Δεν ήταν μια από τις συνηθισμένες βιβλιοπαρουσιάσεις αυτή που έγινε το απόγευμα της Πέμπτης στο Σπίτι του Πολιτισμού με την οργανωτική ευθύνη του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας.
Γιατί το βιβλίο της κυρίας Μαρίας Σεργάκη «Λασιθιώτικος Τύπος 1900-2021.Εφημερίδες-Περιοδικά, Μαθητικά έντυπα.Τυπογράφοι και Τυπογραφεία» δεν είναι μια απλή κατάθεση ψυχής, έντεχνου λόγου, είναι η αποτύπωση μιας ιστορικής περιόδου, που βρίθει από γεγονότα, είναι η ανάδειξη της πνευματικής ζωής μιας αρκετά παραμελημένης περιοχής, όπως το Λασίθι, με πλούσιο όμως δυναμικό, που επενδύθηκε, στην πλειονότητά του στο γειτονικό εύρωστο οικονομικά νομό, είναι ένα έργο ζωής μιας επιστήμονος φυσικού με εξαιρετικό πάντως ταλέντο μεθοδολογίας στην ιστορική έρευνα.
Στις διαπιστώσεις αυτές μας βοήθησαν να εμβαθύνουμε επιφανείς ομιλητές, με βαθειά γνώση του αντικειμένου που ανέπτυξαν τις απόψεις τους με τον άριστο συντονισμό του κ. Βαγγέλη Βασσάλου διευθυντή του Γενικού λυκείου Περάματος.
Στην εισήγησή της η κυρία Ελένη Κωβαίου διευθύντρια της βιβλιοθήκης του πανεπιστημίου Κρήτης τόνισε μεταξύ άλλων:
«Η Μαρία Σεργάκη αναλαμβάνοντας το 2006 την οργάνωση του ΓΑΚ – Νομού Λασιθίου είχε την ευαισθησία και το μεράκι να δημιουργήσει στην υπηρεσία της ένα συγκροτημένο αρχείο Λασιθιώτικου Τύπου. Το υλικό αυτό παρουσιάστηκε για πρώτη φορά σε έκθεση στη Νεάπολη Λασιθίου στις 10/8/2008, όμως ο εμπλουτισμός του δεν σταμάτησε εκεί. Το αποδεικνύει το βιβλίο που εδώ παρουσιάζουμε. Τελικός καρπός της πολύχρονης ενασχόλησής της ήταν να φέρει στην επιφάνεια 233 λασιθιώτικα έντυπα. Από αυτά τα 77 αποτελούν μαθητικές εκδόσεις. Εκτός από την εμπεριστατωμένη χρονολογική καταγραφή του λασιθιώτικου τύπου, στο βιβλίο παρουσιάζονται σε ξεχωριστές ενότητες αφενός οι τυπογράφοι και τα τυπογραφεία που εξέδωσαν τα παραπάνω έντυπα συγκροτώντας το εκδοτικό μωσαϊκό του νομού Λασιθίου, αφετέρου τη λασιθιώτικη διασπορά, δηλαδή όσοι επαγγελματίες του τύπου, δημοσιογράφοι, τυπογράφοι και εκδότες διακρίθηκαν επαγγελματικά σε άλλες περιοχές. Αναμφίβολα, ο τύπος αποτελεί σπουδαίο κεφάλαιο της πολιτισμικής μας ιστορίας και ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών. Ειδικά ο τοπικός ή επαρχιακός τύπος έχει ξεχωριστή αξία, καθώς φωτίζει ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον και άγνωστο τοπίο που επισκιάζεται διαρκώς από τον υδροκεφαλισμό της πρωτεύουσας και των δικών της εφημερίδων και περιοδικών. Την αξία του τοπικού τύπου την καταλαβαίνουμε ιδιαίτερα στο βιβλίο της Μαρίας Σεργάκη, καθώς η ίδια δεν περιορίζεται σε μια απλή βιβλιογραφική καταγραφή των λασιθιώτικων εφημερίδων και περιοδικών, αλλά απομόνωσε και παρέθεσε στο βιβλίο της ότι τράβηξε την προσοχή της κατά τη μεγάλη διάρκεια της έρευνας και καταγραφής του υλικού της. Δημιούργησε έτσι, παράλληλα με τη χρονολογική παράθεση του υλικού της, ένα πολύτιμο ανθολόγιο το οποίο δίνει την ευκαιρία στον αναγνώστη του βιβλίου της να προσεγγίσει καλύτερα τη λασιθιώτικη κοινωνία και τις αναζητήσεις της. Επίσης, δίνει την ευκαιρία να εμβαθύνει στα προβλήματα, τις ανάγκες και τις ιδεολογίες της ίδιας κοινωνίας…».
