Θρυλικός αγωνιστής του 1866 ο Εμμανουήλ – Θύμα της μισαλλοδοξίας ο Μανούσος
Ήταν σπουδαίος πολέμαρχος ο Νικόλαος Πορτάλιος από την Παντάνασσα. Ακόμα βρίσκεται στο χωριό το σπίτι του ιδιοκτησία Πολιτάκη.
Διαδραμάτισε κι αυτός σημαντικό ρόλο στο ξεσηκωμό του ’21. Και ήταν γραφτό να συνδέσει το όνομά του με μια ακόμα εμβληματική μορφή.
Ήταν τότε που άκουσε για την τραγωδία στη Λαμπηνή από τους Τούρκους του Αλμπάν Μπέη. Και μάζεψε γιαμιάς τα παλικάρια του να τρέξει να βοηθήσει.
Θα έφτανε στου Κόρακα την Καμάρα, όταν είδε μια γυναίκα να έρχεται άμμο-άμμο με τα παιδιά της.
Παραξενεύτηκε. Τι να γύρευε γυναίκα μοναχή; Την πλησίασε με όλο το σέβας της Αμαριώτικης αρχοντιάς μπροστά σε μια ανυπεράσπιστη γυναίκα. Έδειξε προθυμία να τη συντρέξει κι εκείνη τον εμπιστεύθηκε με την πρώτη ματιά.
Κλαίγοντας του αφηγήθηκε το Γολγοθά που πέρασε.
Όταν οι Τούρκοι που είχαν περικυκλώσει την εκκλησία της Παναγίας της Λαμπηνής, πάτησαν τη μπέσα κι άρχισαν να σφάζουν τους Λαμπηθιανούς που έβγαιναν από τον ναό, ήταν κι ο άντρας της από τα πρώτα θύματα.
Αυτή και τα παιδιά της την έβαλαν στη σειρά με τους άλλους αιχμαλώτους και κίνησαν για το Ρέθυμνο. Από εκεί σίγουρα θα την έστελναν σε κάποιο σκλαβοπάζαρο.
Περνώντας από της Άμμος την πόρτα ένα φιλεύσπλαχνο χέρι την τράβηξε σε ένα σπίτι μέσα με τα παιδιά της. Ήταν μια Αράπισσα που την έκρυψε για μερικές μέρες κι έπειτα δίνοντάς της μερικά χρήματα της έδωσε οδηγίες να φύγει από την παραλία προς Περιβόλια.
Αυτή ήταν η μοίρα της και τώρα βάδιζε στο πουθενά.
Ο Πορτάλιος χωρίς δεύτερη σκέψη την πήρε και την οδήγησε στο σπίτι του στην Παντάνασσα. Για να την απαλλάξει μάλιστα από τα «λόγια του κόσμου» την παντρεύτηκε. Και απέκτησε μαζί της τον Εμμανουήλ Πορτάλιο τον θρυλικό οπλαρχηγό της επανάστασης του 1866.
Περνάμε συχνά από την Λεωφόρο Πορτάλιου αλλά είναι ζήτημα πόσοι ξέρουν τον βίο και την πολιτεία αυτού του σημαντικού ήρωα, που υπήρξε Γενικός Αρχηγός Αμαρίου και συμμετείχε στις επαναστάσεις του 1878, 1889, 1896, 1897. Ακόμα υπήρξε μέλος της Δημογεροντίας Ρεθύμνης.
Ο ήρωας αυτός πούλησε τη μισή του περιουσία για τον απελευθερωτικό αγώνα κατά των Τούρκων.
Ο Εμμανουήλ Πορτάλιος υπήρξε από τους εκλεκτούς της επαρχίας Αμαρίου και όχι μόνον, συνετός και παράτολμος συνάμα, ιδιότητες που χαρακτηρίζουν τους κατοίκους της περιοχής.
Tο βάπτισμα του πυρός
Γεννήθηκε το 1830. Η χρονολογία αυτή μας προσδιορίζει και πότε περίπου παντρεύτηκε τη Μηλιά από τη Λαμπηνή.
