Στην εποχή των social media και της ραγδαίας εξάπλωσης της τεχνολογίας, όπου υπάρχει καταιγισμός πληροφοριών από διαφορετικές πηγές, ακόμα και από τους ίδιους τους χρήστες, οι ψευδείς ειδήσεις και η παραπληροφόρηση αυξάνονται διαρκώς, με στόχο να οδηγούνται οι δέκτες σε συγκεκριμένες κατευθύνσεις και να δυσκολεύει περισσότερο η προσπάθεια διάκρισης της αλήθειας. Το ανησυχητικό αυτό φαινόμενο επιχειρούν να περιορίσουν τα ελληνικά HOAXES, η πρώτη πιστοποιημένη προσπάθεια κατάρριψης αναληθών δημοσιευμάτων στο διαδίκτυο, αλλά και κάθε πηγής ενημέρωσης στην Ελλάδα, ως μία ανεξάρτητη πρωτοβουλία στον χώρο του ελέγχου ειδήσεων, που δεν υπάγεται σε κάποιο άλλο ΜΜΕ ή εταιρία, σύμφωνα με όσα ανέφερε στην τηλεόραση CRETA και τη Σώτια Πεντεδήμου, η Ελένη Βατάλα, ελέγκτρια εγκυρότητας ειδήσεων (fact checker), στα Ελληνικά HOAXES. Τα πρόσφατα, επίκαιρα παραδείγματα με την πολύκροτη υπόθεση των Τεμπών, αλλά ακόμα και με τις σεισμικές δονήσεις στη Σαντορίνη αποδεικνύουν χαρακτηριστικά ότι η παραπληροφόρηση στοχεύει στη συναισθηματική φόρτιση του δέκτη της πληροφορίας και ενισχύει συναισθήματα όπως ο φόβος και η ανασφάλεια, για να έχει μεγαλύτερη απήχηση.
Ο έλεγχος εγκυρότητας των ειδήσεων, όπως τόνισε η κ. Βατάλα είναι μία διαδικασία αναζήτησης των έγκυρων πηγών και της αλήθειας, η οποία εφαρμόζεται πλέον με βάση οργανωμένα πρωτόκολλα και επικεντρώνεται στο καθαρά ειδησεογραφικό κομμάτι και όχι στις απόψεις του κόσμου. «Δεν υπάρχει κριτήριο και ιεράρχηση των ειδήσεων, δεν δίνουμε κάπου αλλού τη βαρύτητα και την προτεραιότητα, αλλά αν υπάρχει ένα ζήτημα δημόσιας υγείας ή αν κάτι είναι πάρα πολύ σοβαρό, τότε θα επικεντρωθούμε εκεί», σημείωσε μεταξύ άλλων η κ. Βατάλα, αναφορικά με το σε ποιες ειδήσεις δίνεται προτεραιότητα. Η πρόσφατη κατάργηση του προγράμματος ελέγχου των ειδήσεων στο Facebook, της εταιρείας Meta για τις Η.Π.Α αποτελεί ακόμα μία προβληματική και στοχευμένη πολιτική ελεύθερης διακίνησης των ψευδών ειδήσεων και απουσίας σημαντικών ελεγκτικών μηχανισμών περιορισμού της παραπληροφόρησης, θέτοντας σε κίνδυνο την ίδια την κοινωνία.
