Παραμένει αξέχαστη η ηρωίδα Κλαίρη Αγγελίδου
Με αφορμή την επέτειο των 50 χρόνων από την εισβολή του Αττίλα στην Κύπρο έρχονται στο νου εικόνες και σκέψεις από τη σχέση του Ρεθύμνου με τη μαρτυρική μεγαλόνησο. Κι είναι μακροχρόνιες αυτές.
Σύμφωνα με τον κ. Πέτρο Παπαπολυβίου (εφημ. «Ο Φιλελεύθερος» 26 Νοεμβρίου 2016) στη μεγάλη κρητική επανάσταση του 1866-1869, όπου χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα και το σύνθημα «Ένωσις ή θάνατος», η Κύπρος συνέβαλε με την αποστολή εθελοντών (έχουν εντοπιστεί πέντε – οι δύο πεσόντες) και χρηματικής ενίσχυσης υπέρ των επαναστατών. Ανάμεσα στους Κύπριους εθελοντές του 1866-1869 ήταν και ο Σώζων Αντωνίου Λοΐζου, γιος αγωνιστή του 1821 και πατέρας του Χριστόδουλου Σώζου, δημάρχου Λεμεσού στα 1908-1912, βουλευτή (1901-1911), εθελοντή, κι αυτού, του ελληνικού στρατού στους Βαλκανικούς πολέμους, που σκοτώθηκε πολεμώντας στο Μπιζάνι τον Δεκέμβριο 1912. Ο πρώτος Κύπριος νεκρός στην επανάσταση, στη μάχη του Βαφέ, στις 12 Οκτωβρίου 1866, ήταν ο Ιωάννης (Γιάγκος) Βαρνάβα. Ο πατέρας του, Βαρνάβας Γεωργίου (απεβίωσε το 1888), ξενοδόχος στην Αθήνα, είχε εγκατασταθεί στην Ελλάδα (πρώτα στο Ναύπλιο), το 1833 και μάλιστα διετέλεσε ενοριακός επίτροπος για πολλά χρόνια στον γραφικό ναΐσκο της Ρόμβης, στο κέντρο της Αθήνας. Ο Γιάγκος Βαρνάβας, που είχε σπουδάσει στο Παρίσι, ήταν ένας από τους εθελοντές που σκοτώθηκαν στη μάχη του Βαφέ (εσφάγη, «μεληδόν κατακοπείς»), και ο θάνατός τους, κρίνοντας από τις αναφορές στον τύπο και τη βιβλιογραφία (αποτυπώθηκε η μορφή του και σε λαϊκά διακοσμητικά πιάτα της εποχής), είχε προκαλέσει πανελλήνια συγκίνηση.
Ασχέτως με την εξέλιξη της επανάστασης του 1866-1869, ο συμβολισμός του ολοκαυτώματος στο Αρκάδι διατηρήθηκε μέχρι τον 20ό αιώνα και μεταφέρθηκε και στα άλλα αλυτρωτικά κινήματα της νεοελληνικής ιστορίας. Φυσικός διάδοχος, και όχι μόνο σε ζητήματα ρητορικής, στάθηκε ο απελευθερωτικός αγώνας του 1955-1959, με γνωστότερο παράδειγμα την τελευταία μάχη του Γρηγόρη Αυξεντίου, στις 3 Μαρτίου 1956. Και η «διαδοχή», είναι χαρακτηριστικό, ότι έγινε με τον πιο επίσημο τρόπο: Ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος, ο αρχηγός του κυπριακού αγώνα, ήταν ο επίσημος ομιλητής στο μνημόσυνο στη Μονή Αρκαδίου, τόσο τον Νοέμβριο του 1955, λίγους μήνες μετά την έναρξη του αγώνα της ΕΟΚΑ, όσο και στους λαμπρούς εορτασμούς της εκατονταετίας του ολοκαυτώματος, το 1966, ως πρόεδρος πια, της Κυπριακής Δημοκρατίας. Ήταν δύο επισκέψεις που έδωσαν την ευκαιρία στους Κρητικούς να εκφράσουν την αγάπη τους για την Κύπρο, αλλά και στον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο να διατυπώσει τον θαυμασμό των αγωνιζόμενων Κυπρίων προς τους προηγηθέντες αγώνες των Κρητών. «Ευρίσκομαι επί της υψηλοτέρας κορυφής του ελληνικού πατριωτισμού και της ελληνικής αυτοθυσίας» τόνισε ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου στην ιστορική μονή, τον Νοέμβριο του 1955, και συνέχισε: «Η ηρωική παράδοσις του Αρκαδίου αναζή εις την Κύπρον. Από τα κόκκαλα των Ελλήνων τα ιερά αναπηδά ακόμη μίαν φοράν η ελευθερία και με αγώνας και θυσίας προσπαθεί ν’ αγκαλιάση το αλύτρωτον εκείνο τμήμα της μεγάλης πατρίδος».
