Είναι πολύτιμη πηγή πληροφοριών οι επιστολές που έστελναν αξιωματικοί και οπλίτες από το Μακεδονικό Μέτωπο. Ιδιαίτερα σε μια που δημοσιεύεται Σεπτέμβριο του 1917, στην εφημερίδα «Κρητική Επιθεώρηση» ο διοικητής του 9ου λόχου υπολοχαγός Παντελής Μυλωνάκης, που υπογράφει, αναφέρει την περίπτωση ενός μικρού ήρωα που οι Ρεθεμνιώτες αποκαλούσαν «Ταγκό».
Αυτός ήταν μια από τις αξιαγάπητες φιγούρες των πλανόδιων, που έκαναν το γύρο της αγοράς αναζητώντας μεροκάματο, για να βγάλουν με αξιοπρέπεια το ψωμί τους.
Ο «Ταγκό» ήταν λουστράκος και στην προσπάθειά του να εξασφαλίσει τον επιούσιον γινόταν καμιά φορά και φορτικός .Δεν υπήρχε περίπτωση να μην τον συναντήσουν στον δρόμο τους οι Ρεθεμνιώτες δυο και τρεις φορές την ημέρα. Ήταν αεικίνητος, πρόσχαρος. Ένα χαριτωμένο χαμίνι που δεν φαινόταν να έχει οικογένεια. Και ξαφνικά ο μικρός λουστράκος εξαφανίστηκε. Αν δεν έκανε αναφορά πάντως ο Μυλωνάκης στην επιστολή του, μάλλον πως κανένας δεν αντιλήφθηκε την απουσία του «Ταγκό» από την «πιάτσα».
Τι είχε γίνει τελικά εκείνο το χαμίνι, το κάποιες φορές και ανυπόφορο προκειμένου να πάρει έγκριση και να «γυαλίσει».
Ο Μυλωνάκης ήταν αυτός που το εντόπισε και που νομίζετε; Στο μέτωπο του 8ου Πεζικού Συντάγματος και μάλιστα στην πρώτη γραμμή παρακολουθώντας τον 9ο λόχο.
Τι είχε συμβεί; Ο μικρός λουστράκος ήθελε πάσει θυσία να βρεθεί στο μέτωπο. Ζήτησε να καταταγεί ως εθελοντής αλλά αυτός ήταν σχεδόν παιδί. Πώς να τον δεχτούν;
Τι να κάνει λοιπόν; Βρήκε τρόπο και ακολούθησε κρυφά το Σύνταγμα του Ρεθύμνου, με σκοπό να επιστρέψει και μαζί του αν κατάφερνε να επιζήσει.
Τι έκανε όμως παιδί πράγμα στο μέτωπο; Γύριζε όλη μέρα στα χωριά, προμηθευόμενος διάφορα προϊόντα που πουλούσε μετά στους φαντάρους και τη νύχτα φύλαγε, με δική του πρωτοβουλία, σκοπιά στα χαρακώματα, με την ίδια συνέπεια φαντάρου στην αποστολή αυτή. Όσο για εξοπλισμό είχε καταφέρει να τον εξασφαλίσει και αυτόν.
Από ένα Γάλλο αξιωματικό είχε αποκτήσει όπλο. Είχε αποκτήσει επίσης – αυτός ήξερε πως – κράνος για τις βολίδες του Πυροβολικού, προσωπίδα για τα αντισφυξιογόνα και όλα όσα αποτελούσαν τον απαραίτητο εξοπλισμό ενός στρατιώτη. Οι Γάλλοι που τον θεωρούσαν μασκότ τον είχαν ονομάσει enfant de troupes (παιδί των στρατευμάτων). Έτσι έμεινε στην ιστορία και ο λουστράκος από το Ρέθυμνο το ψυχοπαίδι του 9ου λόχου.