«Έχουμε δει παραπληροφόρηση να οδηγεί σε δολοφονία χαρακτήρων»
Ο συναισθηματικός κόσμος του δέκτη των πληροφοριών είναι εκεί που ποντάρει η παραπληροφόρηση, επενδύοντας στον φόβο και την ανασφάλεια, προκειμένου να γίνουμε περισσότερο επιρρεπείς στο να πιστέψουμε ότι μία είδηση είναι αληθινή, σύμφωνα με την κ. Βατάλα. «Τα συναισθήματα παίζουν πολύ μεγάλο ρόλο, ιδιαίτερα στην παραπληροφόρηση, είναι ένα φαινόμενο που έχει παρατηρηθεί πολύ έντονα και το λέμε και στα παιδιά στα σχολεία που πηγαίνουμε, όπου τους ρωτάμε «πώς σε κάνει να νιώθεις αυτή η ανάλυση, τι συναισθήματα σου προκαλεί»; Συνήθως η παραπληροφόρηση έχει την τάση να μας προκαλεί συναισθήματα ανασφάλειας, να επενδύει στον φόβο, σε αυτό που θα μας κάνει να αισθανθούμε μία ανασφάλεια. Αυτό είναι μία μεγάλη παγίδα, γιατί θέλει κάπου να μας οδηγήσει», ανέφερε.
Η δύναμη της παραπληροφόρησης δεν πρέπει να υποτιμηθεί, καθώς όπως σημείωσε η κ. Βατάλα, ανά τους καιρούς έχουν παρατηρηθεί «δολοφονίες» χαρακτήρων και ψευδείς κατηγορίες απέναντι σε ανθρώπους, οι οποίοι στοχοποιούνται άδικα. «Έχουμε δει παραπληροφόρηση που οδηγεί σε δολοφονία χαρακτήρων, που φτάνει μέχρι και σε λιντσάρισμα. Έχουμε παραδείγματα ανθρώπων, οι οποίοι εντελώς λανθασμένα στοχοποιήθηκαν από μία απλή συνωνυμία, εκεί είναι ζητήματα που αποφασίζεις και αναλαμβάνεις δράση άμεσα». Παράλληλα, η παραπληροφόρηση είναι ένα πρόβλημα με παγκόσμιες διαστάσεις, όπου εντείνεται σε περιοχές με πολεμικές συγκρούσεις και μεγάλες αναταραχές. «Έξω από την Ελλάδα, δεν υπάρχει χώρα στον πλανήτη που να μην είναι ευάλωτη στην παραπληροφόρηση. Υπάρχουν κοινωνίες, στις οποίες συμβαίνουν συρράξεις, εμφυλιοπολεμικές συγκρούσεις, υπάρχει καταπίεση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, όπου η πληροφορία είναι το πρώτο θύμα», συμπλήρωσε η κ. Βατάλα.
«1,5 εκατομμύρια ψευδείς αναρτήσεις χρηστών στην Ελλάδα»
Η μεγαλύτερη διάχυση ψευδών ειδήσεων γίνεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όπου όπως ανέφερε η κ. Βατάλα, 1,5 εκατομμύρια δημοσιεύσεις στην Ελλάδα επισημάνθηκαν ως ψευδείς από τον πρόγραμμα ελέγχου που είχε υιοθετηθεί στις πλατφόρμες, περιορίζοντας, ακόμα και σε ένα ποσοστό 47% την κοινοποίησή τους, από τη στιγμή που αναγραφόταν η σχετική ένδειξη του ψευδούς μηνύματος, κατά την προβολή του από τον χρήστη. «Το ίδιο το πρόγραμμα του fact checking έχει κάποια πλεονεκτήματα, όπως είναι η ικανότητα να φτάνει σε τεράστια πλήθη. Για το πρώτο εξάμηνο του 2024 σε όλη την Ευρώπη επισημάνθηκαν 31 εκατομμύρια αναρτήσεις χρηστών ως ψευδείς πληροφορίες. Αυτό δεν σημαίνει ότι μόνο 31 εκατομμύρια άνθρωποι έλαβαν την επισήμανση, σημαίνει ότι ένας πολλαπλάσιος αριθμός ανθρώπων είδε αυτήν την επισήμανση. Στην Ελλάδα είναι περίπου 1,5 εκατομμύριο για το ίδιο χρονικό διάστημα, 1,5 εκατομμύριο τέτοιες αναρτήσεις, γεγονός που περιορίστηκε στις κοινοποιήσεις και στις αναδημοσιεύσεις ακόμα και στο 47%, μέσω του προγράμματος».
