• Έκδοση της Ι. Μητροπόλεως Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου, Ρέθυμνο 2024, σ/ς 287
H ιστορική έρευνα με… κέντρο της αιχμής του διαβήτη της ένα μικροϊστορικό-τοπικό σημείο και αυξάνοντας σταδιακά την απόσταση των σκελών του, δηλαδή την ακτίνα σχεδίασής της, οδηγείται σε όλο και ευρύτερους ομόκεντρους κύκλους πάνω στο χάρτη της μεγάλης ιστορίας, εθνικής ή ακόμα και παγκόσμιας.
Αυτό ακριβώς κάνει ο ιστορικός και πρώην σύμβουλος φιλολόγων Ν. Χανίων Παναγιώτης Παρασκευάς, μέσα από την «τριλογία» των βιβλίων του με τους περιεκτικούς τίτλους:
α) «Σημειώσεις περί μερτικού των Μαστόρων». Η ανέγερση του Ναού του Αγίου Παντελεήμονα Άδελε (1864-1865), Ρέθυμνο 2020.
β) «Η Ενορία Άδελε την περίοδο 1883-1909». Μέσα από το βιβλίο εσόδων – εξόδων του ιερού ναού Αγίου Παντελεήμονα Άδελε, Ρέθυμνο 2023 και:
γ) «Η ενορία Άδελε την περίοδο 1909-1932». Μέσα από το βιβλίο εσόδων- εξάδων του ιερού ναού Αγίου Παντελεήμονα Άδελε. Ρέθυμνο 2024
Τα δύο πρώτα αποτελούν εκδόσεις της Ι. Μητρόπολης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου, ενώ το τρίτο της Ενορίας Αγίου Παντελεήμονα Άδελε. Και στα τρία την «Επιμέλεια εντύπου-Εκτύπωση» υπογράφουν οι «Εκδοτικές Επιχειρήσεις Καλαϊτζάκης Α.Ε.», ενώ το «Σχεδιασμό-Ηλ. σελιδοποίηση» η Έλενα Νταντή. Και στα τρία χρησιμοποιείται από το συγγραφέα το παλαιικό πολυτονικό σύστημα. Και τα τρία διατίθενται δωρεάν.
Περιορίζω την αναγνωστική μου «ακτίνα» στο τρίτο βιβλίο, που είναι και η αιτία του παρόντος δημοσιεύματος, αλλά είναι και το πιο ενδιαφέρον από πλευράς ιστορικής, κατά το συγγραφέα, επειδή συμπίπτει με εθνικά και κοσμοϊστορικά γεγονότα, αλλά και λόγω της μοναδικότητάς του σε όλη την περιφέρεια της Μητρόπολης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου…
* * *
Μετά το επαινετικό προς τους συντελεστές του βιβλίου προλόγισμα του Σεβ. Μητροπολίτη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ. κ. Προδρόμου και τους κατατοπιστικούς θεματολογικά και ιστορικοεποχικά «προθαλάμους» του πρωτ. Παντελεήμονα Σακελλαρίδη και του συγγραφέα, ακολουθεί το «Ιστορικό πλαίσιο του Κατάστιχου Εσόδων και Εξόδων 1909-1932», που συντίθεται από εθνικά και κοσμοϊστορικά γεγονότα, όπως το Κίνημα στο Γουδί με αρχηγό το Γεώργιο Ζορμπά και την ανάληψη της εξουσίας από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, οι Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-1913 και η Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα (1913), ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος (1914-1918), ο Εθνικός Διχασμός (1916-1922), ο Μικρασιατικός Πόλεμος 1019-1922 με την ταφή της «Μεγάλης Ιδέας» στη Μικρασιατική Καταστροφή και την Προσφυγιά και, τέλος, η πρώτη δεκαετία του Μεσοπολέμου στην Ελλάδα (1922-1932), η οποία, παρά τις πολιτικές περιπέτειες, κατόρθωσε να αντεπεξέλθει σε σοβαρά προβλήματα, όπως η αποκατάσταση των προσφύγων, η οικονομική κρίση («κραχ») του 1929 ή η δημιουργία υποδομών για την ανόρθωσή της σε όλα τα επίπεδα.
Όλα αυτά αντανακλώνται στο 190σέλιδο χειρόγραφο λογιστικό Κατάστιχο Εσόδων και Εξόδων 1909-1932 της Ενορίας Άδελε, ενός ζωντανού οργανισμού που δεν περιχαρακώθηκε στα στενά όρια των αμιγώς εκκλησιαστικών καθηκόντων, αλλά χάραξε και εκτέλεσε πολυσχιδές κοινωνικό έργο: Μορφωτικό. φιλανθρωπικό ή εθνικό, ανάλογο με τα οικονομικά της και την υψηλή ποιότητα των εφημερίων της και του ενοριακού συμβουλίου της.