Ένας ακόμα ένδοξος νεκρός
Είναι πολλές οι ιστορίες που γράφτηκαν μέσα στα χαρακώματα. Και συγκλονιστικές οι στιγμές που έζησαν γονείς περιμένοντας κάποιο νέο από το παιδί τους που είχε πάψει πια να τους γράφει.
Μερικές φορές έφτανε το μαύρο χαμπέρι από τον διοικητή του νεκρού, με τα σχετικά εύσημα, που ήταν απολύτως ειλικρινή. Εκείνες τις δύσκολες εποχές δεν περίσσευε διάθεση για αβροφροσύνες.
Από τους γονείς που περίμεναν μάταια νέα από το παιδί τους και κάποιος Καραβιτάκης. Μέχρι που πήρε μια επιστολή από τον διοικητή του γιου του, τον Αργύριο Σεραντέα ανθυπολοχαγό Μηχανικού Μεραρχίας Κρήτης.
Ο διοικητής ανακοίνωνε με πολύ διακριτικό τρόπο τον θάνατο του Αντώνη Καραβιτάκη, που είχε επέλθει από τις κακουχίες του πολέμου. Και όπως ανέφερε, το νεκρό παλικάρι θρήνησαν πολλοί στο Μακεδονικό Μέτωπο. Αυτό βεβαιώνει ο διοικητής περιγράφοντας με κάθε λεπτομέρεια τη διαδικασία της κηδείας, γιατί εκείνες τις εποχές μεταφορά νεκρού ήταν έως ακατόρθωτο.
Ο Αντώνης Καραβιτάκης λοιπόν ετάφη με όλες τις τιμές εκεί στο μέτωπο. Τιμήθηκε για τις υπηρεσίες του που είχε προσφέρει ως εθελοντής, συμμετέχοντας με γενναιότητα σε όλες τις μάχες με απαράμιλλο θάρρος και ανδρεία. Ακόμα κι όταν εκδηλώθηκε η ασθένειά του εκείνος απέφυγε να τη δηλώσει.
Στις παρατηρήσεις των ανωτέρων του δήλωνε κατηγορηματικά ότι δεν συμβαίνει τίποτα, ότι είναι καλά και συνέχιζε να συμμετέχει σε κάθε αποστολή. Μέχρι που κατέρρευσε. Ακόμα και τότε αρνήθηκε να μεταβεί στο νοσοκομείο όπως είχε διατάξει ο διοικητής του, μέχρι που κατέληξε.
Η κηδεία του έγινε με όλες τις τιμές. Και στον επικήδειο που ο διοικητής συμπεριλαμβάνει στην επιστολή προς τον πατέρα του ήρωα κάνει ιδιαίτερη μνεία στους Κρήτες που έδειξαν και στο Μακεδονικό Μέτωπο την αξία τους και τον σεβασμό τους στα εθνικά ιδεώδη.
Στον επικήδειο ο Αντώνης φέρεται ως λαμπρό παράδειγμα στους άλλους στρατιώτες και κλείνοντας την επιστολή του ο διοικητής του εκτός των συλλυπητηρίων επαινεί τον τραγικό πατέρα για τον ήρωα γιο του.
Έτσι μαθαίνουμε για τα έργα και τις ημέρες ενός ακόμα ήρωα στρατιώτη του Αντώνη Καραβιτάκη, στο Μακεδονικό Μέτωπο.
Ένα χρόνο αργότερα
Ο Σεπτέμβρης του 1918 δεν ξεκινά καλά για το Ρέθυμνο. Η τοπική κοινωνία αναστατώνεται μαθαίνοντας ότι με υπουργική απόφαση ιδρύονται δυο φρουραρχεία στην Κρήτη, Χανιά και Ηράκλειο αντίστοιχα. Ο νέος αυτός παραγκωνισμός προκαλεί αντιδράσεις που μέσω θεσμικών φορέων φθάνουν και στα κέντρα λήψης αποφάσεων.
