Λευτέρης Δρανδάκης, ο θεματοφύλακας της ελληνικής παράδοσης

Άφησε εποχή η προσφορά του στο Λύκειο Ελληνίδων Αθηνών

Μεγάλη απώλεια για τον πολιτισμό είναι η αναχώρηση για το αιώνιο ταξίδι του Λευτέρη Δρανδάκη. Ενός μεγάλου δημιουργού που τίμησε όσο λίγοι την ελληνική παράδοση. Ποτέ μη λες ποτέ επανέλαβα στον εαυτό μου όταν τον συνάντησα πρώτη φορά. Ήταν σε μια τιμητική του Λυκείου Ελληνίδων Ρεθύμνου, για τον σπουδαίο καλλιτέχνη με τη διακριτική παρουσία στον χώρο της παράδοσης που έγινε στο Λύκειο Ελληνίδων τέλος του Οκτώβρη 2022.

Μέχρι εκείνο το απόγευμα πίστευα ότι γνώριζα την οικογένεια Δρανδάκη από τις ιστορικές του τόπου μας. Πίστευα πως τους ήξερα γιατί είχα ακουμπήσει με απέραντο σεβασμό το οικογενειακό τους δέντρο μελετώντας το πυκνό φύλλωμά του με τους επιστήμονες, τους λογίους, τους αγωνιστές. Είχα πιάσει – έτσι πίστευα – τον παλμό της φιλοσοφίας τους να μην παραστούν τον στόχο όσο κι αν οι συνθήκες βάζουν αντισκάρι.

Κι ήρθε ο Λευτέρης Δρανδάκης να μου γνωρίσει τη δική του φιλοσοφία γύρω από τη σχέση των ανθρώπων μέσα από την τέχνη, τη δική του άποψη για τη σχέση των νέων με την παράδοση, τη δική του πρόταση για να υπάρχει μέλλον σ’ αυτά τα ωραία και τα αληθινά.

Δεν ήταν εντυπωσιακός, δε είχε την έπαρση των ανθρώπων του δικού του καλλιτεχνικού βεληνεκούς. Ήταν απλός, αλλά τόσο αληθινός. Και περισσότερο με κέρδισε η ομιλία του, σε κείνη την εκδήλωση στο Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνου, αφήνοντας τη χροιά της ντοπιολαλιάς να τη χρωματίζει διακριτικά. Κι ενώ περίμενα να μιλήσει για τον εαυτό του με όσα μας κατέθεσε, βοήθησε να γνωρίσουμε καλύτερα το Λύκειο Ελληνίδων που υπηρέτησε για δεκαετίες με τόση συνέπεια και αυταπάρνηση.

Σε συλλυπητήρια ανακοίνωση της, η υπουργός Πολιτισμού Λίνδα Μενδώνη, σημειώνει:

«Με μεγάλη μου λύπη αποχαιρετώ τον Λευτέρη Δρανδάκι, ερευνητή και χορογράφο του Ελληνικού Δημοτικού Χορού, έναν από τους σημαντικότερους ερευνητές της νεοελληνικής παράδοσης του χορού και του τραγουδιού.

Ο Λευτέρης Δρανδάκις, υπηρέτησε το Λύκειο Ελληνίδων για πενήντα έξι χρόνια ως καλλιτεχνικός διευθυντής, χορογράφος και σκηνοθέτης αξέχαστων παραστάσεων στο Φεστιβάλ Αθηνών και σε διεθνή φεστιβάλ.

Με καταγωγή από το Ρέθυμνο, με διεθνή απήχηση και υψηλό κύρος, εργάστηκε συστηματικά, ώστε τα τοπικά ιδιώματα της ελληνικής υπαίθρου να γίνουν κοινό κτήμα των Ελλήνων και, στη συνέχεια, του παγκόσμιου κοινού. Το παρελθόν μας και η καταγωγή μας, έλεγε, είναι τα όπλα για να είμαστε ξεχωριστοί στο περιβάλλον της παγκοσμιοποίησης.

Ο Λευτέρης Δρανδάκις αφιέρωσε τη ζωή του στην παράδοση. Με τους ανοιχτούς ορίζοντές του άνοιξε δρόμους για τη διάσωση και τη διάδοση ουσιαστικών στοιχείων της νεοελληνικής μας ταυτότητας. Τον ευγνωμονούμε για το έργο του. Συλλυπητήρια στους οικείους του».