Μνήμη Κλαίρης Αγγελίδου
Από μια θερμή φίλη του Ρεθύμνου την Κλαίρη Αγγελίδου είχα την ευκαιρία να μάθω περισσότερα για τη μεγάλη στιγμή που ξεκίνησε ο αγώνας για την αποτίναξη του Αγγλικού ζυγού με αφετηρία την Ιερά Μονή Αρκαδίου.
Η Κλαίρη Αγγελίδου ήταν μια εμβληματική μορφή. Είχε ταυτίσει το όνομά της με τους αγώνες του Κυπριακού λαού για τη δικαίωσή του και είχε επιτελέσει σαν υπουργός, έργο που εμπεριέχει όραμα και προοπτική.
Μια σημαντική σελίδα από τη ζωή της μας είχε αφηγηθεί κι έτσι ακριβώς την παραθέτουμε με τις απαραίτητες δικές μας παρεμβάσεις.
Αρκάδι 1954
Ανάμεσα στους προσκυνητές της ιεράς Μονής Αρκαδίου σε κάποιο εορτασμό του 1954, είναι και μια ομάδα φοιτητών από την Κύπρο.
Ανάμεσά τους και μια όμορφη επιβλητική κοπέλα, η Κλαίρη Αγγελίδου.
Η επίσκεψη αυτή σε ένα τόσο ιερό τόπο είχε και μια συμβολική σημασία. Ήθελαν αυτά τα παιδιά που έκαιγε τα στήθη τους ο πόθος για λευτεριά να ευλογηθεί ο αγώνας τους στον χώρο που τους ενέπνεε το θρυλικό του παρελθόν.
Εκεί έγινε και ο πρώτος σχεδιασμός. Έπειτα όλη η ομάδα τράβηξε στον Ψηλορείτη, όπου τους περίμεναν οι Μπαντουβάδες να τους εκπαιδεύσουν στα όπλα. Η Κλαίρη δεν κάθισε πολύ στην Κρήτη. Συνέχισε την εκπαίδευσή της στην Αθήνα, στο σκοπευτήριο Καισαριανής.
Έπειτα έγινε η «Ατάλαντη» αυτός ήταν ο κωδικός της στην Αντίσταση του νησιού της, που έλαβε μέρος με πάθος. Αυτή η κοπέλα έζησε τη μεγαλύτερη στιγμή της ζωής της, τον γάμο της με έναν επίσης γενναίο αγωνιστή, στο κλειστό περιβάλλον μιας γκαρσονιέρας με ελάχιστα άτομα γύρω τους. Κι έπειτα έφυγε πρώτα εκείνος, σχεδόν την επομένη κι ακολούθησε η ίδια χωρίς να προλάβει να χαρεί τον γάμο της.
Η Κλαίρη έκανε παράτολμα πράγματα. Κάποτε δεν δίστασε να δημιουργήσει στα στήθη της μια φωλιά, για μεταφορά οπλισμού, κάτω από τη μύτη του εχθρού, αδιαφορώντας αν θα μπορούσε μια απλή κίνηση να τη στείλει στον τάφο. Τίποτα δεν υπολόγιζε η γενναία αυτή γυναίκα.