Ο απαιτητικός ρόλος του ευαίσθητου δέκτη και πιστού αναμεταδότη των αντανακλάσεων αυτών απαιτούσε την ανάληψή του από ένα επιστήμονα ειδικής …«κλάσης». Στο ρόλο αυτό λοιπόν, που ανέλαβε με ζέση, ανταποκρίθηκε με επιτυχία ο Δρ. ιστορίας Παναγιώτης Παρασκευάς, ο οποίος ανέδειξε τον προαναφερόμενο μουσειακό θησαυρό και μέσω αυτού τον… «κόσμο τον μικρό, τον μέγα» της Ενορίας του Άδελε.
Πιο συγκεκριμένα, ενδιαφέρον παρουσιάζουν η ενοριακή συνδρομή στο δημοτικό σχολείο: (επισκευές παλαιού κτηρίου και συνδρομή στην ανέγερση του νέου, πλήρη κάλυψη σχολικών εξόδων για σχολικά είδη, θέρμανση, καθαριότητα ή ενοίκιο δασκάλας ή δασκάλου κ.ά.), η οικοδομική ολοκλήρωση και ο εξωραϊσμός του ναού του Αγίου Παντελεήμονα (πλακόστρωση δαπέδου, ανέγερση κωδωνοστασίου, κατασκευή και αγιογράφηση τέμπλου του) καθώς και η βοήθεια σε γειτονικά χωριά (Χρωμοναστήρι, Ξερό Χωριό, Αγία Παρασκευή).
Ενδιαφέρον προκαλούν μεταξύ των άλλων και δύο δωρεές της Ενορίας, στις οποίες αποτυπώνεται ο Εθνικός Διχασμός, κατά το συγγραφέα: α) Η δωρεά του 1915 στον έρανο για τη (μη ναυπηγημένη τελικά) ναυαρχίδα του ελληνικού στόλου «Κωνσταντίνος Β΄» κατ’ εντολήν της Ιεράς Συνόδου Κρήτης και β) Η συνδρομή στην εφημερίδα «Εθνική Τριανδρία» το 1920 που δείχνει τα βενιζελικά αισθήματα της Επιτροπείας και της κοινωνίας του Άδελε. Αξιοσημείωτος είναι, εξάλλου, ο δανειστικός και μη τοκογλυφικός ρόλος της Ενορίας σε μια εποχή που οι Τράπεζες απουσίαζαν.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ειδικότερα το θέμα των προσφύγων και μάλιστα σε τέτοιο βαθμό που ο συγγραφέας αναφέρεται στο δυνητικό διαχωρισμό της εικόνας του Άδελε της περιόδου 1909-1933 σε δύο υποπεριόδους με κριτήριο την έλευση των προσφύγων: 1909-1922 και 1922-1932.
Όπως σημειώνει: «Στο Άδελε και στην Αγία Παρασκευή τοποθετήθηκαν ως αγρότες αρκετές οικογένειες Μικρασιατών προσφύγων, όπως φαίνεται από τον πίνακα του Καταστίχου της Προσφυγικής Ομάδας Μαρουλά του 1923, (…) σύνολο σαράντα οικογένειες. Εντύπωση προκαλεί η δωρεά ενός ανώνυμου πρόσφυγα, στις 25 Μαρτίου 1923, που κατέθεσε 5 δραχμές ως “τάσιμο” στο ναό παρά τη φτώχια του.» (Ο συγγραφέας εδώ παραπέμπει στην υποσημείωση: «Δεν αναγράφεται το όνομα αλλά η ιδιότητα του ανθρώπου αυτού. Δείχνει μιαν υποτίμηση, διότι όλες οι άλλες δωρεές έχουν ονοματεπώνυμο»). Και συνεχίζει: «Όταν όμως φάνηκε πόσο καλοί κι εργατικοί ήταν οι νεοφερμένοι, πρώτη η Ενορία τους αναθέτει δουλειές. ενσωματώνοντάς τους στο εκκλησίασμα και στον τόπο..» (σελ. 29-30). Επίσης καταγράφονται οικονομικά βοηθήματα σε Μικρασιάτες πρόσφυγες του Α΄ Διωγμού, βοηθήματα άμεσα ή μέσω του Μικρασιάτη πρόσφυγα και προστάτη των προσφύγων πατέρα Γρηγόριο Βοργιαδάκη…». (Περιορίζομαι στις αναγωγές αυτές από το τοπικό στο εθνικό λόγω χώρου).