Ακούσματα που τον εκπαίδευσαν πολιτιστικά

O Λευτέρης Δρανδάκις, ερευνητής και χορογράφος του Ελληνικού Δημοτικού Χορού, γεννήθηκε και μεγάλωσε στο Ρέθυμνο όπου και τελείωσε τις γυμνασιακές του σπουδές. Οι συγκυρίες τον βοήθησαν να αποκτήσει σπουδαία ακούσματα που επηρέασαν την πολιτιστική του παιδεία.

Ο ίδιος είχε αναφέρει σε μια συνέντευξή του στη Μαργαρίτα Πουρνάρα, για την εφημερίδα «Καθημερινή» ότι από κάποιες ξαδέλφες του που έμεναν στο χωριό πήρε τα πρώτα νάματα της παράδοσης κι έμαθε να μιλά με μαντινάδες και από άλλες που σπούδαζαν στο Ωδείο Ρεθύμνου ήρθε αθέλητα στον κόσμο της μουσικής.

Ήταν τότε που το κοινωνικό καθεστώς επέβαλε να συνοδεύονται τα κορίτσια. Κι ο κλήρος είχε πέσει στον Λευτέρη, όντας μαθητής να συνοδεύει τις ξαδέλφες του στο μάθημα. Για να μη χάνει χρόνο περιμένοντας έκανε τα σχολικά του μαθήματα εκεί στην είσοδο του Ωδείου, ενώ τον πλημμύριζαν θεία ακούσματα κλασικής μουσικής.

Έτσι από τα 12 χρόνια του ήξερε τον Μπετόβεν νότα-νότα. Στο δικό του περιβάλλον όμως ήταν διαδεδομένο το ρεμπέτικο, ιδιαίτερα αγαπητό στον πολύ κόσμο. Κι όσο το ανακάλυπτε ο μικρός Λευτέρης τόσο σμίλευε το άκουσμα την ψυχοσύνθεσή του. Με ένα τρόπο μαγικό μέσα από το ρεμπέτικο έμαθε να καταλαβαίνει τους ανθρώπους και τους καημούς τους.

Μετά το Γυμνάσιο ήρθε στην Αθήνα το 1950 για να σπουδάσει οικονομικά. Στην εποχή του λειτουργούσε το τμήμα αυτό στην Ανωτάτη Σχολή Οικονομικών και Εμπορικών Επιστημών. Από το πρώτο έτος όμως δεν μπορούσε να προσαρμοστεί. Άντεξε μέχρι τη λήξη του και μετά παράτησε τις σπουδές για να ακολουθήσει καριέρα στο ΤΑΠ- ΟΤΕ.

Ξαφνικά είχε απελευθερωθεί. Έκανε αυτό που αγαπούσε. Ζούσε με τον τρόπο που ήθελε να ζει. Κι ήρθε το Λύκειο Ελληνίδων να του αλλάξει όλη του τη ζωή και να του ανοίξει διάπλατες της πύλες της έμπνευσης και της δημιουργίας. Εκεί βρέθηκε χάρις στην παρέα του από αγόρια και κορίτσια που έκαναν χορό στο ιστορικό σωματείο.

Ο Λευτέρης τυπικά παρακολουθούσε χωρίς να θυμάται ούτε ένα βήμα από τους χορούς. Πέρασε ένας χρόνος έτσι και στο άνοιγμα της δεύτερης χρονιάς έρχεται να διδάξει ο Κώστας Λάμπρου καθηγητής της Γυμναστικής Ακαδημίας και παλιός χορευτής του Λυκείου και της Δόρας Στράτου. Από το πρώτο του μάθημα κιόλας ο Λευτέρης μαγεύτηκε με την τεχνική και τη διδασκαλία του Λάμπρου. Αγάπησε τον χορό.

Ο Λάμπρου δεν έμεινε στα μαθήματα. Ξεκίνησε να δημιουργεί ερεθίσματα στους μαθητές του για να στεριώσει τις σχέσεις τους με το Λύκειο Ελληνίδων.

Οι πρώτες εμπειρίες

Ήταν μεγάλη εμπειρία για τον Λευτέρη να βρεθεί ντυμένος με παραδοσιακή φορεσιά να χορεύει με άλλους συσπουδαστές του σε μια μεγάλη εκδήλωση στο «Μεγάλη Βρετανία». Όλη η καλή κοινωνία της Αθήνας ήταν εκεί και τους χειροκροτούσε. Η πρώτη αυτή επαφή με τα «μεγάλα σαλόνια» ενθουσίασε τον νεαρό Ρεθεμνιώτη. Και που να φανταζόταν τι θα ακολουθούσε.