Ως πολιτικός επίσης έκανε σπουδαία πράγματα αναβαθμίζοντας την παιδεία και τον πολιτισμό του νησιού της. Σύμφωνα με τη Μαρία Χατζηνικολάου, του Συνδέσμου Ελλήνων Κυπρίων Φιλολόγων η σπουδαία αυτή γυναίκα έφερε σε επαφή την Ελλάδα με την Κύπρο με πολιτιστικό Μνημόνιο αμφίδρομης πορείας. Ως υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού συνέβαλε με γοργό ρυθμό στην αναπλήρωση των 193 κατεχόμενων σχολικών κτιρίων με την οικοδόμηση 21 νέων σχολικών μονάδων, με 800 επεκτάσεις και βελτιώσεις των υφισταμένων, με την αποστολή χιλιάδων βιβλίων κυπριακής Ιστορίας και εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας σε σχολεία της Ελλάδας, της Αυστραλίας, στο Νηπιαγωγείο και Δημοτικό της Βηθλεέμ, στην αύξηση του αριθμού των δασκάλων στην Παροικία του Λονδίνου και στην αποστολή δασκάλου στα ελληνικά σχολεία του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων.
Διέβλεπε τους κινδύνους, για τα ύποπτα σχέδια των ξένων, που δεν παρέχουν καμιά εγγύηση για την επιβίωση του κυπριακού ελληνισμού στη γη των πατέρων του. Ανήκε σ’ αυτούς που δεν πιστεύουν σε προσεγγίσεις με την αποδυνάμωση της γλώσσας μας, του πολιτισμού και της θρησκείας μας. Πάλεψε από όλα τα βήματα και τα μέτωπα να κρατήσει ζωντανή την επιβίωση του κυπριακού ελληνισμού και της τρισχιλιετούς ιστορίας του. «Γιατί η μνήμη κι όχι το αίμα εξασφαλίζει – κατά τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο – την ιστορική ενότητα και την εθνική συνέχεια».
Αγωνίστηκε στην Κύπρο και στο εξωτερικό για τη διάσωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς στα κατεχόμενα εδάφη μας, που συνιστά το ακαταμάχητο οικόσημο της ελληνικότητας της Κύπρου. Γι’ αυτό και ως υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού ανέλαβε εκστρατεία διαφώτισης όλων των υπουργών Παιδείας και Πολιτισμού της Ευρώπης και προέβη δύο φορές σε καταγγελίες της καταστροφής της πολιτιστικής μας κληρονομιάς στην έδρα της Ουνέσκο. Ίδρυσε στην Κύπρο και την Ελλάδα Επιτροπή Πολιτιστικής Κληρονομιάς και δραστηριοποιήθηκε σε εκστρατεία διαφώτισης σε Πανεπιστήμια της Νέας Υόρκης.
Μέγα εθνικό της έργο είναι η ίδρυση με δικές της ενέργειες Κέντρων Ελληνικών Σπουδών σε τρία Πανεπιστήμια του εξωτερικού: Στο Μούνστερ της Γερμανίας, όπου και λειτουργεί και Κέντρο Κυπριακών Διεπιστημονικών Σπουδών για την προώθηση της κυπρολογικής έρευνας, με στόχο τη θεμελίωση της ιστορικής μας ταυτότητας και το φωτισμό της τρισχιλιετούς Ιστορίας μας.
Η Κλαίρη Αγγελίδου εξύμνησε τους Αγώνες του Έθνους και τις φωτεινές μορφές των Αγωνιστών της ΕΟΚΑ του 55-59 από κάθε βήμα στην Κύπρο και στην άλλη υφήλιο. Ως πρόεδρος του Συμβουλίου Ιστορικής Μνήμης Αγώνα ΕΟΚΑ (2005-2009) αναδόμησε του Μουσείο Αγώνος με πρότυπα ευρωπαϊκά σε συνεργασία με την Αρχιεπισκοπή και ίδρυσε τέσσερα νέα Μουσεία Αγωνιστών της ΕΟΚΑ: Του Γρηγόρη Αυξεντίου στο Μαχαιρά, του Ευαγόρα Παλληκαρίδη στη Τσάδα, του Ιωνά και Κολοκάση στο Γέρι και του Γρηγόρη Αυξεντίου στην Ξάνθη.
Κοντά σε πολλά άλλα:
– Μετονόμασε το ΥΠ σε ΥΠΠ.
– Καθιέρωσε τα «Κύπρια» και τον «Πολιτιστικό Μήνα».
