• «H αίσθηση του εαυτού μας χτίζεται μέσα από τις σχέσεις μας με τους πολύ σημαντικούς άλλους, οι οποίοι μένουν σημαντικοί άλλοι για την υπόλοιπη ζωή μας όχι για να μας κάνουν like και dislike» τόνισε μιλώντας στα «Ρ.Ν.» η κ. Τριλίβα
Η εφηβεία είναι η κρίσιμη ηλικία κατά την οποία τα άτομα διαμορφώνουν τις αντιλήψεις γύρω από την αυτοεικόνα τους. Αναζητούν την ταυτότητά τους και χτίζουν εαυτό μέσα από τα διάφορα ερεθίσματα και τις σχέσεις επηρεαζόμενοι όμως βαθιά από τις προσδοκίες της κοινωνίας και πλέον μπορούμε να πούμε και από τα social media. Η κυριαρχία μάλιστα των τελευταίων σε συνδυασμό με τις απαιτήσεις που υπάρχουν από την οικογένεια και το σχολείο για ακαδημαϊκή επιτυχία, φαίνεται πως πολλές φορές διαμορφώνουν αποκλειστικά την αίσθηση του ατόμου για τον εαυτό του υποκαθιστώντας τον ρόλο που μπορεί να έχει σε αυτό μια αυθεντική και ουσιαστική σχέση ή αλληλεπίδραση με τους άλλους.
Από την άλλη, ο αναστοχασμός και η εσωτερική ενδοσκόπηση συνιστούν ικανότητες που σύμφωνα με τη Σοφία Τριλίβα καθηγήτρια Κλινικής Ψυχολογίας, διευθύντρια του Μεταπτυχιακού «Κλινικές Παρεμβάσεις Εξαρτήσεις» και μέλος του Εργαστηρίου Ψυχολογίας των Εξαρτήσεων που μίλησε στα «Ρ.Ν.» είναι ικανές να προστατεύσουν τους εφήβους από την αρνητική επίδραση που έχει πάνω τους η υπερέκθεση στα «τέλεια» πρότυπα που προβάλλονται συνεχώς, ιδίως στο διαδίκτυο, παρόλα αυτά η απουσία αυτών των δεξιοτήτων είναι εμφανής όχι μόνο στα παιδιά αλλά και στους ίδιους τους ενήλικες.
Όλα τα παραπάνω αποτέλεσαν το αντικείμενο βιωματικού σεμιναρίου ομάδας που συστάθηκε από μεταπτυχιακούς φοιτητές και φοιτήτριες του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Κλινικές Παρεμβάσεις στις Εξαρτήσεις» που προσφέρει το Τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, σε συνεργασία με τον Εθνικό Οργανισμό Πρόληψης και Αντιμετώπισης των Εξαρτήσεων (ΕΟΠΑΕ) και είχε ως θεματική την εικόνα σώματος.
Όπως εξήγησε η κ. Τριλίβα μέσα από τις βιωματικές παρεμβάσεις και την εργασία με γονείς και μαθητές έγινε μια προσπάθεια κατανόησης του μηχανισμού που δημιουργεί τις αντιλήψεις των εφήβων για τον εαυτό τους, την κοινωνική κατασκευή που έχουμε για το σώμα μας και την ταυτότητά μας.
«Έχουμε ένα θεωρητικό υπόβαθρο όταν δουλεύουμε με ανθρώπους και προπαντός με παιδιά. Και αυτό είναι πως το παιδί δεν βγάζει αυτά τα συμπεράσματα μόνο του. Τα βγάζει με βάση το καθρέφτισμα που παίρνει από τον κόσμο γύρω του. Και αυτός ο κόσμος δεν είναι πλέον μόνο η μαμά και ο μπαμπάς. Αλλά υπάρχουν και τα social media και εκεί προβάλλεται το «τέλειο», εξήγησε η κ. Τριλίβα.
Το κυνήγι του «τέλειου» και οι επιπτώσεις
Χαρακτηριστικό της εποχής αποτελεί η συνεχής ενασχόληση των νέων με πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης όπως το Tik Tok, όπου εκεί τα παιδιά και οι έφηβοι εκτίθενται σε εικόνες και βίντεο των λεγόμενων influencers, όπου προβάλουν περιεχόμενο συχνά συνδεδεμένο με οδηγίες του πως πρέπει να ντύνεται κάποιος, τι να τρώει, πως να αθλείται, πως να έχει την «τέλεια» και καθαρή εικόνα.