Είναι όμως κι άλλα γεγονότα που σοκάρουν, όπως ο αναίτιος θάνατος ενός μικρού κοριτσιού από ανθρώπινο λάθος.
Κάποιος Σπηλιανός είχε τοποθετήσει παγίδα για να πιάσει λαγό στη θέση Αρκαλόνερα. Έτυχε να περνά από εκεί ένα μικρό κοριτσάκι η Μαρία Στ. Παντινάκη. Από τη μια στιγμή στην άλλη βρέθηκε εγκλωβισμένη με αποτέλεσμα τον σοβαρό τραυματισμό της.
Με τα μέσα εκείνης της εποχής η επιστήμη δεν μπορούσε να προσφέρει το παραμικρό. Έτσι το άτυχο κοριτσάκι πέθανε οκτώ μέρες μετά τον τραυματισμό του.
Η ζωή όμως συνεχίζεται και τα νέα από το μέτωπο προκαλούν φρενήρη ενθουσιασμό στην τοπική κοινωνία.
Επιτέλους οι Βούλγαροι υπογράφουν ανακωχή και στο Ρέθυμνο όλη η πόλη πανηγυρίζει.
Όπως συνηθιζόταν μετά την επιβεβαίωση των καλών νέων η πόλη ολόκληρη σημαιοστολίστηκε, οι καμπάνες χτυπούσαν πανηγυρικά, και παντού ακούγονταν πυροβολισμοί ξέφρενης χαράς για τη νίκη.
Και πριν προλάβουν να πανηγυρίσουν το μεγάλο αυτό γεγονός, φθάνει κι άλλη νικηφόρα είδηση για την κατάληψη της Σμύρνης από τα ελληνοσυμμαχικά στρατεύματα. Τότε ήταν που όλη η πόλη έγινε εστία εκδηλώσεων ξέφρενης χαράς. Την επομένη στις 10 το πρωί αρχές και λαός συγκεντρώνεται στο Μητροπολιτικό Ναό όπου και ψάλλεται δοξολογία χοροστατούντος του Επισκόπου, που βγάζει κι έναν εμπνευσμένο λόγο με ιδιαίτερη αναφορά στον Ελευθέριο Βενιζέλο ενθουσιάζοντας τον κόσμο.
Μετά τον Επίσκοπο πήρε θέση στο βήμα ο καθηγητής Φωτεινός απαγγέλλοντας ένα ποίημα που καταχειροκρότησε ο κόσμος, αφού εξέφραζε και τα δικά του πατριωτικά αισθήματα.
Όλοι έπλεαν σε πελάγη ευτυχίας μέχρι που διαπιστώθηκε ότι ο μόνος από τις αρχές που απαξίωσε και πάλι να παραβρεθεί ήταν ο δήμαρχος Χουσνί Βακογλάκης. Αυτός ήταν έμπορος και μετείχε στην κοινωνική ζωή της πόλης ενεργά.
Ο Γιώργης Εκκεκάκης σημειώνει πώς ο Βακογλάκης ήταν και μέλος του Γυμναστικού συλλόγου Ρεθύμνου το 1900.
Από τότε όμως που ο ελληνικός στρατός άρχισε να σημειώνει νίκες στο μέτωπο ο δήμαρχος αντέδρασε με την αποχή του από κάθε εκδήλωση υπέρ της ελληνικής νίκης.
Εκείνο το πρωινό της χαράς η απουσία του προκάλεσε έντονες αντιδράσεις. Ο λαός φεύγοντας από τη Μητρόπολη, κατευθύνθηκε στο Δημαρχείο με φωνές και σταματώντας κάτω από το κτήριο απαιτούσε την παραίτηση του δημάρχου.
Για τον Βακογλάκη ο κ. Γιάννης Παπιομύτογλου αναφέρει σχετικά σε μια εξαιρετική εργασία του.