– Αναδόμησε τη Μορφωτική Υπηρεσία σε Πολιτιστικές Υπηρεσίες.
– Καθιέρωσε τον θεσμό επίδοσης Αριστείων Γραμμάτων και Τεχνών.
– Αναβάθμισε το «Σπίτι της Κύπρου» στην Αθήνα – Οργάνωσε έκθεση στη Βουλή των Ελλήνων με θέμα «Κύπρος 9.000 χρόνια πολιτισμού» που παρέμεινε ανοικτή για δύο μήνες και δέχτηκε 51.000 επισκέπτες.
– Μετέτρεψε την Κρατική Ορχήστρα Κύπρου σε Συμφωνική και προέβη στον διορισμό μόνιμου διευθυντή.
– Ίδρυσε την «Ελπινίκειο Βιβλιοθήκη» και αναδόμησε την Κρατική Πινακοθήκη και τα ιδρύματα «Νεοπτόλεμος Μιχαηλίδης» και «Ευάγγελος Λοΐζου».
– Εξέδωσε αναμνηστικό νόμισμα και βιβλίο για τον Αγώνα της ΕΟΚΑ, καθώς και βιβλίο για τους εννέα μάρτυρες της αγχόνης με νέες ανέκδοτες επιστολές τους.
– Επεξέτεινε τον θεσμό επιμόρφωσης των εκπαιδευτικών.
– Εφάρμοσε τον θεσμό του Ενιαίου Λυκείου και θεσμοθέτησε την Εκπαιδευτική Έκθεση.
– Επεξέτεινε την Προδημοτική Εκπαίδευση και ενέταξε μερικώς ιδιωτικά σχολεία της Προδημοτικής στη δημόσια εκπαίδευση, καθώς και 23 Κοινοτικά Νηπιαγωγεία.
– Ίδρυσε θερινές κατασκηνώσεις για παιδιά Αποδήμων, παιδιά από τη Σερβία, τη Δυτική Όχθη και την Αυστραλία.
– Οργάνωσε εκστρατεία επί οργανωμένης βάσης για τα Ναρκωτικά.
– Συνέστησε Επιτροπή Τοπωνυμίων και κατέθεσε 64.000 τοπωνύμια στα Η.Ε. (Ηνωμ. Έθνη).
Καταξιωμένη ποιήτρια και λογοτέχνις – είχε εκδώσει 12 ποιητικές συλλογές, δύο πεζά και δύο μελέτες. Σ’ όλα της τα έργα καλλιεργούσε τη μνήμη της πατρίδας και της ιστορίας μας με την υπόσχεση να σταθεί ορθή ενάντια σ’ αυτούς που αναβιώνουν και καταχωνιάζουν τη μνήμη με την ίδια ευκολία.
Η φιλία της με το Ρέθυμνο
Η Κλαίρη Αγγελίδου ποτέ δεν ξεχνούσε τους φίλους της. Είχε συνδεθεί με θερμή φιλία με τον ιδρυτή των Ρεθεμνιώτικων Νέων Γιάννη Χαλκιαδάκη που της έδειχνε ξεχωριστό σεβασμό και εκτίμηση.
Στενός δεσμός της με το Ρέθυμνο και η αξέχαστη δέσποινα του πολιτισμού μας Ιωάννα Βαλαρή που με την Κύπρια φίλη της είχαν τόσα να πουν και για τα Λύκεια Ελληνίδων στα οποία ήταν πρόεδροι (Ρεθύμνου και Κύπρου αντίστοιχα).
Ήταν τόσο απλός άνθρωπος η Κλαίρη. Και πόσα δεν έχουμε να θυμηθούμε από τις επισκέψεις της στην πόλη μας.
Ήταν Φεβρουάριος του 1992. Τον Οκτώβριο του περασμένου χρόνου είχαμε κάνει μια επίσκεψη στην Κύπρο με σκοπό την έναρξη πολιτιστικών ανταλλαγών. Με την πρόθυμη μεσιτεία του δρος Ανδρέα Δημητρίου που υπηρετούσε τότε ως γραμματέας στη Βουλή των Αντιπροσώπων μετά από παράκληση του τότε προέδρου της ΤΕΔΚ Ρεθύμνου Γεωργίου Σμπώκου επισκεφθήκαμε τους καθ’ ύλην αρμοδίους και κάναμε τις πρώτες συνεννοήσεις.