Όπως εξηγεί η κ. Τριλίβα τα ερεθίσματα αυτά είναι καθοριστικά για τη διαμόρφωση της αυτοεικόνας των εφήβων καθότι η ηλικία αυτή είναι κρίσιμη για την απόκτηση της προσωπικής ταυτότητας την ώρα που η ενασχόληση με αυτά έχει αντικαταστήσει την ανθρώπινη επαφή: «Οι νέοι δημιουργούν από την εφηβεία ως και την ενηλικίωση μια εικόνα και μια ταυτότητα. Η αίσθηση που έχουν για τον εαυτό τους επηρεάζεται περισσότερο σε αυτή την ηλικία από το κοινωνικό γίγνεσθαι. Και το κοινωνικό γίγνεσθαι για τα παιδιά σήμερα δεν είναι μόνο τι κάνουν μέσα στη σχολική τάξη, η οικογένεια και η κοινότητα, είναι ένα ολόκληρος κόσμος. Ένας κόσμος που ασχολείται και αυτός με τα social media και ο οποίος στην ουσία εισβάλλει στην ικανότητα των παιδιών να αξιολογήσουν τι είναι ωραίο, τι είναι προτιμότερο, ποιος είναι ο σωστότερος τρόπος διατροφής, τι είναι η άσκηση, τι πρέπει να κάνω για να φτάσω και εγώ σε αυτά που μου περιγράφουν αυτοί οι άνθρωποι που είναι influencers, που συνήθως είναι άτομα που ξέρουν να επηρεάζουν. Και πέρα από αυτό έχουν και μια άλφα σωματική εμφάνιση και δίνουν «συνταγές» για το τι πρέπει να κάνεις, πως να τρως, πως να ασκείσαι, τι πρέπει να φοράς».
Αυτό το κυνήγι της τέλειας εικόνας όπως το περιγράφει η κ. Τριλίβα συνδέεται συχνά ακόμα και με την ανάπτυξη διαταραχών σώματος όπως η βουλιμία και η ανορεξία: «Θέματα όπως η ανορεξία και η βουλιμία έχουν αυξηθεί κατά κόρον τα τελευταία χρόνια. Το κυνήγι της τέλειας εικόνας δημιουργεί στην ουσία μια μη καλή επαφή με το σώμα μας. Τα άτομα που αντιμετωπίζουν αυτά τα θέματα σίγουρα δυσκολεύονται πολύ να αποδεχθούν τη σωματική τους εικόνα και διάπλαση, επηρεάζονται από τις δίαιτες που υπάρχουν εκεί έξω, τους influencers και μάλιστα υπάρχουν και ολόκληρες ομάδες που ενισχύουν την ανορεξία και έχουν οδηγήσει σε καταστροφικές καταστάσεις κάποιους νέους. Η ανορεξία παλιά έπληττε σε μεγαλύτερο ποσοστό κορίτσια, τώρα με τα social media έχει διεισδύσει κάπως και στα αγόρια. Γιατί η εικόνα είναι το θέμα εδώ και τα social media και όλα αυτά λειτουργούν με τις εικόνες. Αυτό το τέλειο. Θέλουμε να είμαστε τέλειοι γονείς. Θέλουμε να είμαστε η τέλεια χώρα, η τέλεια κοινωνία. Δεν έχουμε τίποτα από αυτά, δεν υπάρχει αυτό. Και δεν υπάρχει διάλογος και επεξεργασία στα τρωτά μας σημεία. Και όλοι έχουμε τρωτότητα, δεν τα συζητάμε. Θέλουμε το τέλειο. Αυτός είναι ο στόχος. Αυτή είναι η εικόνα που πρέπει να φτάσω και τις δυσκολίες προσπαθώ να τις κρύψω, να τις καλύψω».
Από την άλλη, η υπερέκθεση στα «τέλεια» πρότυπα συχνά διαστρεβλώνει την αίσθηση για το πραγματικό σώμα το οποίο έχει και ατέλειες και ψεγάδια. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα η ανάγκη για μια όμορφη εξωτερική εμφάνιση να καταλήγει σε εμμονή που μόνο σχέση δεν έχει με τις ανάγκες του εσωτερικού εαυτού: «Όλη η κοινωνία όχι μόνο τα μικρά παιδιά, όλοι μας έχουμε δημιουργήσει τεχνολογίες του εαυτού. Και οι τεχνολογίες είναι να πάμε να φτιάξουμε τα φρύδια μας, τα νύχια μας, να πάμε στο γυμναστήριο κ.λπ. Μπορεί να είναι θετικά πράγματα κάποια από αυτά αλλά για έναν νέο που θέλει να φτάσει μια άλφα εικόνα γίνονται τεχνολογίες του εαυτού. Πως χρησιμοποιώ το σώμα μου και τον εαυτό μου να φτάσω στα άκρα με αυτά τα πράγματα. Και η τεχνολογία του εαυτού έχει να κάνει περισσότερο με διαδικασίες οι οποίες δεν προέρχονται από την ίδια μας τη φύση, το σώμα μας και τη εξοικείωση με αυτό. Προέρχονται από έξω. Όπως όλες οι τεχνολογίες.».
«Το παιδί δεν είναι ένας βαθμός στο σχολείο»
Σοβαρό ζήτημα αποτελεί επίσης το γεγονός πως τα παιδιά υποκαθιστούν πια την ανθρώπινη επαφή με την αλληλεπίδραση με χρήστες στα social media εξαιτίας και του μεγάλου φόρτου εργασίας που έχουν, τις πολυάριθμες δραστηριότητες ιδίως στην εφηβεία όπου καλούνται να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις των πανελληνίων.
Η κ. Τριλίβα τονίζει πως η κοινωνία οφείλει να κατανοήσει πως η αυτοεικόνα ενός ατόμου εξαρτάται από τις σχέσεις του και την ανατροφοδότηση που παίρνει από αυτές. Όταν λοιπόν ο περίγυρός δίνει αξία στους εφήβους μέσω των βαθμών και της ακαδημαϊκής τους επιτυχίας την ώρα που από τη ζωή τους απουσιάζει η αληθινή ανθρώπινη σύνδεση τότε οδηγούμαστε όπως χαρακτηριστικά λέει σε μια «πανδημία προβλημάτων».
«Αυτό που λείπει, αυτό που δεν γίνεται με τα social media, είναι ότι δεν επιτρέπουν μια προσωπική επεξεργασία των μηνυμάτων. Tα likes και τα dislikes, τα emoji επηρεάζουν τα παιδιά και δεν επιτρέπουν μια ενδοσκόπηση. Δεν επιτρέπουν στην ουσία μια βαθιά σχέση με τους σημαντικούς άλλους γύρω τους, είτε είναι η οικογένεια, είτε οι φίλοι. Διότι αυτές δεν είναι φιλίες – είναι μέχρι ένα σημείο γιατί έχω για παράδειγμα 100 φίλους και με παρακολουθούν αλλά δεν είναι φίλοι που έρχομαι σε επαφή μαζί τους για να βιώσουμε πράγματα και να τα επεξεργαστούμε σε βάθος. Και έτσι δυστυχώς παίρνω μια εικόνα πολύ επιφανειακή για τον εαυτό μου αλλά και για το τι πρέπει να κάνω. Που δεν είναι κάτι που έχει επεξεργαστεί σε βάθος και κριτικά γιατί ένας αναστοχασμός χρειάζεται παραπάνω χρόνος να γίνει και χρειάζεται και μια ικανότητα για να το κάνεις αυτό. Και για αυτό έχουμε τόσα πολλά θέματα με τους νέους σήμερα. Είναι μια «πανδημία με προβλήματα» που υπάρχουν σε αυτές τις ηλικίες αλλά είναι όμως και μια κοινωνία που και αυτή δεν κάνει τον αναστοχασμό της και λέμε φταίνε τα παιδιά, φταίνε τα social media. Δεν είναι ακριβώς έτσι. Είναι πολύ βαθύτερο από το να πούμε φταίνε τα social media», καταλήγει και συμπληρώνει πως «Η πραγματικότητα είναι πως η αίσθηση του εαυτού μας χτίζεται μέσα από τις σχέσεις μας με τους πολύ σημαντικούς άλλους, οι οποίοι μένουν σημαντικοί άλλοι για την υπόλοιπη ζωή μας όχι για να μας κάνουν like και dislike».