Στις εκλογές της 1ης Μαΐου 1911, όπως είπαμε πιο πάνω, εξελέγη στον δήμο Ρεθύμνης ο Χουσνή Βακογλάκης από τις ψήφους του οθωμανικού στοιχείου, που τότε υπερτερούσε αριθμητικά από το χριστιανικό. Ο Βακογλάκης παρέμεινε δήμαρχος μέχρι το 1918, αλλά αποδυναμωμένος και παροπλισμένος. Οι χριστιανοί Ρεθεμνιώτες δεν μπορούσαν να δεχτούν οθωμανό δήμαρχο, όμως δεν μπορούσαν νομότυπα να τον αλλάξουν, αν και στο μεταξύ η αναλογία του πληθυσμού της πόλης είχε αλλάξει άρδην υπέρ των χριστιανών σε ποσοστά 60% χριστιανοί 40% οθωμανοί.
Η αντιβενιζελική εφημερίδα Βήμα Ρεθύμνης στα πλαίσια της αντιπολιτευτικής της αρθρογραφίας δημοσιεύει στις 17 Ιουλίου 1919, εν συντομία, τα πεπραγμένα της δημαρχιακής περιόδου Βακογλάκη. Έτσι, έστω και με αυτόν τον τρόπο, μαθαίνουμε ότι κατά την περίοδο 1906-1918 έγιναν στο Ρέθυμνο τα εξής έργα:
1) Καταργήθηκαν τα καλντερίμια και οι δρόμοι σκυροστρώθηκαν 2) Κατασκευάστηκαν πλακόστρωτα πεζοδρόμια 3) Κατασκευάστηκε δίκτυο υπονόμων, και η πόλη απαλλάχθηκε από τις ακαθαρσίες και βρώμικα νερά που έτρεχαν στους δρόμους. 4) Οι ιερόδουλες της πόλης εγκαταστάθηκαν υποχρεωτικά σε οικίσκους που κατασκευάστηκαν στην ταράτσα του τούρκικου προμαχώνα, που βρίσκεται ανατολικά της κεντρικής πύλης της Φορτέτζας 5) Κατασκευάστηκε η γέφυρα του ρέματος «Καμαράκι» στο ύψος της λεωφόρου Κουντουριώτου 6) Κατεδαφίστηκε το ενετικό τείχος, που εκτεινόταν από τη Σοχώρα μέχρι την πλατεία του Άγνωστου Στρατιώτη 7) Φωτίστηκε η πόλη με λαμπτήρες «Λουξ» (Οι παλαιότεροι τους θυμούνται) 8) Δενδροφυτεύτηκε η πλατεία δικαστηρίων, σημερινή πλατεία Ηρώων Πολυτεχνείου 9) Επισκευάστηκε το υδραγωγείο (τουρκική δεξαμενή) και δημιουργήθηκε δίκτυο σιδηρών σωλήνων ύδρευσης 10) Κατασκευάστηκε το κρηπίδωμα της προκυμαίας.
Τον Γενάρη του 1918 οι χριστιανοί δημοτικοί σύμβουλοι απέχουν των καθηκόντων τους και απαιτούν την απομάκρυνση του Βακογλάκη, ο οποίος, κάτω από αυτήν την πίεση, υπέβαλε τελικά την παραίτησή του στις 14/2/1918 στον νομάρχη Ρεθύμνης Ν. Σέργιο, ο οποίος – προφανώς σε συνεννόηση με την κεντρική Κυβέρνηση – δεν την έκανε αποδεκτή και έτσι ο Βακογλάκης παρέμεινε στη θέση του μέχρι τον Σεπτέμβρη του ίδιου έτους, οπότε ο νομάρχης Ρεθύμνης Νικόλαος Ασκούτσης του ζήτησε να απέχει στο εξής από τα δημαρχιακά του καθήκοντα.
