• Ο Παναγιώτης Σπανάκης, μέλος του Εργαστηριακού Διδακτικού προσωπικού του τμήματος Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης μίλησε στα «Ρ.Ν.» για το φαινόμενο των εξαρτήσεων, την αναγνώριση, τη διαχείριση, την αντιμετώπιση και τις συνέπειές τους στην καθημερινότητα των ανθρώπων
«Πρώτη πρόληψη είναι η ενημέρωση», τονίζει
Η μεταφορά από τις παραδοσιακές μορφές εξάρτησης, όπως τα ναρκωτικά και το αλκοόλ, στις πιο σύγχρονες, όπως η τεχνολογία, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τα διαδικτυακά παιχνίδια απαιτεί μία ολιστική προσέγγιση ενός πολυπαραγοντικού φαινομένου, με βιολογικές, κοινωνικές και ψυχολογικές απόρροιες στον άνθρωπο και τον περίγυρό του. Η υπερπληθώρα ερεθισμάτων στα οποία εκτίθεται το άτομο, το προβληματικό περιβάλλον στο οποίο ανέπτυξε πρότυπα και συνήθειες, οι παραπλανητικές «εκπτώσεις» με τις οποίες δικαιολογεί τις ανησυχητικές συμπεριφορές και η κανονικοποίηση της παρουσίας και της κατανάλωσης εξαρτησιογόνων ουσιών στην καθημερινότητα και το σπίτι είναι ανάμεσα στους λόγους που πυροδοτούν και ενισχύουν μία εξάρτηση.
«Η προβληματική χρήση μιας ουσίας εκτείνεται σε ένα συνεχές, όπου στο ένα άκρο έχουμε ένα πολύ μικρό ρίσκο, ενώ στο άλλο άκρο έχουμε τον εθισμό και την εξάρτηση, αλλά υπάρχει ένας ενδιάμεσος χώρος, όπου βρίσκεται η προβληματική χρήση», ανέφερε μεταξύ άλλων σε συνέντευξη που παραχώρησε στα «Ρ.Ν.» ο Παναγιώτης Σπανάκης, Εργαστηριακό Διδακτικό προσωπικό ψυχολογίας των εξαρτήσεων στο τμήμα Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, επιχειρώντας να επιστήσει την προσοχή σε όσους οδηγούνται σε απόλυτους διαχωρισμούς, ανάμεσα στα υγιή άτομα και αυτά που εμφανίζουν μορφές εξάρτησης από ουσίες και συμπεριφορές.
Ανήλικοι, χαμηλά κοινωνικά στρώματα και μειονοτικές ομάδες είναι πιθανό να εμφανίσουν πιο εύκολα εξαρτήσεις σε ουσίες και επιβλαβείς συμπεριφορές, την ώρα που η σύνδεση των εξαρτήσεων με τις ψυχιατρικές παθήσεις είναι άμεση και αλληλένδετη, συχνά προκαλώντας προβλήματα στην ψυχική υγεία και άλλοτε λειτουργώντας σαν μέσο εξομάλυνσής τους. Τα στίγματα που έχουν αποδοθεί στο παρελθόν στα άτομα με εξαρτήσεις, χαρακτηρίζοντάς τα ως ευάλωτα, αδύναμα, με έλλειψη πειθαρχίας και «ηθικές εκπτώσεις» μοιάζουν ξεπερασμένα, αγνοώντας την επικινδυνότητα που κρύβουν οι χρήσεις των λέξεων του εθισμού και της εξάρτησης με ανευθυνότητα και ανακρίβεια. Σύμφωνα με τον κ. Σπανάκη, η ενημέρωση, αλλά κυρίως η πρόληψη, είναι οι λύσεις που μπορούν να δοθούν για την άμβλυνση και την καταπολέμηση των ανισοτήτων.