Αναφορικά με το πώς γίνεται η διαδικασία επιλογής των ειδήσεων που θα κληθούν να αξιολογηθούν από τα ελληνικά HOAXES ως ψευδείς ή αληθείς, η κ. Βατάλα σημείωσε ότι υπάρχουν μερικές αντικειμενικά σημαντικές ειδήσεις που έχουν να κάνουν με την υγεία, έκτακτα γεγονότα και κρίσεις, οι οποίες μπαίνουν σε προτεραιότητα, ακόμα και εις βάρους δημοφιλούς στα social media περιεχομένου. «Μπορεί ένα viral video με μικρότερη δυνητικά σημασία από ένα λιγότερο δημοφιλές να μπει σε δεύτερη μοίρα και να δοθεί μία έμφαση εκεί. Υπάρχουν κάποια πράγματα που είναι εξ ορισμού πάρα πολύ σημαντικά, όταν έχει να κάνει με την ανθρώπινη υγεία, με μία οικονομική απάτη».
Μία κοπιώδης και χρονοβόρα διαδικασία, με πεδίο εφαρμογής εδώ και τουλάχιστον τρεις δεκαετίες είναι η δουλειά που κάνουν τα HOAXES, με στόχο την εύρεση αξιόπιστων πηγών, με επίκεντρο την ειδησεογραφία. Η κ. Βατάλα υπογράμμισε: «Το fact checking πάει στα βάθη των δεκαετιών, μετράει περίπου έναν αιώνα, όχι όμως με τη μορφή που την έχουμε σήμερα, την οργανωμένη. Αυτή τη μορφή, την οποία εξυπηρετούν και τα ελληνικά HOAXES έχει περίπου 3 δεκαετίες που έχει εφαρμοστεί. Είναι μία διαδικασία, που στον πυρήνα της, από τη διαχρονία έως και σήμερα έχει ένα κοινό πράγμα: είναι αναμφίβολα μία κοπιώδης διαδικασία και αρκετά χρονοβόρα, που έχει σαν στόχο της να βρει όλες εκείνες τις αξιόπιστες πηγές, που μπορούν να επαληθεύσουν μία είδηση, αν αυτή είναι αληθής ή όχι. Οπότε το επίκεντρο του ενδιαφέροντός μας είναι οι ειδήσεις, οι ισχυρισμοί και όχι οι απόψεις. Δεν ασχολούμαστε με τις απόψεις που μπορεί να εκφράζει ο κόσμος, αυτό είναι κάτι το ξένο για εμάς και απαράβατος κανόνας».
«Οι θεσμοί στους οποίους υπαγόμαστε ακολουθούν και πολιτική διορθώσεων, με πλήρη διαφάνεια»
Σχετικά με το σε ποιο βαθμό υπάρχει περιθώριο λάθους στο έργο που παράγουν τα ελληνικά HOAXES, η κ. Βατάλα σημείωσε ότι «Δεν υπάρχει αλάθητο», ωστόσο τα πρωτόκολλα πάνω στα οποία εφαρμόζονται τα στάδια επεξεργασίας των ειδήσεων είναι μία διαδικασία με δικλείδες ασφαλείας και με εξασφάλιση της μεγαλύτερης δυνατής αξιοπιστίας. «Υπάρχει ένα πρωτόκολλο, που θεωρητικά υπάρχουν στάδια, τα οποία περνάς το ένα μετά το άλλο και διασφαλίζει και θωρακίζει κατά το καλύτερο δυνατό την αξιοπιστία αυτών που λες. Και από μόνη της η επιλογή των πηγών που θα διαλέξεις είναι μία πολύ δύσκολη διαδικασία, δεν είναι απλή και είναι εκεί ανθρώπινος παράγοντας. Η επιλογή των πηγών που θα υποστηρίξουν και θα τεκμηριώσουν ότι ένας εξεταζόμενος ισχυρισμός, κάτι που εξετάζουμε αν είναι αληθές ή ψευδές, δεν είναι. Αυτά τα στοιχεία που χρησιμοποιούμε δηλαδή, τα επιλέγουμε, όχι με προκατάληψη. Και πάλι υπάρχει ένα ποσοστό ανθρώπινου λάθους», ανέφερε η κ. Βατάλα και επίσης συμπλήρωσε: «Οι θεσμοί στους οποίους υπαγόμαστε ακολουθούν και πολιτική διορθώσεων, με πλήρη διαφάνεια. Κάθε φορά που ένας οργανισμός έχει υποπέσει σε κάποιο λάθος, οφείλει να το διορθώσει, να το καταστήσει δημόσιο, να μην το κρύψει και να λογοδοτήσει στην κοινωνία ουσιαστικά, την οποία υπηρετεί».