Η νίκη στη Δοϊράνη
Για τη νίκη στη Δοϊράνη δημοσιεύεται ένα εμπεριστατωμένο ρεπορτάζ του Ιωάννη Καλαϊτζάκη στην εφημερίδα «Κρητική Επιθεώρηση» που αναφέρεται και στον θάνατο του ήρωα αξιωματικού Μανωλάκη.
Πως είχαν τα γεγονότα; Αξίζει να τα παραθέσουμε πρώτα από στρατιωτικές πηγές.
«Ἡ λίμνη τῆς Δοϊράνης, ἡ κατὰ τοὺς ἀρχαίους Πρασιᾶς ἢ Πρασιάδα, κατοικημένη ἀπὸ ἀρχαιοτάτων χρόνων ἀπὸ τὸ ἑλληνικὸ φύλο τῶν Παιόνων, λόγω τῆς ἐπίκαιρης στρατηγικῆς της θέσεως δέχθηκε ἀλλεπάλληλες ἐπιδρομὲς βαρβάρων. Ἡ πόλη τῆς Δοϊράνης ἀπὸ τὸν 17ο αἱ. εἶχε γίνει ἕδρα τῆς ἐπισκοπῆς Πολυανῆς καὶ ἀπὸ τὸν 19ο αἱ. ἡ περιοχὴ ἀπετέλεσε ξεχωριστὴ ὑποδιοίκηση μὲ τὴν ὀνομασία ”Καζάς Δοϊράνης”. Πὰρ’ ὅλες τὶς τουρκικὲς διώξεις ὁ Ἑλληνισμὸς τῆς περιοχῆς ἀνθεῖ, καταφέρνοντας νὰ δημιουργήσει γύρω στὰ 1900 ὀκτὼ σχολεῖα. Δύο στὴν Δοϊράνη καὶ τὰ ὑπόλοιπα στὰ χωριὰ Δροσάτο, Φούρκα, Βλάντοβο, Ἀκίντζαλη (Μουριὲς σήμερα).
Ἡ περιοχὴ ἐλευθερώθηκε στὶς 23 Ἰουνίου τοῦ 1913 γιὰ νὰ καταληφθεῖ πάλι ἀπὸ τοὺς Βούλγαρους τὸ 1915 καὶ νὰ ξανὰ ὑπομείνει ὁ πληθυσμὸς τὰ πάνδεινα. Ἀπὸ τὸ 1914 ἤδη ἡ Δοϊράνη ὑπῆρξε θέρετρο ἐπιχειρήσεων, μὲ ἰσχυρὴ ὀχύρωση βάθους τριῶν χιλιομέτρων σὲ τρεῖς διαδοχικὲς γραμμὲς ἄμυνας. Ἡ ἐχθρικὴ τοποθεσία στηριζόταν ἀνατολικά της λίμνης στὰ ὑψώματα τοῦ Μηλάνγκα Πάσινα καὶ δυτικά της λίμνης τὰ ὑψώματα 603 καὶ 669, ἐπικληθέντα Γκρὰντ Κουρονὲ καὶ Ντοὺμπ (οἱ ὀνοματοδοσίες τῶν ὑψωμάτων γίνονταν ἀπὸ τοὺς Γάλλους, ὅπως τὸ περίφημο Σκρά). Οἱ βουλγαρικὲς θέσεις ἦταν ἰσχυρότατες καὶ ὑποστηριζόταν ἀπὸ πολυαριθμότερο πυροβολικό. Τὸν Ἰούνιο τοῦ 1918 ἀναλαμβάνει διοικητὴς τῆς Συμμαχικῆς Στρατιᾶς Ἀνατολῆς ὁ Γάλλος Φρανσαὶ ντ’ Ἐσπεραὶ μὲ τὴν διαταγὴ νὰ διασπάσει τὸ μακεδονικὸ μέτωπο. Τυχὸν νίκη θὰ ἀποθάρρυνε τοὺς Βουλγάρους, ἀφαιρώντας ἀπὸ τοὺς Γερμανοὺς ἕναν σημαντικὸ σύμμαχο. Ἤδη ἡ μεγαλειώδης νίκη στὸ Σκρὰ ἀποκατέστησε τὸ γόητρο τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ, κάμπτοντας ταυτόχρονα αὐτὸ τοῦ βουλγαρικοῦ, ποὺ ὅδευε πρὸς τὴν συνθηκολόγηση. Ἡ ἐπίθεση στὴν Δοϊράνη ὁρίστηκε γιὰ τὶς 18 Σεπτεμβρίου τοῦ 1918. Ἀντίπαλες δυνάμεις ἦταν ἡ 22η, 26η καὶ ἡ 28η ἀγγλικὲς μεραρχίες καὶ οἱ ἑλληνικὲς μεραρχίες Σερρῶν μὲ διοικητὴ τὸν ὑποστράτηγο Ἔμμ. Ζυμβρακάκη καὶ Κρήτης μὲ διοικητὴ τὸν ὑποστράτηγο Πάν. Σπηλιάδη. Διοικητὴς Στρατιᾶς ὁρίστηκε ὁ Ἄγγλος στρατηγὸς Μίλν. Ἀπέναντι ὑπῆρχε ἡ ἐπίλεκτη 9η βουλγαρικὴ μεραρχία τῆς Πλεύνας ὑπὸ τὸν ἰκανότατο στρατηγὸ Νεζερὼφ καὶ 11η ταξιαρχία τῆς 1ης βουλγαρικῆς στρατιᾶς.
Στὶς 3 τὸ πρωὶ τῆς 18ης Σεπτεμβρίου ἐξόρμησαν ἐν ἀπολύτω σιγῆ τὰ τμήματα τῆς μεραρχίας Κρήτης κατὰ τῆς ἀνατολικά της λίμνης ἐχθρικῆς τοποθεσίας, ἔχοντας στὴν πρώτη γραμμὴ τὸ 29ο σύνταγμα μὲ διοικητὴ τὸν ταγματάρχη Βασίλειο Τυπάλδο καὶ τὸ 9ο σύνταγμα μὲ διοικητὴ τὸν συνταγματάρχη Παναγιώτη Μίνη. Στὶς 5.30 εἶχε καταληφθεῖ ὁλόκληρη ἡ προκεχωρημένη ἀμυντικὴ τοποθεσία. Ἡ παραπέρα προώθηση ὅμως κατέστη ἀδύνατη, διότι οἱ ἀπώλειες ὑπῆρξαν τεράστιες, λόγω τῆς ἀδυναμίας τοῦ συμμαχικοῦ πυροβολικοῦ νὰ ὑποστηρίξει τὶς ἐπιθέσεις τοῦ πεζικοῦ.