«Η διχοτόμηση ανάμεσα σε υγιείς και εξαρτημένους λειτουργεί σαν φρένο αναγνώρισης του προβλήματος»
Ο διαχωρισμός των εξαρτήσεων, σύμφωνα με τον κ. Σπανάκη γίνεται σε νόμιμες, παράνομες και συμπεριφορικές, επιβεβαιώνοντας ότι ένας άνθρωπος μπορεί κάλλιστα να εξαρτηθεί σε μία ευρεία κλίμακα πραγμάτων, προκαλώντας προβλήματα στη δική του καθημερινότητα, αλλά και αυτήν των γύρω του. «Η εξάρτηση είναι ένα πολυπαραγοντικό και πολυδιάστατο φαινόμενο. Όταν επιχειρούμε να κατανοήσουμε την εξάρτηση, την προσεγγίζουμε από τη βιολογία του ανθρώπου, από κοινωνική σκοπιά και από ψυχολογική σκοπιά. Η εξάρτηση είναι μία σχέση με μία ουσία ή μία συμπεριφορά, η οποία έχει τα εξής χαρακτηριστικά: Πρώτον, η έντονη απώλεια ελέγχου, το οποίο μεταφράζεται σε κατανάλωση της ουσίας σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ότι είχε αρχικά σκοπό το άτομο, ή στο να υπάρχουν επανειλημμένες αποτυχημένες προσπάθειες να διακόψει. Το δεύτερο έχει να κάνει με την επικυριαρχία της ουσίας ή της συμπεριφοράς στη ζωή του ανθρώπου, δηλαδή το να τη σκέφτεται συνέχεια, να την αναζητά και να βιώνει πολύ έντονες επιθυμίες να την καταναλώσει. Το τρίτο χαρακτηριστικό είναι ότι πρόκειται για μία επιβλαβή κατάσταση, η οποία δημιουργεί προβλήματα και στην ψυχική και στη σωματική υγεία, ενώ τέλος δημιουργούνται προβλήματα σε κοινωνικές και ενδοοικογενειακές σχέσεις».
Το περιστασιακό κάπνισμα ή η κατανάλωση αλκοόλ σε κοινωνικές περιστάσεις είναι συνήθως οι δικλείδες ασφαλείας που επικαλούνται οι άνθρωποι, προκειμένου να μην αναγνωρίσουν την προβληματική χρήση ουσιών και την απομάκρυνση από τα λελογισμένα όρια. Αυτός ο διχοτομικός τρόπος σκέψης βάζει εμπόδια στην διάγνωση της εξάρτησης και την κατεύθυνση στη λήψη μέτρων αντιμετώπισης. «Μπορεί να μην έχουμε αναπτύξει μία πλήρη εξάρτηση, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η χρήση που κάνουμε δεν δημιουργεί προβλήματα και σε εμάς και στους γύρω μας», ανέφερε ο κ. Σπανάκης.
Στίγμα, ανήλικοι και ευάλωτες κοινωνικές ομάδες
Ο στιγματισμός των ατόμων με εξαρτήσεις από ουσίες ή συμπεριφορές, ως άνθρωποι που στερούνται πειθαρχία, καθωσπρεπισμό και στόχους προκαλούσε ανέκαθεν απορίες για το κατά πόσο θα έπρεπε παρέχεται βοήθεια σε άτομα που επιλέγουν να βρίσκονται στο σημείο της εξάρτησης και όχι σε άλλους ασθενείς. «Το στίγμα με τις εξαρτήσεις έχει να κάνει με την άποψη που είχαν οι κοινωνίες κάποτε, ότι η εξάρτηση είναι μία ηθική έκπτωση, χαρακτηρίζει άτομα με αδυναμία χαρακτήρα, που δεν έχουν στόχους, αρκετή θέληση και πειθαρχία και λίγο ή πολύ το επέλεξαν να βρίσκονται εκεί», πρόσθεσε ο κ. Σπανάκης.
Αναφορικά με το ερώτημα για το ποιες κοινωνικές ομάδες είναι περισσότερο εκτεθειμένες στο περιβάλλον των εξαρτήσεων, ο κ. Σπανάκης απάντησε: «Μειονότητες, προσφυγικές ομάδες, άνθρωποι από χαμηλότερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα, όλες οι ομάδες που βιώνουν πιο έντονα την κοινωνική ανισότητα και βρίσκονται πάντα στο περιθώριο», ενώ στη συνέχεια ο καθηγητής αναφέρθηκε στο κομμάτι της γενετικής προδιάθεσης και του βιολογικού παράγοντα ανάπτυξης συμπεριφορών εξάρτησης. «Ενδεχομένως υπάρχει η βιολογική ή γεννητική προδιάθεση σε έναν άνθρωπο, για να αναπτύξει μία εξάρτηση. Από εκεί και πέρα αυτή η προδιάθεση, αν πέσει μέσα σε ένα περιβάλλον που την ευνοεί, θα έχει περισσότερες πιθανότητες να εκδηλωθεί».
Τα τελευταία χρόνια σε έξαρση μοιάζουν να βρίσκονται οι εξαρτήσεις των ανηλίκων και των εφήβων, με την ευκολία στην πρόσβαση σε αλκοόλ και διαδίκτυο και την ευρύτερη επιρρέπεια σε επικίνδυνες καταστάσεις να αποτελούν αιτίες διαιώνισης του προβλήματος. «Οι ανήλικοι είναι πιο επιρρεπείς, υπό την έννοια ότι βρίσκονται υπό την κηδεμονία κάποιων ανθρώπων, οι οποίοι αν είναι εξαρτημένοι, μπορεί να αυξηθεί ο κίνδυνος και ο ανήλικος να εξαρτηθεί επίσης. Η εφηβεία είναι μία ιδιαίτερη ηλικιακή περίοδος, που καθιστούν τους ανήλικους πιο επιρρεπείς σε ριψοκίνδυνες συμπεριφορές γενικότερα και μέσα σε αυτό εντάσσεται και η χρήση των ουσιών», συμπλήρωσε ο κ. Σπανάκης.
