- Οι ναοί του Αγίου Σπυρίδωνος και του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στον Κουμπέ, Ρεθύμνου
Λίγες δεκάδες μέτρα δυτικότερα του ναού τής Αγίας Φωτεινής, στο σύνορο με την Ι. Μονή τού Σωτήρος Χριστού, Κουμπέ, βρίσκεται ο σπηλαιώδης ναός του αγίου Σπυρίδωνος (εικ. 1). Η διευκρίνιση αυτή κρίνεται απαραίτητη, γιατί στην πόλη μας έχουμε, ως γνωστόν, και δεύτερο σπηλαιώδη ναό του Αγίου Σπυρίδωνος, αυτόν στις δυτικές υπώρειες του φρουρίου της Φορτέτσας. Εδώ, παρά τον άγιο Σπυρίδωνα του Κουμπέ, επί Ενετοκρατίας, υπήρχε το Ορθόδοξο ελληνικό ναΰδριο τής Αγίας Κυριακής, που, σαφώς, εικονίζεται στο σχεδιάγραμμα τού Basilicata του έτους 1618. Την ανάμνηση του ναού αυτού της Βενετοκρατίας- που, εξ αγνοίας, μετονομάστηκε, τον περασμένο αιώνα, από ναός της Αγίας Κυριακής σε ναό του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου – συνεχίζει σήμερα ο υπάρχων ναός της Αγίας Κυριακής, κάτω από τον κεντρικό ενοριακό ναό της Αγίας Φωτεινής.
Και ιδού το ιστορικό της εν λόγω, εξ αγνοίας, μετονομασίας. Στον ι. ναό του Αγίου Σπυρίδωνος κατέφυγε πριν από το 1936 – έτος ίδρυσης της γειτονικής σε αυτόν Ἱ. Μονής τού Σωτήρος Χριστού – ο ιερομόναχος Αθανάσιος Βασσάλος, ανιψιός του Νέστορος Βασσάλου, κτίτορος της Μονής του Σωτήρος (εικ. 2), που, ως τότε, μόναζε στο Άγιον Όρος. Ως πιθανότερη χρονολογία προσέλευσής του στον χώρο αυτόν και ανακαίνισης τόσο τού εκεί υπάρχοντος σπηλαιώδους ναού, του Αγίου Σπυρίδωνος, όσο και του συνεχομένου σε αυτόν βενετσιάνικου ναού της Αγίας Κυριακής (που, εξ αγνοίας, όπως σημειώσαμε, τον μετονόμασε σε ναό του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου) θα μπορούσαμε να ορίσουμε τα έτη 1916-1919.
Το πρώτο έτος (1916) αναγράφεται στις δεσποτικές εικόνες του τέμπλου (του Αρχιερέως Χριστού, του Χριστού και της Παναγίας, του Ιωάννου του Προδρόμου και του αγίου Ιωάννου του Θεολόγου), που φιλοτέχνησε ο Νέστωρ Βασσάλος για τον ι. ναό του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, κατ’ εντολήν του εν λόγω νεότερου ανακαινιστή του και ανιψιού του, Αθανασίου Βασσάλου, ενώ το δεύτερο έτος (1919) αναγράφεται στην παραπάνω προσωπογραφία τού Αθανασίου, έργο και αυτή του Νέστορος Βασσάλου (βλ. εικ. 2). Ο Νέστωρ, τον καιρό εκείνο, ασκήτευε στο Άγιον Όρος και εκεί ασκούσε την αγιογραφία και εκεί φιλοτέχνησε και τις εικόνες αλλά και την προσωπογραφία του Αθανασίου, η οποία κοσμεί σήμερα το αρχονταρίκι της Ι. Μονής του Σωτήρος.
- Ο Ιερομόναχος Αθανάσιος Βασσάλος του Νικολάου
Ο ιερομόναχος Αθανάσιος Βασσάλος του Νικολάου ήταν από την Κάλυβο Μυλοποτάμου, ασκήτευε στο Άγιον Όρος και λέγεται ότι ήταν εξαιρετικά καλλίφωνος. Περί το έτος 1900 προσλήφθηκε ως διάκος από το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Εκεί, χειροτονήθηκε πρεσβύτερος και, ως ιερομόναχος, έλαβε το οφίκιο τού Αρχιμανδρίτη. Είχε ενορία και, ταυτόχρονα, ασκούσε και την τέχνη τού ωρολογοποιού, που την είχε εκμάθει από παιδί στο Ηράκλειο Κρήτης. Με τον τρόπο αυτόν, συγκέντρωσε αρκετά χρήματα, τα οποία, επιστρέφοντας, περί το έτος 1916, στο Ρέθυμνο, εξόδευσε εξ ολοκλήρου σε ποικίλες αγαθοεργίες. ανέλαβε, δηλαδή, τον εξωραϊσμό και την ανακαίνιση τόσο τού εν λόγω σπηλαιώδους ναού τού Αγίου Σπυρίδωνος, όσο και του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου (διάβαζε Αγίας Κυριακής), έκτισε εκκλησία και υδραγωγείο στο χωριό του, την Κάλυβο, προικοδότησε άπορα κορίτσια και έκανε και διάφορες αφιερώσεις σε άλλους ναούς. Τα έργα του αυτά είναι, προφανώς, που αναγορεύουν τον αρχιμανδρίτη Αθανάσιο Βασσάλο σε μεγάλο ευεργέτη της Καλύβου, όπως, εξάλλου, τον κατονομάζει και τον αναγράφει στην παραπάνω προσωπογραφία του ο θείος του αγιογράφος και ζωγράφος Νέστωρ Βασσάλος.