Στη συνέχεια παρατίθεται το πλήρες Κατάστιχο (σελ.37-264), για τη γλώσσα του οποίου ο συγγραφέας έχει διατυπώσει θετικά σχόλια συνδέοντάς τα με τη λειτουργία του τοπικού σχολείου. Ακολουθούν πέντε ενότητες με α) «Πληροφορίες για το χωριό Άδελε και την Ενορία του Αγίου Παντελεήμονα» (ιερείς, επίτροποι, ψάλτες, νεωκόροι, τοπωνύμια) β) Γλωσσάρι ερμηνευτικών όρων του Καταστίχου γ) Ευρετήριο όρων και κύριων ονομάτων δ) Βιβλιογραφία και ε) Με μια δεκάδα φωτοτυπημένων σελίδων του Καταστίχου, ως τελευταία ….οπτική «γεύση».
Ενδιαφέρουσες, επίσης, είναι οι λιγοστές φωτογραφίες και οι πληροφορίες που τις συνοδεύουν.
* * *
Μέσα από το βιβλίο αναδύεται παραδειγματικά-προτυπικά, θα έλεγα – η αξία της διατήρησης και μάλιστα επιμελημένης των ιστορικών πηγών, όσο ασήμαντες κι αν φαίνονται με την πρώτη ματιά. Και εδώ τα εύσημα αυτοδίκαια ανήκουν στους φιλόπονους ιερείς του ναού πρωτ. Παντελεήμονα Σακελλαρίδη και του προκατόχου του πρωτ. Ανδρέα Παπαδογιάννη, που είχαν πλήρη επίγνωση της τεράστιας αξίας των ιστορικών αρχείων και διαφύλαξαν το της Ενορίας τους ως κόρη οφθαλμού.
Η επίσης παραδειγματική διαχείριση των εσόδων της Ενορίας (που προέρχονται από τα κεριά, τις τελετουργίες ή τα αγροτικά προϊόντα της που καλλιεργούνταν στα κτήματά της και κυρίως το λάδι), θα έλεγα ότι λειτουργεί συνειρμικά και ως ισχυρή αντίστιξη σε χείριστους χειρισμούς σε διάφορους χώρους και επίπεδά τους, όπως αυτοί που οδήγησαν τη χώρα μας στην τελευταία οικονομική κρίση και το συνεχιζόμενο επαχθές σισύφειο χρέος της, για να περιοριστώ στην πιο εμβληματική περί-πτωση οικονομικής – με όλες τις «παράπλευρες απώλειες» – κατάπτωσής της.
Αν είναι αδιαμφισβήτητο το… «Εν αρχή ην» το κατάστιχο, εξίσου αδιαμφισβήτητο είναι ότι η άλλη άκρη της «αρχής» και η τελείωσή της είναι η ιστοριογραφική αξιοποίηση του κατάστιχου με το εξαιρετικό – ως σημαίνον και σημαινόμενο – βιβλίο του Παναγιώτη Παρασκευά. Και θα ήθελα στο σημείο αυτό να προσθέσω ότι η προσφυγική από πατέρα καταγωγή του σε καμιά περίπτωση δεν μειώνει την αντικειμενικότητά του απέναντι στο προσφυγικό ως ιστορικού επιστήμονα. επιστήμονα που υπηρετεί την αλήθεια ανεξάρτητα από τις όποιες ευαισθησίες του. Το ίδιο ισχύει και για όλο το βιβλίο του σχετικά με τον άμεσα γενέθλιο τόπο του, το Άδελε.
Τυχεροί οι τόποι που έχουν τέτοιους πολίτες, που, παρά την αφυπηρέτησή τους παραμένουν – με ένα απλό αναγραμματισμό – ενεργοί οπλίτες της ιστορικής μνήμης κατά της ανιστόρητης αμνησίας.
Εύχομαι στο συγγραφέα υγεία και δύναμη και με το καλό, αυξάνοντας την ακτίνα του ερευνητικού διαβήτη του, να ακτινοβολήσει και το επόμενο βιβλίο του, που θα καλύψει την περίοδο 1932-1956 (όπως προανήγγειλε στην εισαγωγή του), συμπληρώνοντας τη βιβλιακή τετραλογία του. Απλώς ως άλλο ένα σταθμό στην πνευματική διαδρομή του, που πιστεύω ότι έχει ακόμη πάρα πολύ δρόμο!…
* Ο Γιώργος Φρυγανάκης είναι φιλόλογος – συγγραφέας