Έπρεπε να επαναληφθεί η επαφή αυτή στο Ρέθυμνο αυτή τη φορά για τις τελικές συμφωνίες. Κι ήρθε πρόθυμος αρωγός στην προσπάθεια αυτή ο αξέχαστος νομάρχης Παναγιώτης Κλάδος.
Η αντιπροσωπεία από την Κύπρο, ήταν πολυμελέστατη και επικεφαλής ήταν η Κλαίρη Αγγελίδου με την ιδιότητα της βουλευτού τότε.
Στη σύσκεψη που έγινε στο γνωστό κτήριο της πάλαι ποτέ Νομαρχίας παραβρέθηκαν και δημοσιογράφοι από αθηναϊκά μέσα. Τόσο σημαντική ήταν αυτή η συνάντηση.
Σε κάποιο διάλειμμα της συνάντησης αυτής ο Παναγιώτης Κλάδος θυμήθηκε τη δική του συμμετοχή σε κινήματα για τη δημοκρατία δίνοντας αφορμή στην Κλαίρη να θυμηθεί τα δικά της από την εκπαίδευση πλάι στους Μπαντουβάδες στην προετοιμασία για τον Κυπριακό αγώνα.
-Και θυμάσθε πράμα; τη ρώτησε ο Παναγιώτης Κλάδος.
Εκείνη τον κοίταξε παραξενεμένη χωρίς να ξέρει τι συμβαίνει.
Χαμογελώντας ο αξέχαστος εκείνος πατριώτης έκανε τις σχετικές επαφές και όταν πληροφορήθηκε ότι ο Ομαλός, που τον ενδιέφερε, ήταν κλειστός από χιόνια, κατάφερε να έχουμε το πεδίο ελεύθερο για μια εκδρομή εκεί ψηλά.
Ενθουσιασμένη η Κλαίρη δεν χόρταινε το τοπίο.
Φθάνοντας σε μια ταβέρνα απομονωμένη από τον κόσμο, βρήκαμε στρωμένο τραπέζι με όλα τα αγαθά της κρητικής κουζίνας.
Αφού φάγαμε, ερωτά ξανά ο Παναγιώτης με το γνωστό του ύφος όταν έκανε «πλάκα».
– Και θυμάστε τίποτα από την εκπαίδευσή σας;
Μέχρι να καταλάβει η γυναίκα τι εννοούσε δίνει ο αξέχαστος νομάρχης τη περιβόητη παραγγελιά.
– Μανούσο το …πιάνο.
Γυρίζει η Κλαίρη και με κοιτάζει λέγοντας με θαυμασμό:
– Για φαντάσου. Πιάνο εδώ πάνω.
Όταν είδε όμως το όπλο που έφερε ο Μανούσος τότε άρχισε να γελά μέχρις δακρύων. Τι έγινε στη συνέχεια μπορείτε να φανταστείτε.
Όποτε επισκεπτόμουν την Κλαίρη στην Κύπρο αυτή τη σκηνή είχε να θυμηθεί.
Από τους ανθρώπους του Ρεθύμνου που είχε έρθει πολύ κοντά ήταν και ο Μπάμπης Πραματευτάκης. Ήταν αυτός που μελοποίησε το έργο της «Ο γιος μου ο Πενταδάχτυλος» που παρουσιάστηκε το τον Αύγουστο του 2002 στη Φορτέτζα και την επομένη στο Κηποθέατρο Καζαντζάκη στο Ηράκλειο. Το έργο παρουσιάστηκε από τη χορωδία του Αγίου Δημητρίου Ηρακλείου με την Πειραματική Συμφωνική Ορχήστρα Ρεθύμνου υπό τη διεύθυνση του Μπάμπη Πραματευτάκη (https://youtu.be/wQl5xyGGc5g?si=r9k0KC4AopNsdaFL).
Η συνάντηση με τις γυναίκες του Ρεθύμνου
Η αξέχαστη Κλαίρη είχε δεθεί πολύ συναισθηματικά με τις γυναίκες του Ρεθύμνου. Είχε εκτιμήσει την προθυμία τους να γίνουν κρίκοι της ανθρώπινης αλυσίδας πλάι στις γυναίκες της Κυθρέας σε μια εκδήλωση διαμαρτυρίας το 1994.