Δυτικά της λίμνης ἐπιτέθηκαν ἡ μεραρχία Σερρῶν καὶ ἡ 22α καὶ 26η ἀγγλικὲς μεραρχίες. Στὶς 5 καὶ 8 ἀκριβῶς ἐξόρμησε πρῶτο το 1ο σύνταγμα μὲ διοικητὴ τὸν συνταγματάρχη Ἄθ. Μάρκου. Ὑπὸ τοὺς ἤχους τῶν σαλπίγγων ”ἐμπρὸς πρὸς ἒφοδον” καὶ τὴν γνωστὴ πολεμικὴ ἰαχὴ τῶν Ἑλλήνων «ἀέρα» πέτυχε νὰ καταλάβει ἕως τὶς 6.30 ὁλόκληρη τὴν πρώτη γραμμὴ χαρακωμάτων καὶ τμῆμα τῆς δεύτερης. Ὁμοίως ἐξόρμησε καὶ τὸ 2ο σύνταγμα μὲ διοικητὴ τὸν συνταγματάρχη Θεόδωρο Μανωλάκη, ἡ 22α ἀγγλικὴ μεραρχία, τὸ 3ο ἑλληνικὸ σύνταγμα ὑπὸ τὸν σχὴ Λιάσκο καὶ ἡ 26η ἀγγλικὴ μεραρχία. Τὸ 2ο σύνταγμα εἰδικὰ ὑπέστη βαρύτατες ἀπώλειες καὶ μεταξύ των νεκρῶν ἦταν καὶ ὁ ἡρωικὸς συνταγματάρχης Θεόδωρος Μανωλάκης καὶ ὁ διοικητὴς τοῦ 1ου τάγματος ταγματάρχης Δημήτριος Παπαλουκᾶς. Οἱ ἀπώλειες τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ ἦταν ἀναλογικὰ τεράστιες. Ἀξιοσημείωτό το γεγονός, ὅτι ὁ Ἕλληνας ἀρχιστράτηγος Παναγιώτης Δαγκλής, σὲ ἐπιστολή του στὸν Βενιζέλο διαμαρτύρεται διότι, ὅπως γράφει ”τα ἑλληνικὰ τμήματα ἐγκαταλείφθησαν ὑπὸ τῶν Βρεττανῶν ὑποστάντα βαρυτάτας ἀπωλείας”. Η μεραρχία Σερρῶν εἶχε 359 νεκροὺς 1713 τραυματίες καὶ 615 ἀγνοουμένους. Ἡ Μεραρχία Κρήτης εἶχε 144 νεκροὺς καὶ 573 τραυματίες. Αἰώνια ἡ εὐγνωμοσύνη ποὺ χρωστᾶμε ἐμεῖς οἱ Μακεδόνες στοὺς ἥρωες τῆς Κρήτης, ποὺ πρωταγωνίστησαν σ’ ὅλους τους ἀγῶνες γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Μακεδονίας μας.
Τὸ σύνολο τῶν ἑλληνικῶν ἀπωλειῶν ἀνῆλθε σὲ 3.404 ἄνδρες. Τῶν βρεττανικῶν σὲ 3.115 ἄνδρες. Ὁ σκοπὸς ὅμως ἐπιτεύχθηκε. Ἡ ἐπίθεση σταμάτησε τὴν ἑπόμενη μέρα, κατόρθωσε ὅμως νὰ διασπάσει τὴν βουλγαρικὴ τοποθεσία, καθήλωσε ὅλες τὶς ἐχθρικὲς δυνάμεις τῆς περιοχῆς Ἀξιοῦ- Δοϊράνης, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ μὴν μπορέσει ἡ γερμανικὴ διοίκηση νὰ μετακινήσει ἐνισχύσεις καὶ νὰ τὶς διαθέσει στὸν τομέα Δοβρόπολεως, ὅπου ἐφαρμοζόταν ἡ κύρια συμμαχικὴ ἐπίθεση. Αὐτὸ ὁδήγησε στὴν βουλγαρικὴ ἥττα καὶ συνθηκολόγηση τῆς 30ης Σεπτεμβρίου, γεγονὸς ποὺ ἐπέδρασε ἀρνητικὰ στοὺς Γερμανούς, ὀδηγώντας τους στὴν ἄνευ ὅρων συνθηκολόγηση τῆς 11ης Νοεμβρίου τοῦ 1918, μὲ τὴν ὁποία λήγει ὁ φονικὸς πόλεμος».
Την ατμόσφαιρα όπως την έζησαν οι Ρεθεμνιώτες φαντάροι μας θα περιγράψουμε στο επόμενο φύλλο μας.
Πηγές:
Μηχανή του Χρόνου και άλλες διαδικυακές πηγές.
Εφημερίδα «Κρητική Επιθεώρηση» (Σεπτέμβριος 1917-1918).
Γιάννη Παπιομύτογλου: Δημοσιεύματα για τους δημάρχους Ρεθύμνου.