Οι αρετές του και η γενναιότητά του φάνηκαν την πρώτη φορά που πήρε το βάπτισμα του πυρός, στα 1858 συμμετέχοντας στην επανάσταση του Μαυρογένη.
Αναδείχτηκε ο απαράμιλλος ηρωισμός του όμως, ακόμα περισσότερο στην επανάσταση του 1866. Εκπροσώπησε επάξια τόσο το χωριό του όσο και ολόκληρη την επαρχία. Στην πολιορκία του Αρκαδίου ήταν από τους μεγάλους υπερασπιστές, παρά το γεγονός ότι έγινε προσπάθεια πριν από χρόνια να υποβαθμιστεί η συμβολή του. Θυμάμαι πόσο μελάνι χύθηκε όταν αφαίρεσαν τη φωτογραφία του από το μουσείο επειδή, λέει, δεν πολεμούσε… μέσα στο μοναστήρι. Κι όπως ήταν φυσικό αυτό προκάλεσε την αντίδραση συγγενικών του προσώπων. Στενός συγγενής του ήρωα επανειλημμένα είχε δημοσιεύσει διαμαρτυρίες του και στην εφημερίδα μας, αλλά χωρίς ανταπόκριση. Είχε άραγε τόση σημασία ποιος βοήθησε στην επανάσταση εκείνη το ηρωικό Μοναστήρι ανεξάρτητα από ποιο μετερίζι πολέμησε;.
Κάνουμε συχνά αυτές τις επισημάνσεις για να μην επαναλαμβάνονται. Δυστυχώς όμως οι αστοχίες δεν λείπουν. Από άγνοια τις περισσότερες φορές. Κάτι που θα μπορούσαμε να αποφύγουμε αν ξέραμε καλά την ιστορία του τόπου μας.
Τα ανδραγαθήματα του Εμμ. Πορτάλιου δεν πέρασαν απαρατήρητα.Κι έτσι μέσα στην επανάσταση του 1878 είχε τον βαθμό του αρχηγού της περιοχής του Αμαρίου και λίγο αργότερα τον βαθμό του Γενικού Αρχηγού.
Ο Νέστορας της εποχής του
Η σωφροσύνη του πάντως τον έκανε ξεχωριστό και από διάφορα γεγονότα εξάγουμε το συμπέρασμα ότι ο Αμαριώτης ήρωας, ήταν ένας Νέστορας της εποχής του.
Για παράδειγμα:
Στο σχετικό φάκελο του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης και με βάση τις αναφορές που κάνει η εφημερίδα «Κρητικός Κόσμος» (αρ. φύλλου 299-21/5/1969) στις 11 Σεπτεμβρίου 1868, η προσωρινή κυβέρνηση Κρήτης με το υπ’ αριθ. 3150 έγγραφό της, γνωρίζει στον Εμμανουήλ Πορτάλιο, ότι διορίζεται μέλος του έκτακτου δικαστηρίου του συγκροτηθησομένου για να δικάσει άτομο που κατηγορείτο για προδοσία.
Στις 9 Φεβρουαρίου 1878 οι κάτοικοι της επαρχίας Αμαρίου, συνελθόντες στην Ιερά Μονή Ασωμάτων εξέλεξαν και διόρισαν τον Εμμανουήλ Πορτάλιο Αρχηγό του χωριού Παντάνασσα, η δε προσωρινή διοίκηση Κρήτης με δική της απόφαση, λίγες μέρες αργότερα, επικύρωσε την εκλογή αυτή.
Στις 31 Μαΐου, η προσωρινή διοίκηση Κρήτης με έγγραφό της τον ειδοποιεί για τις ανάγκες και τον εξουσιοδοτεί να εξοικονομήσει τις απαραίτητες προμήθειες του πολέμου για κάθε επαρχία.