«Τεράστια η συμβολή του τύπου στον προσανατολισμό της κοινωνίας»
Με τη σειρά του αναφέρθηκε στο βιβλίο και ο πρώην διευθυντής της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου και ερευνητής κ. Γιάννης Παπιομύτογλου. Και ήταν ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτη η δική του εισήγηση γιατί έχει ασχοληθεί με πάθος στον τομέα του τοπικού τύπου με θαυμάσιες μελέτες και συνεχή έρευνα που δίνει εξαιρετικά αποτελέσματα. Είπε μεταξύ άλλων:
«Είναι προφανές ότι ο τοπικός τύπος έχει τεράστια συμβολή στην πρόοδο και ευημερία ενός τόπου, στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης και κατ’ επέκταση στον προσανατολισμό της κοινωνίας στην οποία απευθύνεται. Ιδιαίτερα ο επαρχιακός τύπος καλείται να παίξει έναν ακόμη ρόλο εξίσου σημαντικό με τον προηγούμενο. Ο κρητικός τύπος δεν αποτελεί εξαίρεση στις παραπάνω διαπιστώσεις. Για πάνω από 140 χρόνια ακολουθεί την πορεία της μεγαλονήσου μέσα από ταραχώδεις αλλά και ομαλές περιόδους. Καταγράφει τα γεγονότα και αποθησαυρίζει τις πληροφορίες, ψέγει ή επαινεί, στηρίζει ή αντιπολιτεύεται πολιτικές παρατάξεις και πρόσωπα, άλλοτε με νηφαλιότητα και άλλοτε με φανατισμό. Είναι έργο του ιστορικού μελετητή η συστηματική έρευνα και η κριτική προσέγγιση και τελικά η αξιολόγηση τόσο του συνόλου του κρητικού τύπου όσο και των επί μέρους εντύπων.
Μέχρι σήμερα έχουν γίνει αρκετές προσπάθειες προσέγγισης του θέματος, τουλάχιστον σε επίπεδο καταγραφής των εκδοθέντων εντύπων στις διάφορες περιοχές του νησιού. Πρώτος διδάξας ο αείμνηστος σοφός κρητολόγος Ελευθέριος Πλατάκης, που το 1971 δημοσίευσε μια υποδειγματική εργασία του για τον τύπο του νομού Λασιθίου, στην «Αμάλθεια», το εξαίρετο περιοδικό του Νικόλαου Ζερβογιάνη στον Άγιο Νικόλαο. Αυτή η εργασία αποτέλεσε πρότυπο για νεότερους ερευνητές, που τη δεκαετία του 1980 με μια ομοβροντία δημοσιευμάτων παρουσίασαν καταλόγους των κρητικών εντύπων κατά περιοχή.
Την αρχή έκανε ο Ξενοφών Παγκαλιάς, ένας ομογενής της Σουηδίας, ο οποίος δημοσίευσε το 1980 στο περιοδικό Κρητική Εστία εργασία με τίτλο «Κρητικές εφημερίδες του περασμένου αιώνα». Ο ίδιος το 1982 και 1983 δημοσίευσε στο Ρεθεμνιώτικο περιοδικό Προμηθεύς ο Πυρφόρος δυο εργασίες: Η μια για τις εφημερίδες των Χανίων και η άλλη για τις εφημερίδες του Ηρακλείου.
Το 1980 ο υποφαινόμενος δημοσίευσε στο περιοδικό Προμηθεύς ο Πυρφόρος εργασία με τίτλο «Τα κρητικά και κρητολογικά περιοδικά», ενώ το 1982 δημοσίευσε στο ίδιο περιοδικό την εργασία του με τίτλο «Εκατό χρόνια Ρεθεμνιώτικων εφημερίδων», όπου παρουσιάζονται οι εφημερίδες που εκδόθηκαν στο Ρέθυμνο κατά την εκατονταετία 1881-1981.