Κι όταν έγινε μια επίσκεψη του φορέα γυναικείων συλλόγων στο νησί, διέκοψε ότι είχε προγραμματισμένο για να μας δεχθεί και να συζητήσει μαζί μας. Για την ιστορία να σημειώσουμε ότι την αντιπροσωπεία συμμετείχαν:
– Από το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνου οι κυρίες Ελένη Λαγκουβάρδου και Δέσποινα Καρινιωτάκη.
– Από τη ΧΕΝ οι κυρίες Ελένη Μισιρλή και Μαίρη Ταταράκη.
– Από τη Νομαρχιακή Επιτροπή Ισότητας οι κυρίες Ευαγγελία Παραγιουδάκη και Στέλλα Μιχάλα.
– Από την ΕΓΕ οι κυρίες Ελένη Αλεπίδη και Ελευθερία Παπαδάκη.
– Από τον Σύλλογο Γυναικών οι κυρίες Ελένη Δραμιτινού και Βάσω Κυδωνάκη.
– Από την Ομοσπονδία Αγροτικών Συλλόγων η κ. Χρυσούλα Χριστοδουλάκη.
– Από το Εργατικό Κέντρο, οι κυρίες Γιάννα Κεφαλογιάννη και Ελένη Γιουκάκη.
– Από το Παιδικό Πολιτιστικό Κέντρο του Ε.Κ. η κυρία Βάσω Ζιώγα-Δρουνδάκη.
– Από τους δημοσιογράφους οι δίδες Γεωργία Γυπαράκη και Έμυ Μιχελιδάκη.
Την αντιπροσωπεία τίμησαν με τη συμμετοχή τους η κυρία Μαρία Τσιριμονάκη και η κ. Ασημένια Παπαδάκη -Καμάρη.
Τον συντονισμό της αντιπροσωπείας είχε η δημοσιογράφος κ. Εύα Λαδιά με πρόταση της Μαρίας Τσιρομονάκη.
Αναφέρει για την επίσκεψη αυτή το περιοδικό Η άποψή μας που ήταν το δημοσιογραφικό όργανο των γυναικείων φορέων του Ρεθύμνου (Αριθ. Τεύχους 6 Φεβρουάριος 1994).
«Παρά το γεγονός ότι η μέρα αυτή ήταν ιδιαίτερα φορτωμένη με εθιμοτυπικές υποχρεώσεις για την Υπουργό Παιδείας και Πολιτισμού κ. Κλαίρη Αγγελίδου, με εντολή της το ιδιαίτερο γραφείο της ακύρωσε όλα τα ραντεβού της ημέρας εκτός από τη συνάντηση με τη Ρεθεμνιώτικη αντιπροσωπεία.
Η υποδοχή που επιφύλαξε η Υπουργός στις γυναίκες Ρεθύμνου και Κυθρέας ήταν αδελφική. Τα ίδια αυτά αισθήματα έκλεισε στο σύντομο χαιρετισμό της η κ. Ελένη Μυσιρλή αντιπρόεδρος της ΧΕΝ
Η κ. Εύα Λαδιά στη συνέχεια επέδωσε στην κ. Υπουργό την πρόσκληση της Α.Σ. του Μητροπολίτου Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ. κ. Θεοδώρου, προκειμένου η κ. Αγγελίδου να επισκεφθεί σύντομα την πόλη μας….».
Και ο μακαριστός Μητροπολίτης μας ανταποκρίθηκε με χαρά.
Έτσι η Κλαίρη Αγγελίδου τίμησε με την παρουσία της τη συναυλία με το Ορατόριο «Ο Θεός Αγάπη Εστί» του Μπάμπη Πραματευτάκη που παρουσίασε η χορωδία του Άρη Λεμεσού με συνοδεία της Πειραματικής Συμφωνικής Ορχήστρας.
Με τις χάρες αυτές τη γενναιότητα και την αρχοντιά της έμεινε στη μνήμη μας η Κλαίρη Αγγελίδου, η αξέχαστη και τόσο αγαπημένη φίλη του Ρεθύμνου.