Στις 2 Ιουνίου πάλι η ίδια διοίκηση του ζητά να οργανώσει τη σύσκεψη που είχε προγραμματιστεί να γίνει 15 Ιουνίου 1879 με συμμετοχή όλων των Γενικών Αρχηγών και Αρχηγών του νησιού στο χωριό Τζιτζιφές Αποκορώνου, για να συζητηθούν οι όροι που τους πρότεινε ο Άγγλος πρόξενος και να του δώσουν μια τελική απάντηση.
Όλα για την πατρίδα
Όπως ήταν αναμενόμενο ο Πορτάλιος σε όλες τις αποστολές έδινε τον καλύτερο εαυτό του. Και χωρίς ποτέ να επιδιώξει ηθική ή άλλη ανταμοιβή, αντίθετα προσέφερε και την περιουσία του για τις ανάγκες του αγώνα.
Έτσι στις 28 Αυγούστου του 1896 το προεδρείο της γενικής συνέλευσης των Κρητών, λαμβάνοντας υπόψη της όλους τους αγώνες του καπετάν Μανόλη Πορτάλιου, εκφράζει προς αυτόν τις ευχαριστίες της και τον συνιστά άξιον κάθε υποστήριξης.
Αυτά όμως φαίνεται πως ήταν λόγια της στιγμής, που παίρνει ο άνεμος σε πρώτη ευκαιρία. Διαφορετικά δεν θα υπήρχε και αυτός στη χορεία των απόρων αγωνιστών όπως βλέπουμε αργότερα.
Ο ίδιος απέφευγε να προβάλει το έργο του. Σε μια αίτησή του μόνο προς τη διοίκηση Κρήτης, αναφέρει ότι στην αρχή της Επανάστασης του 1866, εξελέγη παρά της επαρχίας Αμαρίου και πληρεξούσιος της τμηματικής επιτροπής νομού Ρεθύμνης, μετά δε τον θάνατο του Διογένους Μοσχοβίτη εξελέγη Αρχηγός Αμαρίου, καθώς και εις πάσας τα λοιπάς επαναστάσεις μέχρι του 1897 διετέλεσε και ως πρόεδρος της επιτροπής κατατάξεως των Κρητών Αγωνιστών κατά το 1903. Ο ίδιος δε ως άπορος αγωνιστής κατετάγη εις την πρώτη τάξη των αγωνιστών της Κρήτης.
Αργότερα βρέθηκε στην Αθήνα όπου και πέθανε το 1909.
Παιδιά του ήρωα ήταν οι Ιωάννης, Στυλιανός, Νικόλαος και Γεώργιος που επίσης διέπρεψαν σε εθνικούς και κοινωνικούς αγώνες.
Αυτός ήταν ο Εμμανουήλ Πορτάλιος, ο συνεπής αγωνιστής, ο ανιδιοτελής πατριώτης που όπως όλοι οι μεγάλοι, δεν έτυχαν τιμών και υλικών απολαβών, αντίθετα πέθανε φτωχός αλλά ένδοξος.
O Μανούσος Πορτάλιος
Εγγονός του οπλαρχηγού αυτού ήταν ο Μανούσος Πορτάλιος. Γεννήθηκε το 1914. Μετά τις σπουδές του στο γυμνάσιο Ρεθύμνου, φοίτησε στη Γεωργική Σχολή Ασωμάτων και διακρίθηκε για τις επιδόσεις του, αλλά κυρίως για τον εξαίρετο χαρακτήρα του και τις θαυμάσιες ικανότητές του. Όταν πήρε το δίπλωμά του, με άριστα, διορίστηκε στην μετέπειτα Υπηρεσία Γεωργίας Ρεθύμνου ως γεωπόνος.
Στη θέση αυτή τον βρήκε η γερμανική Κατοχή. Ήταν από τους πρώτους που μυήθηκε στην Εθνική Αντίσταση και μέσα από τις γραμμές του ΕΑΜ ανέπτυξε την πολύμορφη δράση του κατά των κατακτητών.