Τέλος την ίδια περίοδο η επί πολλά χρόνια προϊσταμένη του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης στα Χανιά Ζαχαρένια Σημανδηράκη, την τριετία 1982-1984 δημοσίευσε, επίσης στο περιοδικό Προμηθεύς ο Πυρφόρος, τρεις εργασίες σχετικές με τον Κρητικό Τύπο με τους τίτλους: «Κρητικές εφημερίδες των Αθηνών» η πρώτη, «Κρητικός Τύπος (Συμπλήρωμα) η δεύτερη και «Οι Χανιώτικες εφημερίδες μετά το 1950» η τρίτη. Το 1986 η ίδια δημοσίευσε στο περιοδικό Λύκτος εργασία με τίτλο «Γενικό συμπλήρωμα στον Κρητικό Τύπο».
Περίπου είκοσι χρόνια αργότερα, το 2004, ο αείμνηστος φίλος Μιχάλης Γρηγοράκης εκδίδει σε κομψό μικρό τόμο κατάλογο των Χανιώτικων εφημερίδων με τον τίτλο «Χανιώτικος Τύπος (1831-1981)».
Έκτοτε το θέμα του Κρητικού Τύπου δεν απασχόλησε σοβαρά την έρευνα ούτε συνολικά ούτε κατά περιοχές, μέχρι πρόσφατα που η κ. Μαρία Σεργάκη δημοσίευσε το βιβλίο της για τον Λασιθιώτικο Τύπο, το οποίο καλύπτει την περίοδο 1900-2021. Πρόκειται για μια εντυπωσιακή έκδοση τόσο ως προς την εμφάνιση όσο και ως προς το περιεχόμενο.
Περιλαμβάνει όλες τις περιοδικές εκδόσεις (δηλαδή εφημερίδες και περιοδικά) που έλαβαν χώρα στο Λασίθι από το 1900 και εντεύθεν. Όλη αυτή η μακρά περίοδος χωρίζεται σε υποπεριόδους, ανάλογα με τα ιστορικά ορόσημα της ελληνικής και κρητικής ιστορίας, όπως Κρητική Αυτονομία, Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και Μεσοπόλεμος, Κατοχή, μετακατοχική περίοδος, περίοδος δικτατορίας και τέλος μεταπολίτευση ως σήμερα.
Συνολικά παρουσιάζονται 229 έντυπα, σημαντικός αριθμός αν αναλογιστεί κανείς ότι το 1971 ο Ελευθέριος Πλατάκης είχε εντοπίσει 57.
Το δεύτερο μέρος του βιβλίου καταλαμβάνουν τα Λασιθιώτικα τυπογραφεία και οι Λασιθιώτες τυπογράφοι. Τα τυπογραφεία και οι τυπογράφοι είναι ένας τομέας στον οποίο, όσοι ασχολούνται με το Τύπο, δεν δίνουν ιδιαίτερη βαρύτητα. Η κ. Σεργάκη αντιθέτως αφιερώνει σημαντικό μέρος του βιβλίου της σ’ αυτόν και δεν περιορίζεται στα τυπογραφεία και τους τυπογράφους που έδρασαν μόνο στο νομό Λασιθίου, αλλά αναφέρεται με πολλές πληροφορίες και σε τυπογράφους και γενικά σε ανθρώπους του τύπου με Λασιθιώτικη καταγωγή, οι οποίοι έδρασαν εκτός Λασιθίου.
Το βιβλίο είναι καρπός μιας μακρόχρονης και επίπονης προσπάθειας κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας της στα ΓΑΚ νομού Λασιθίου, για τον εντοπισμό οποιουδήποτε Λασιθιώτικου περιοδικού και εφημερίδας τόσο στα στενά όρια του νομού Λασιθίου, όσο και εκτός αυτού. Την προσπάθεια καθιστούσε ιδιαίτερα δύσκολη και το γεγονός ότι ο νομός έχει την ιδιαιτερότητα να διαθέτει τέσσερα αστικά κέντρα, άρα η προσπάθεια πολλαπλασιάστηκε επί τέσσερα.
Το αποτέλεσμα που έχουμε μπροστά μας σήμερα νομίζω ότι πρέπει να ικανοποιεί και να δικαιώνει τη συγγραφέα, δεδομένου ότι αποτελεί μια σημαντική συμβολή όχι μόνο στη Λασιθιώτικη, αλλά και γενικότερα στην Κρητική βιβλιογραφία.