Ψυχική υγεία και μέθοδοι αντιμετώπισης και περιορισμού των εξαρτήσεων
Μία εξάρτηση μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη μίας ψυχικής ασθένειας, ενώ αντίστοιχα μία προβληματική ψυχική υγεία μπορεί να στρέψει το άτομο σε συμπεριφορικές εξαρτήσεις και εξαρτησιογόνες ουσίες. Όπως και να έχει, η σύνδεση των εξαρτήσεων με την ψυχολογία δεν είναι άτοπη, αλλά αντίθετα εξυπηρετεί σε ερευνητικό και επιστημονικό επίπεδο την περαιτέρω κατανόηση του φαινομένου και τους παράγοντες που οδηγούν στην υιοθέτηση συμπεριφορών εξάρτησης. Ο κ. Σπανάκης σημείωσε, μιλώντας στα «Ρ.Ν.»: «Η σχέση των εξαρτήσεων με τις ψυχιατρικές παθήσεις είναι πολύ έντονη, είναι αυτό που αποκαλούμε διπλή διάγνωση. Είναι συχνό το φαινόμενο οι άνθρωποι που κάνουν προβληματική χρήση μιας ουσίας, να αντιμετωπίζουν και προβλήματα ψυχικής υγείας. Η κατεύθυνση αυτής της σχέσης δεν είναι πάντα ξεκάθαρη. Μπορεί κάποιος άνθρωπος να είχε κάποιο ψυχολογικό πρόβλημα και να άρχισε να γίνεται εξαρτημένος σε μία ουσία για να το αντιμετωπίσει. Έχω κατάθλιψη και αρχίζω να πίνω. Αλλά υπάρχει και η περίπτωση η ίδια εξάρτηση να πυροδοτήσει προβλήματα ψυχικής υγείας».
Η πρόληψη, αλλά και η ενημέρωση είναι δύο ισχυρά όπλα για την καταπολέμηση των εξαρτήσεων, σύμφωνα με τον κ. Σπανάκη, σε μία επιχείρηση αντιμετώπισης ενός προβλήματος στη ρίζα του και πριν αυτό εκδηλωθεί. «Επίσης πολύ σημαντική είναι η πρόληψη, την οποία συχνά ξεχνάμε και πάμε απευθείας στο πώς θα παρέμβουμε. Οι μέθοδοι πρόληψης είναι επίσης πάρα πολλοί, έχει να κάνει με το να εντοπίσουμε τους παράγοντες εκείνους που αυξάνουν την επικινδυνότητα σε ένα συγκεκριμένο πληθυσμό να κάνει χρήση εξαρτήσεων και φυσικά να προσπαθήσουμε να τους αντιστρέψουμε. Πρώτη πρόληψη είναι η ενημέρωση, η οποία όμως μένει μόνο στην επιφάνεια. Στην πρόληψη προσπαθούμε να προλάβουμε την ανάπτυξη ενός προβλήματος πριν αυτό εκδηλωθεί. Όλα τα δεδομένα δείχνουν ότι η πρόληψη είναι το πιο αποτελεσματικό μέτρο».
«Το αλκοόλ είναι εγγεγραμμένο στην κουλτούρα μας»
Ένα περιβάλλον ανοχής, αλλά κυρίως κανονικότητας έχει διαμορφωθεί σε τοπικό επίπεδο στην Κρήτη, αλλά και σε άλλες περιοχές της χώρας, με την κατανάλωση αλκοόλ να είναι όχι μόνο συνηθισμένη και κοινή, αλλά επίσης επιβάλλουσα, επεξηγώντας εν μέρει τη μεγάλη επιρροή που έχει στους ντόπιους. Ο κ. Σπανάκης τόνισε: «Στο νησί μας υπάρχει το αλκοόλ πολύ εγγεγραμμένο στην κουλτούρα μας. Δεν νομίζω ότι έχει να κάνει μόνο με την Κρήτη, αλλά υπάρχει μεγάλη επιτρεπτικότητα στο αλκοόλ και μοιάζει να είναι αποδεκτό, γεγονός που δημιουργεί ένα κανονικοποιητικό περιβάλλον, δηλαδή μία συμπεριφορά που παρότι είναι επιβλαβής και προβληματική, κανονικοποιείται. Επειδή όλοι το κάνουν, αρχίζει και μοιάζει πολύ κανονικό. Είναι επίσης πολύ συχνό το φαινόμενο του να βρίσκεται το αλκοόλ μέσα στα σπίτια».