Σε έγκυρες πηγές και επίσημα εγκεκριμένα περιοδικά ανατρέχουν τα ελληνικά HOAXES, προκειμένου να επιβεβαιώσουν την εγκυρότητα μιας είδησης, σε αντίθεση με τους χρήστες που στρέφονται στις πλατφόρμες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. «Όταν πρόκειται για ένα θέμα που αφορά την υγεία και ξέρουμε σε ποιες πηγές να ανατρέξουμε όλοι μας, να βρούμε τις έρευνες στα εγκεκριμένα περιοδικά, τα οποία έχουν περάσει την αξιολόγηση των ομότιμων και έχουν όλες τις δικλείδες ασφαλείας, ξέρω ότι αυτό είναι μία κουλτούρα και μία ηθική, που δεν μπορεί εύκολα να ανατραπεί. Πηγαίνουμε πάντα στα τεκμήρια, που είναι κυρίως επίσημες πηγές», ανέφερε η κ. Βατάλα.
«Η περίπτωση των Τεμπών δημιούργησε υψηλή πόλωση στην κοινωνία»
Το δυστύχημα των Τεμπών είναι μία πρόσφατη και επίκαιρη υπόθεση υψηλού κοινωνικού αναβρασμού, κατά την οποία παρατηρείται υψηλή πόλωση και καταιγισμός πληροφοριών στην κοινωνία, γεγονός που δυσκολεύει το έργο του ελέγχου των ειδήσεων και κυρίως της αποδοχής της αποτελεσματικότητάς του από την ίδια την κοινωνία. «Η περίπτωση των Τεμπών είναι ακόμα μία που φέρει κοινά χαρακτηριστικά. Η υψηλή πόλωση που δημιουργείται σε μία κοινωνία, τα ακραία συναισθήματα, ο καταιγισμός πληροφόρησης, όλα αυτά συνηγορούν, όταν έρχεται η αλήθεια στην επιφάνεια να μην μπορείς να την αναγνωρίσεις. Αυτό επιβεβαιώνεται και από τις έρευνες, οι οποίες δείχνουν ότι σε έντονες περιπτώσεις, όπου βιώνουν οι κοινωνίες με τόσο υψηλή πόλωση, το fact checking, δεν είναι το ίδιο αποτελεσματικό, δεν μπορεί δηλαδή να αφομοιωθεί η αλήθεια» τόνισε η κ. Βατάλα.
Τέλος η κ. Βατάλα αναφέρθηκε στην αξία της υγιούς επικοινωνίας, διακρίνοντας την ανάγκη να γίνουν σημαντικές αλλαγές στην εγχώρια κουλτούρα μας, ειδικά όσον αφορά την στάση που διατηρούμε απέναντι στην πληροφορία. «Η ανάγκη για επικοινωνία είναι ένα υγιές δείγμα της κοινωνίας μας, δεν είναι καθόλου κακό, απλά είναι σημαντικό να αναζητούμε υγιείς τρόπους έκφρασης και υγιείς τρόπους κατανάλωσης. Είναι σημαντικό να βελτιωθεί η κουλτούρα μας, η καταναλωτική μας κουλτούρα απέναντι στην πληροφορία», ανέφερε.
Επιμέλεια: Γιάννης Κωστάκογλου