Κλείνοντας αυτήν τη σύντομη παρουσίαση νομίζω ότι πρέπει να γίνει μια επαινετική αναφορά στην Περιφέρεια Κρήτης, η οποία στήριξε την παρούσα έκδοση, όπως έχει κάνει και για πολλές άλλες στο παρελθόν…».
«Εξαιρετική δουλειά με πλούσιο και τεκμηριωμένο υλικό»
Τον παλμό που δίνει στον αναγνώστη το βιβλίο της κυρίας Σεργάκη μετέδωσε με άμεσο τρόπο και ενδιαφέρουσες επισημάνσεις ο εκδότης των Ρεθεμνιώτικων Νέων κ. Μανόλης Χαλκιαδάκης τονίζοντας και τα εξής:
«Κάποιος θα μπορούσε να αναρωτηθεί, τι δουλειά έχουμε εμείς σήμερα να ασχοληθούμε με τον τύπο του Λασιθίου. Έχω να σας πω ότι, πραγματικά και εξ αφορμής της παρουσίας επειδή χρειάστηκε να διαβάσω το βιβλίο, όχι μόνο βρήκα πολλά κοινά πράγματα, αλλά βρήκα και πολλά ενδιαφέροντα πράγματα.
Μέσα από τον τύπο του Λασιθίου μπορούμε να καταλάβουμε τον τύπο της Κρήτης. Μπορούμε να καταλάβουμε πολλά, όχι μόνο για την ψυχοσύνθεση των Λασιθιωτών, αλλά και για την ψυχοσύνθεση των Κρητών.
Πρόκειται για μια εξαιρετική δουλειά από όλες τις απόψεις, με πλούσιο και τεκμηριωμένο υλικό, που εκφεύγει των ορίων της απλής καταλογογράφησης και επιχειρεί. Πετυχαίνει να μας φτάσει στον κόσμο του τύπου του Λασιθίου, να μας μυήσει τους ανθρώπους του, να διατρέξουμε μαζί της την ιστορία του τύπου στην ανατολική πλευρά της Κρήτης.
Θα πρέπει να γίνει κατανοητό ότι η εκδοτική δραστηριότητα δεν νοείτω – τώρα πια νοείται – χωρίς εξοπλισμό, χωρίς ένα πιεστήριο, χωρίς τυπογραφικά στοιχεία και βεβαίως, χωρίς χαρτί. Όλα αυτά κάθε άλλο παρά αυτονόητα ήταν, όχι μόνο τότε, αλλά μέχρι πολύ πρόσφατα. Παρά το γεγονός ότι και σε άλλες περιοχές της Κρήτης έχουμε ανάλογη δραστηριότητα, αυτή εντοπίζεται να ξεκινάει πολύ νωρίτερα. Στο Λασίθι έχουμε μια αίσθηση χρονικής υστέρησης, κυρίως εμπλοκής σε πολιτικά δρώμενα. Επί παραδείγματι, στα Χανιά έχουμε εφημερίδα ακόμη και στην περίοδο της αιγυπτιακής διοίκησης. Από το 1865 αλλάζει και η θέση της οθωμανικής διοίκησης ως προς την έκδοση των εφημερίδων, έτσι σταδιακά επιτρέπεται η έκδοση εφημερίδων στο νησί. Από το 1878 περνάμε στη σύμβαση της Χαλέπας, η οποία επιτρέπει πλέον ελευθέρα στο νησί να εκδίδονται εφημερίδες. Στο Ρέθυμνο, την ίδια περίοδο του Γιάννη Παπιομύτογλου, έχουμε ήδη μέχρι το 1905 πέντε εφημερίδες, «Ανεγέννησις», «Ρέθυμνο», «Κρήτη», «Επιθεώρησις», «Κρητική Εφημερίς» και άλλες τέσσερις φιλοβενιζελικές. Τα βρήκα από τη δουλειά που έκανε ο κ. Παπιομύτογλου. Πως βγαίνουν αυτές; Προφανώς, χωρίς την ύπαρξη πιεστηρίων δεν θα ήταν δυνατή η έκδοσή τους. Από την άλλη, είναι προφανές πως το κέντρο τον εξελίξεων είναι η δυτική Κρήτη, αλλά στο πεδίο αυτό αναπτύξαμε μεγαλύτερη δραστηριότητα. Γυρνώντας τον χρόνο πίσω όσον αφορά τις αποστάσεις, από το Ρέθυμνο για να πάμε στο Ηράκλειο πηγαίνοντας από τον παλιό εθνικό δρόμο, υποχρεωτικά έπρεπε να διανυκτερεύσουμε στο Ηράκλειο. Ήταν τελείως αδιανόητο να πάει κανείς στο Λασίθι την ίδια μέρα από τη μια περιοχή στην άλλη, το Λασίθι ήταν ένας άλλος τόπος, ένα άλλο σύμπαν.