Λίγο καιρό μετά τον ρώτησε ο υπεύθυνος ανδρικής ιματιοθήκης Μανόλης Μαντζαβελάκης αν ήξερε σούστα. Κι εκείνος απάντησε καταφατικά χωρίς να σκεφτεί ότι δεν θυμόταν ούτε τα βήματα. Όταν όμως άκουσε ότι θα συμμετέχει σε εκδήλωση για τους φιλέλληνες της Ολλανδίας δεν έχασε καιρό. Και μέσα σε δέκα μέρες «πετούσε» στον χορό. Αυτές οι εμπειρίες σημάδεψαν τη μετέπειτα πορεία του κι έκαναν τον χορό από τις σημαντικές αξίες στη συνείδησή του.

Στα μέσα της δεκαετίας του ’60 έγινε καλλιτεχνικός σύμβουλος στο Λύκειο Ελληνίδων ο Φοίβος Ανωγειανάκης ανοίγοντας νέο κεφάλαιο στην ιστορία του σωματείου, αλλά για διάφορους λόγους απομακρύνονται σημαντικά στελέχη αποδυναμώνοντας το χορευτικό τμήμα.

Μοναδική λύση για να επανέλθει στην προηγούμενη δυναμική του ήταν ο Λευτέρης Δρανδάκης. Κι αυτός δικαίωσε την εμπιστοσύνη και τις προσδοκίες όλων από τη θέση του καλλιτεχνικού διευθυντή.

Από το 1966 μέχρι τα βαθειά του γεράματα έμεινε στις επάλξεις να μεγαλουργεί.

Έτσι ελεύθερος να σχεδιάσει, να δομήσει μια παράσταση παίρνει πρωτοβουλία και καινοτομεί δίνοντας θεματική στις εκδηλώσεις.

Χάρις σε αυτή την προσέγγισή του, που εμφυσά νέα πνοή στην παράδοση, το Λύκειο περνάει άνθηση, γίνεται δημοφιλές και μέσα από τη δημοφιλία του καταφέρνει να μείνει στη ζωή ο συλλογικός πλούτος του τραγουδιού και του χορού, σε μια εποχή όπου η αστυφιλία «συρρικνώνει» την ελληνική περιφέρεια. Έχοντας επίγνωση πως η ζωή αλλάζει, συμπαρασύροντας στη λήθη ήθη και έθιμα, επιμελείται με πολύ μεράκι μια σειρά δίσκων από το Λύκειο των Ελληνίδων με ηχογραφήσεις τραγουδιών από ολόκληρη την Ελλάδα.

Πολλές φορές έχει δημιουργηθεί η απορία πως ένα τόσο παλιό σωματείο εξακολουθεί να προσφέρει σημαντικές υπηρεσίες πάντα στο πνεύμα των καιρών. Αυτό οφείλεται σε στελέχη του όπως ο Λευτέρης Δρανδάκης που μετέβαλε το Λύκειο Ελληνίδων με τις ιδέες και τα προγράμματά του σε ένα νευραλγικό πυρήνα δημιουργίας. Ήταν ο πρώτος που εισήγαγε συγκεκριμένη θεματολογία στις παραστάσεις που σκηνοθετεί. Με τις θεματολογίες αυτές έδωσε μία εντελώς άλλη διάσταση στις θεατρικές παραστάσεις με αντικείμενο τον ελληνικό δημοτικό χορό.

Έτσι ήρθαν οι αναρίθμητες διακρίσεις σε διεθνείς συμμετοχές και φολκλορικούς διαγωνισμούς.

Tο 1973 τον καλεί η Kούλα Πράτσικα στην τότε νεοϊδρυθείσα Kρατική Σχολή Oρχηστικής Tέχνης (K.Σ.O.T.) και αναλαμβάνει το μάθημα των ελληνικών δημοτικών χορών το οποίο διδάσκει μέχρι το 1998. Παράλληλα διδάσκει σε πολλές επαγγελματικές σχολές έντεχνου χορού της Αθήνας (Σχολή Λεωνίδα Ντεπιάν, Σχολή Νίκης Κονταξάκη, Σχολή Άννας Πέτροβα, Σχολή Δέσποινας Γρηγοριάδου), ενώ ταξίδευε διαρκώς στην ελληνική ύπαιθρο συνεχίζοντας τις ερευνητικές του προσπάθειες και τις χορευτικές του καταγραφές.