Αυτό που θα βοηθούσε όπως σημειώνει η κ. Τριλίβα, είναι ο διάλογος και η βοήθεια να μάθουν τα παιδιά να χρησιμοποιούν τα social media ως ένα χρήσιμο εργαλείο. Από την άλλη, ο έλεγχος, ιδίως σε συγκεκριμένες ηλικίες, του περιεχομένου που παρακολουθούν είναι απαραίτητος αλλά από εκεί και έπειτα πρέπει να δοθούν τα εργαλεία στα παιδιά να μάθουν να φιλτράρουν τις πληροφορίες, καθώς αργά ή γρηγορά θα έρθουν σε επαφή με τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης.
Το ζήτημα όμως για να γίνει αυτό είναι πως τα παιδιά «πρέπει να ξέρουν καλά τον εαυτό τους» όπως τονίζει η κ. Τριλίβα, πράγμα που δεν μπορεί με τις υφιστάμενες συνθήκες να τους το μάθεις κανείς: «Οι περισσότεροι γονείς δεν έχουν τον χρόνο με τα παιδιά τους όσο έχουν τα παιδιά στα φροντιστήρια και στα μαθήματα. Και οι περισσότεροι γονείς τρέχουν και αυτοί. Τα παιδιά ειδικά του Λυκείου είναι «σκληρά εργαζόμενοι» στο φροντιστήριο και στο σχολείο. Εκεί πρέπει να καταλάβουμε όλοι μαζί σαν κοινωνία – και οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί- ότι το παιδί δεν είναι ένας βαθμός στο σχολείο. Το παιδί διανύει μια αναπτυξιακή περίοδο όπου όλα τα κρίσιμα χρόνια της εφηβείας δημιουργεί μια εικόνα του εαυτού του αλλά και μια ταυτότητα. Και αυτή η ταυτότητα δεν είναι είμαι ο μαθητής του 20 του 15 κ.λπ. και το άλλο είναι να καταλάβουμε ότι τα παιδιά μας όλο αυτό που κάνουν σε όλη την αναπτυξιακή τους πορεία γίνεται με βάση τις σχέσεις που έχουν».
«Η οικογένεια αυτή τη στιγμή είναι ευάλωτη όσο ευάλωτα είναι και τα παιδιά»
Πάντως, σύμφωνα με την κ. Τριλίβα υπάρχει τρόπος να καλλιεργήσουμε την ανθεκτικότητα των νέων απέναντι στις αρνητικές επιδράσεις που έχουν τα social media για την αυτοεικόνα τους και αυτός είναι ο αναστοχασμός: «Να μάθουν τα παιδιά να αναστοχάζονται, να σκέφτονται, να καταλαβαίνουν τα δικά τους τρωτά σημεία και να μην προσπαθούν να τα καλύψουν με όλους αυτούς τους περίεργους τρόπους: τις τεχνολογίες εαυτού. Αλλά να προσπαθήσουν να καταλάβουν πως είναι ένα ολόκληρο ον. Δυστυχώς στην εφηβεία στην Ελλάδα, και πριν την εφηβεία θα έλεγα – τώρα έχει αρχίσει από το νηπιαγωγείο λέμε – το μόνο που βλέπουμε είναι να είσαι καλός μαθητής. Δεν βλέπουμε πως τα παιδιά τα οποία θα πάνε καλά στη ζωή τους δεν έχουν καμία σχέση με το τι βαθμούς παίρνουνε. Η οικογένεια αυτή τη στιγμή είναι ευάλωτη όσο ευάλωτα είναι και τα παιδιά. Διότι δεν κατασκευάζονται αυτά τα πράγματα μόνο από την οικογένεια. Από την άλλη, κάτι πρέπει να κάνουμε σαν κοινότητα για αυτά τα θέματα, να υπάρχει περισσότερο ανοιχτός διάλογος και κάπως πρέπει τα σχολεία να μην είναι άβατα για παρεμβάσεις. Να δουλέψουν τα παιδιά όχι μόνο με την ύλη των μαθημάτων αλλά και το με ποια είναι και σαν ομάδα, σαν τάξη, πως συνεργάζονται, πως καταλαβαίνουν αυτό που γίνεται γύρω τους. Να βρούμε μεθόδους που αγγίζουν περισσότερο τα παιδιά στον ψυχικό κόσμο τους και λιγότερο στον γνωστικό και μόνο».