Κάτι που ίσως σήμερα φαίνεται απλό και αυτονόητο, τότε, όχι μόνο η ιστορία των μηχανημάτων ήταν κάτι απολύτως απαραίτητο, αλλά και η ιστορία των αποστάσεων είχε τελείως διαφορετική πρόσληψη από αυτήν την οποία έχουμε σήμερα. Το ζήτημα των αποστάσεων είναι πάρα πολύ κομβικό για να μπορεί κανείς να αντιληφθεί δύο στοιχεία περισσότερα για αυτήν την ιστορία. Το δεύτερο στοιχείο που εγώ εντοπίζω έχει να κάνει με το είδος του τύπου. Την πρώτη περίοδο – το αναφέρει και η μελετήτρια – κανένα από τα έντυπα που εκδόθηκε δεν ήταν πολιτικό.
Σε κάθε περίπτωση εμφανίζεται αξιοσημείωτος πλούτος και θεματικός, αλλά κυρίως χωρικής διασποράς. Ένα δεύτερο εξαιρετικά ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι κάποια στιγμή έχουμε εξαιρετικά πολλές εκδοτικές πρωτοβουλίες προς τα ύστερα χρόνια.
Καταγράφονται περίοδοι αυξημένης εκδοτικής δραστηριότητας, όπως για παράδειγμα η περίοδος 30 – 40 λίγο πριν τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο που έχουμε αρκετές ημερήσιες και εβδομαδιαίες εφημερίδες που εκδίδονται Νεάπολη, Άγιο Νικόλαο και Ιεράπετρα, καθώς και περιοδικά στο Βραχάσι και στη Σητεία.
Τρίτο σημείο στο οποίο πιστεύω ότι οφείλει να σταθεί κανείς είναι τα πολλά κέντρα παραγωγής λόγου.Δεν έχω υπόψιν μου κάποια άλλη μελέτη και αμφιβάλλω εάν σε κάποια άλλη περιοχή της Κρήτης έχουμε τέτοια εκδοτική παραγωγή όπως στο Λασίθι. Μπορεί να εμφανίστηκε με χρονική υστέρηση, εντυπωσιάστηκα όταν διάβασα για τα σχεδόν 34 κέντρα πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά του Λασιθίου που εκδώσαν πάσης φύσεως εφημερίδες και περιοδικά. Μπορεί τα βασικά εκδοτικά κέντρα να είναι τέσσερα η Ιεράπετρα, ο Άγιο Νικόλαο, η Νεάπολη και η Σητεία, τα οποία παραμένουν μέχρι και σήμερα ισχυρά αστικά κέντρα, αυτό και από μόνο του είναι σημαντικό. Εάν λάβει κανείς υπόψιν του ότι στο Ρέθυμνο, όπως αναφέρεται ο κ. Παπιομύτογλου στη μελέτη του, πρόκειται για μια μελέτη περίπου 130 χρόνων δικής μας τοπικής ιστορίας, μια μόνο είναι τόπος έκδοσης εκτός του αστικού κέντρου του νομού, το Σπήλι.
Που να συγκριθούν τα τέσσερα του Λασιθίου; Νομίζω ότι πουθενά αλλού δεν έχουμε αυτό το παράδειγμα του Λασιθίου, τουλάχιστον στο νησί, και δεν ξέρω εάν το έχουμε και πουθενά αλλού στη χώρα. Το τέταρτο σημείο στο οποίο θέλω να σταθώ αφορά τη σχέση του τύπου με την τυπογραφία. Δεν είναι μόνο η τυπογραφία, είναι ένα ευρύτερο παραγωγικό σύστημα που περιλάμβανε συχνά τύπο, βιβλιοπωλεία, τυπογραφεία και βιβλιοδετεία. Όπως επίσης τη σχέση του τύπου με τον λόγο. Το θεωρώ εξαιρετικά σημαντικό που συμπεριέλαβε στο βιβλίο της η κ. Σεργάκη την τυπογραφία και τους τυπογράφους, όχι μόνο επειδή ο δημόσιος λόγος δεν μπορούσε να υπάρξει πέραν της έντυπης μορφής του. Να υπενθυμίσω ότι η πρώτη τηλεόραση στην Ελλάδα ήρθε στη δεκαετία του ‘60 και οι ένοπλες δυνάμεις είχαν τον πρώτο δημόσιο λόγο, ενώ τη δεκαετία του ‘90 έχουμε πια το διαδίκτυο και της πρώτες ιστοσελίδες ενημερωτικές. Επομένως, όλη εκείνη την περίοδο ο δημόσιος λόγος διατυπώνεται μέσα από τον έντυπο τύπο.