Ο Λευτέρης Δρανδάκης έγραψε ιστορία στο πολιτιστικό γίγνεσθαι της χώρας χορογραφώντας και σκηνοθετώντας μεγάλες χορευτικές παραστάσεις του Λυκείου των Ελληνίδων στο Ηρώδειο, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Aθηνών, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, στο Φεστιβάλ Mπαχ του Λονδίνου, στη Bερόνα, στο Bέλγιο, στη Γαλλία, στο Mεξικό, στον Kαναδά, στις H.Π.A., στη Pωσία, στην Ουκρανία, στην Aίγυπτο, στη Συρία, στη Σαγκάη, στο Πεκίνο, και στο Ανόι στο ΒιετνάμΤο 2004 διετέλεσε υπεύθυνος των ελληνικών δημοτικών χορών στην Τελετή Λήξης των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας. Ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Λευτέρη Δρανδάκη ήταν η επιμέλεια μιας σειράς δίσκων που εξέδωσε το Λύκειον των Eλληνίδων, όπου ηχογραφούνται χοροί και τραγούδια από διάφορα μέρη της Ελλάδας. Παράλληλα έχει πλούσια αρθογραφία, πάντα με λαογραφική θεματολογία, ενώ το 1993 εξέδωσε το πρώτο του βιβλίο με τίτλο «Ο αυτοσχεδιασμός στον ελληνικό δημοτικό χορό». Το 2015 και το 2018 αντίστοιχα εκδόθηκαν δύο Λαογραφικά Τετράδια με τίτλους «Ο Τρανός Χορός στη Βλάστη Κοζάνης» και «Ο Καλόγερος. Ένα πολυσήμαντο θρακικό έθιμο».

Το τραγούδι συνυφασμένο με τη ζωή

Ο Λευτέρης Δρανδάκης είχε συνειδητοποιήσει ότι η ευλογημένη μας χώρα είχε στο κύτταρό της την δημιουργία. Από την πιο απλή εκδήλωση μέχρι τα σημαντικά γεγονότα είχε το τραγούδι να δίνει παλμό. Κάθε στιγμή της ζωής του Έλληνα είναι συνυφασμένη με το τραγούδι.

Είχε ερωτηθεί πολλές φορές πόσο εύκολο είναι για ένα νέο λάτρη της τεχνολογίας να ασχοληθεί με την παράδοση. Κι εκείνος έφερνε παράδειγμα τη δημιουργία φορέων σε όλη τη χώρα και το δέσιμο που δημιουργεί η ενασχόληση με το ίδιο αντικείμενο. Πόσο επηρεάζει η ζεστασιά του αγγίγματος ενός χεριού στον χορό την προσέγγιση του συνανθρώπου. Κάτι που η χρήση του κινητού απειλεί συνεχώς.

«Η παράδοση είναι η μόνη οδός αφύπνισης των συναισθημάτων μέσα από τον χορό και το τραγούδι της» τόνιζε με κάθε ευκαιρία. Έλεγε χαρακτηριστικά:

«Το δημοτικό τραγούδι και ο χορός έχουν γνωρίσει πολύ μεγάλη αναβίωση από τους συλλόγους σε όλη την Ελλάδα και ξέρω ακριβώς να σας πω πού οφείλεται αυτό. Η καταγωγή είναι ένας ομφάλιος λώρος που νομίζουμε ότι κόβεται όταν ζούμε σε πόλεις, αλλά αυτό δεν ισχύει. Τα ακούσματα, τα φαγητά, τα βιώματα των προγόνων μάς προκαθορίζουν είτε το συνειδητοποιούμε είτε όχι. Το Λύκειο δίνει στη νεολαία έναυσμα να πάει κανείς παρακάτω, να ανακαλύψει περισσότερα πράγματα για το παρελθόν του τόπου του. Υπάρχουν βέβαια και τόποι όπως η Κρήτη, η Ήπειρος, τα Δωδεκάνησα, βλέπεις ότι οι άνθρωποι είναι και μοντέρνοι και παλιοί μαζί. Είναι ευλογημένα μέρη γιατί μας δίνουν ακόμα πληροφορίες και σκέψεις για τον τρόπο ζωής, ενώ αλλού όλα είναι ισοπεδωμένα. Η ελληνική επαρχία ακόμα βαστάει και δεν είναι τυχαίο πως μέρες σαν και αυτές του Πάσχα, εκεί θέλουμε να πάμε για να αισθανθούμε πιο κοντά σε ό,τι μας δένει με τους άλλους. Πιστεύω οι νεότεροι άνθρωποι, σε μια εποχή που όλα αλλάζουν ραγδαία λόγω της τεχνολογίας, να καταλάβουν πόσο πολύτιμοι είναι αυτοί οι δεσμοί και να τους κρατήσουν και οι ίδιοι».