- Η ανακαίνιση των ναΰδρίων του Αγίου Σπυρίδωνος και της Αγίας Κυριακής
Θεωρούμε, λοιπόν, ότι κατά το διάστημα αυτό, ανάμεσα στα έτη 1916- 1919, ο αρχιμανδρίτης Αθανάσιος Βασσάλος θα ήλθε από την Κωνσταντινούπολη και θα ανακαίνισε τον ναό της Αγίας Κυριακής, που, από άγνοια, τον μετονόμασε σε ναό του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, έχοντας, ίσως, ακούσει τη φήμη ότι δυτικά του Ρεθύμνου υπήρχε ναός του «Αγίου Ιωάννου», που όμως αφορούσε στον Άγιο Ιωάννη τον Ερημίτη, της γειτονικής Μονής του Σωτήρος, κατά τα χρόνια της Βενετοκρατίας, όπως έχουμε αποδείξει στο σχετικό για τη Μονή βιβλίο μας.
Ανακαίνισε, επίσης, και τον παλαιό σπηλαιώδη ναό του αγίου Σπυρίδωνος, μετατρέποντάς τον στο γνωστό σήμερα και πολύ αγαπητό στην πόλη μας προσκύνημα. Μετέφερε την Αγία Τράπεζα στο κέντρο του ιερού Βήματος, που προηγουμένως εφαπτόταν στον ανατολικό βράχο και διεύρυνε τον χώρο του ιερού (βλ. εικ. 1). Ο ναός αυτός, να σημειωθεί, για ένα διάστημα, πριν την ανέγερση του ι. ναού της Αγίας Φωτεινής (1974), λειτούργησε ως ενοριακός, με εφημέριό του τον μακαριστό Ιωάννη Ξέκαλο (πληροφορία π. Χαράλαμπου Κουτάντου).
Στον διπλανό βενετσιάνικο ναό της Αγίας Κυριακής, που μετονόμασε σε ναό του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, έφτιαξε ξύλινο τέμπλο, όπου τοποθέτησε τις προαναφερθείσες εικόνες τού θείου του Νέστορος Βασσάλου. Οι εικόνες αυτές καταστράφηκαν όλες από την υγρασία του χώρου και τον χρόνο και φυλάσσονται, σήμερα, σε όχι καλή κατάσταση, στα γραφεία της ενορίας της Αγίας Φωτεινής, ενώ σε καλύτερη κατάσταση διατηρείται στο κλίτος του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, παρά τον σπηλαιώδη άγιο Σπυρίδωνα, η εικόνα του αγίου Ιωάννου του Θεολόγου.
Μέσα στον ναό τού αγίου Σπυρίδωνος βρίσκεται σήμερα και ο τάφος τού εν λόγω νεότερου ανακαινιστή του, Αθανασίου Βασσάλου, που θα τάφηκε εκεί κατόπιν, ίσως, ενεργειών τού θείου του Νέστορος Βασσάλου. Είναι κατασκευασμένος εξ ολοκλήρου από πέτρα Αλφάς και φέρει την επιγραφή, «βυζαντινοίς γράμμασιν»: «Αρχιμανδρίτης Αθανάσιος Βασσάλος εκ Καλύβου Μυλοποτάμου» και το επίγραμμα «Ιησούς Χριστός Νικά» εν μέσω σχήματος σταυρού, ενώ φωτογραφία της προαναφερθείσας προσωπογραφίας του είναι τοποθετημένη πάνω σε αυτόν (εικ. 3).
Οι τελευταίες ουσιαστικές επεμβάσεις στο ναΰδριο του Αγίου Σπυρίδωνος – μετά από αυτές του Αθανασίου Βασσάλου (1916) – έγιναν σχετικά πρόσφατα, το έτος 2003, από την ενορία τής Αγίας Φωτεινής, στην οποία και ανήκει ο ναός από το έτος 1974 (εικ. 4 ). Πιο πριν το ναΰδριο ανήκε στην ενορία Γάλλου.
Ο εφημέριος και το Εκκλησιαστικό συμβούλιο ανακαίνισαν τόσο το σπηλαιώδες ναΰδριο του Αγίου Σπυρίδωνος όσο και τον παλαιό βενετσιάνικο ναό του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, σε μιαν ενιαία διμάρτυρη εκκλησία. Η ανακαίνιση τελείωσε το έτος 2003 και στις 12 Δεκεμβρίου, του ίδιου έτους, τελέστηκαν τα εγκαίνια και των δύο ναών από τον αείμνηστο Μητροπολίτη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κυρό Άνθιμο. Η ημερομηνία αυτή αναγράφεται πάνω στο αντιμήνσιο καθιέρωσης του εν λόγω διμάρτυρου ναού.
Η πρόκληση, περαιτέρω, του σπηλαιώδους ναϋδρίου του Αγίου Σπυρίδωνος είναι που ώθησε κατά την ανακαίνισή του το Εκκλησιαστικό συμβούλιο στη δημιουργία εντός αυτού μιας όμορφης εικονικής αναπαράστασης του γεγονότος της θείας του Κυρίου Γέννησης, πράγμα που το κατέστησε, έκτοτε, ναόν ιδεώδη για την τέλεση, εδώ, της χριστουγεννιάτικης θείας λειτουργίας, που, πράγματι, από το επόμενο έτος (2004) της τελευταίας ανακαίνισής του, τελείται κατά το βράδυ των Χριστουγέννων (24 προς 25 Δεκεμβρίου) (εικ. 5).
www.ret-anadromes.blogspot.com
* Ο Κωστής Ηλ. Παπαδάκης είναι φιλόλογος – θεολόγος