Πριν ολοκληρώσω την παρουσίασή μου, θα σταθώ σε δύο κρίσιμα σημεία και σημεία σύνδεσης του χθες με το σήμερα. Το πρώτο έχει να κάνει με τη χρονική περίοδο που βρισκόμαστε και μελετάμε. Εάν έχουν αξία τέτοια βιβλία όπως της κ. Σεργάκη, δεν είναι μόνο επειδή μαθαίνουμε για το παρελθόν μας, το ανασυνθέτουμε κατά κάποιον τρόπο, ενίοτε με τρόπο νοσταλγικό, αλλά κυρίως γιατί εάν το κάνουμε αυτό με κριτική ματιά μπορούμε να διαβάσουμε καλύτερα το τώρα. Είμαστε χωρίς αμφιβολία σε αυτήν την καμπή του κόσμου, τη στροφή που ο τύπος αλλάζει, μετασχηματίζεται και πλέον αποϋλοποιείται και αποσυνδέεται από το χαρτί. Αλλάζει το ίδιο το περιβάλλον μέσα στο οποίο κινούμαστε, δραστηριοποιούμαστε και πληροφορούμαστε. Η προηγούμενη μορφή του, η έντυπη, μεταβάλλει χαρακτηριστικά. Ολοκληρώνω με το δεύτερο. Θεωρώ το βιβλίο της κ. Σεργάκη βιβλίο βάσης, εξαιρετικά σημαντικής συμβολής στη συλλογική μας μνήμη. Κατά την άποψή μου έχει νόημα να μην μείνουμε μόνο εκεί. Αξίζει να αποτελέσει το βήμα εκείνο για περαιτέρω ανάλυση, ανίχνευση και κατανόηση των μηχανισμών εκείνων και κυρίως του τρόπου που επιδρούν στη συγκρότηση της συλλογικής μας ταυτότητας».
«Εξαντλητική καταγραφή»
Κλείνοντας την τόσο ενδιαφέρουσα πνευματική εκδήλωση η συγγραφέας κυρία Μαρία Σεργάκη, αφού ευχαρίστησε τους συντελεστές και τους εισηγητές πρόσθεσε:
«Το βιβλίο μου Λασιθιώτικος Τύπος αφορά το Λασίθι εκ πρώτης όψεως. Είναι μια δουλειά που δεν πιστεύω ότι υπάρχει κάτι αντίστοιχο σε άλλο νομό στην Ελλάδα. Πρόκειται για μια εξαντλητική καταγραφή και παρουσίαση των εντύπων κατά ενότητες. Περιλαμβάνει όλα τα έντυπα, πολιτικές εφημερίδες, πολιτιστικά έντυπα, τοπικά έντυπα, όπως και μαθητικά έντυπα όσα έχουν διασωθεί, που έχουν διασωθεί τα κυριότερα. Επίσης, στο δεύτερο μέρος του βιβλίου καλύπτει τους τυπογράφους και τα τυπογραφεία του νομού».
Και στη συνέχεια η κυρία Σεργάκη κατέθεσε σκέψεις γύρω από το θέμα αυτό που τροφοδότησαν ένα παραγωγικό προβληματισμό.
Την εκδήλωση που ήταν από τις πιο σημαντικές που παρουσίασε τελευταία η πολιτιστική κίνηση, τίμησαν με την παρουσία τους ο Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ. κ. Πρόδρομος, ο αντιδήμαρχος Ρεθύμνου κ. Θωμάς Κρεβετζάκης και πολλοί σημαντικοί εκπρόσωποι της πνευματικής ζωής του τόπου.