Πάντα στις επάλξεις

Ο Λευτέρης Δρανδάκης ζούσε μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας αλλά δεν έπαψε να νοιάζεται και να υπηρετεί με συνέπεια τους καταστατικούς στόχους του Λυκείου των Ελληνίδων Ρεθύμνου. Και το τοπικό παράρτημα είχε καταφέρει να τιμήσει εν ζωή το μεγάλο δημιουργό σε μια εκδήλωση που είχε γίνει τέλος του Οκτώβρη 1922 στην αίθουσά του.

Ο Λευτέρης Δρανδάκης που λάτρευε την προσφώνηση «δάσκαλε» έφυγε με την καθολική αναγνώριση διδάσκοντας μέχρι το τέλος την έννοια της ευθύνης. Η «ουσιαστική προσφορά» του έκλεισε, απολαμβάνοντας την εκτίμηση των ανθρώπων που ήξεραν να εκτιμούν τη δραστηριότητά του.

Ο χορός για τον ίδιο ήταν τρεις λέξεις (έκφραση, δημιουργία και Πολιτισμός. Μια ολόκληρη τελετουργία, προσπαθώντας να σεβαστούμε την παράδοση και να την προσαρμόσουμε σε καινούργια – εφόσον πρόκειται για μία μεταφορά από την πλατεία, τον δρόμο και το σπίτι το ιδιωτικό σε μία σκηνή, που έχει πια όρους θεατρικούς και όχι δημοτικούς.

Τον χαροποιούσε η αίσθηση ότι τα νέα παιδιά, και στην ιδιαίτερή του πατρίδα, αγκαλιάζουν «με συγκινητικό τρόπο» την παράδοσή τους, όπου μπορεί να βρει κανείς πρότυπα στοιχεία. Κι έτσι ξανακοιτάμε σήμερα τις παλιές μορφές, τις παλιές φόρμες.

«Ο λόγος του δημοτικού τραγουδιού είναι απίστευτα γοητευτικός» έλεγε. «Και βεβαίως ο τρόπος με τον οποίο μεταχειριζόταν ο λαός αυτή τη μακρόχρονη παράδοση ξεκινά στους νέους να αποκτά μεγάλο ενδιαφέρον, παρότι πολύ δύσκολα βρίσκαμε ανθρώπους να κατανοήσουν αυτό που κάναμε».

Η βόρεια Ελλάδα τον «παρέσυρε» και τον «ξεμυάλισε», γιατί «μου έδωσε ευκαιρίες να μάθω πράγματα εξαιρετικά γοητευτικά», θα αιτιολογήσει τη μακρόχρονη φυσική απουσία του από την Κρήτη.

Πάντα όμως ο τόπος του αντηχούσε και (του) έδινε δύναμη και ρυθμό, σε κάθε ζάλο στον χορό της ζωής του.

Συγκινημένη η πρόεδρος του Λυκείου Ελληνίδων Ρεθύμνου κα Φέφη Βαλαρή από τη μεγάλη αυτή απώλεια, αισθάνεται ικανοποιημένη που πρόλαβε το ιστορικό σωματείο να τιμήσει τον Λευτέρη Δρανδάκη στον τόπο του.

Ήταν, δηλώνει, μια ευκαιρία «να αναγνωρίσουμε την προσφορά ενός πολύ αξιόλογου ανθρώπου, μελετητή και δασκάλου μεγάλου του παραδοσιακού μας χορού, ερευνητή, που από το ‘60 και μετά ανέβαινε στα βουνά και στα λαγκάδια για να βρίσκει και να καταγράφει το στιλ των χορών στα διάφορα μέρη, στα χωριά, με σεβασμό, με αγάπη, με μεράκι. Και μετά τα δίδασκε στις πόλεις που είχαν χάσει αυτό το μπούσουλα, πλέον».

Αυτός ήταν ο Λευτέρης Δρανδάκης. Και σύμφωνα με την πρόεδρο Συμβολαιογραφικού Συλλόγου Κρήτης και μέλος του ΔΣ του Λυκείου Ελληνίδων Ρεθύμνου, Αναστασία Δρανδάκη – Μαρινάκη: «Ο Λευτέρης Δρανδάκης προσέφερε ακούραστα στη διάσωση της παράδοσης τόπου μας, ερεύνησε τη λαογραφία μας, αρθρογράφησε σχετικά και το σπουδαιότερο: Ενέπνευσε και συνεχίζει να εμπνέει νέους ανθρώπους να αγαπήσουν τον ελληνικό χορό, τον οποίο ανέδειξε μέσα από τις χορευτικές ομάδες του Λυκείου Ελληνίδων Αθηνών, σε θέμα αξιώσεων, αποσπώντας εξαιρετικές διακρίσεις, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά παγκόσμια. Τον έχασε το Ρέθυμνο, τον κέρδισε όλη η Ελλάδα!».