Ο Μίνωας Νικ. Αποστολάκης, τον βρήκε στην περιοχή Λατζιμά, όταν πήγε από τους πρώτους να πολεμήσει. Ο Μανούσος μάλιστα τον βοήθησε να τακτοποιήσει και να μεταφέρει τον εξάδελφό του Μανόλη Χρ. Ζαχαράκη, που είχε βρει ηρωικό θάνατο. Κι έπειτα ο αγνός Παντανασιώτης αγωνιστής γύρισε πίσω στο μετερίζι του. Για όλους χτυπούσε η ηρωική του καρδιά. Προλάβαινε τα πάντα αν επρόκειτο για την ανακούφιση κάποιου που χρειαζόταν τη βοήθειά του.
Και ποτέ από κανέναν δεν ζήτησε αντάλλαγμα των υπηρεσιών του.
Ο σπουδαίος επίσης, Χαρίδημος Δραμιτινός, τον αναφέρει στο περιστατικό που σημειώθηκε στις 14 Απριλίου 1944, τονίζοντας χαρακτηριστικά: «O εφεδρικός ΕΛΑΣ Μελάμπων με επικεφαλής της ομάδας το γιατρό Μιχάλη Χριστοφοράκη και το Μανούσο Πορτάλιο, χτυπά τους Γερμανούς στη διακλάδωση Μελάμπων-Σαχτουρίων…».
Ο Μανούσος Πορτάλιος αναφέρεται από τον συναγωνιστή του, Χαρίδημο Δραμιτινό, και στη μεγάλη επιχείρηση που έγινε για να τιμηθεί το αίμα των αδικοχαμένων του μακελειού στα χωριά του Κέντρους.
Διαβάζουμε μεταξύ άλλων:
Το αντάρτικο του ΕΛ.ΑΣ. καραδοκεί και περιμένει να βρει την κατάλληλη ευκαιρία, για να ξεπληρώσει κάποια μέρα το φονικό. Η ηγεσία του Συντάγματος του ΕΛΑΣ μετά από σύσκεψή της, θα αποφασίσει κάποια στιγμή, να δώσει στους Γερμανούς που βρίσκονται στη Μονή Ασωμάτων, ένα καίριο χτύπημα, εκτός των άλλων και για ν’ αποδώσει τα κλεμμένα από το πλιάτσικο στους κατόχους των.
Εκείνες τις μέρες τυχαίνει να λημεριάζει εκεί κάπου στην περιφέρεια τ’ Αρκαδίου το πρώτο τάγμα του ΕΛΑΣ με διοικητή του τον Γιώργη τον Τρουλλινό, το αδικοσκοτωμένο όπως είπαμε, παλικάρι (δολοφονήθηκε αργότερα). Το δεύτερο τάγμα είχε λημεριάσει στις πλαγιές του Ψηλορείτη και πάνω από το ρημοκκλησάκι του Αφέντη Χριστού. Στη δύναμή του βρίσκονται ο Νίκος Παπαδάκης ή Καπετάν Λεμονιάς που αναφέρθηκε πιο πάνω κι ο Μανούσος Πορτάλιος, στέλεχος του Ε.Α.Μ. από την Παντάνασσα, που δολοφονήθηκαν όπως κι ο Τρουλλινός μετά την απελευθέρωση, το Γενάρη του ’45 κοντά στην Κοξαρέ.
«Ας κοπιάσουν αν τους βαστά…»
Στελέχη της άλλης τότε νεοσύστατης αντάρτικης οργάνωσης Ε.Ο.Ρ. της επαρχίας Αμαρίου, πληροφορημένα για τις αποφάσεις και τους στόχους του ΕΛΑΣ και θορυβημένα προφανώς, πηγαίνουν να συναντήσουν και να συζητήσουν το θέμα με το διοικητή του τάγματος του ΕΛΑΣ Στρατή Βελουδάκη, καθώς και με τον καπετάν Λεμονιά. Τους πιέζουν και τους εκλιπαρούν να ματαιώσουν τα σχέδια, γιατί οι Γερμανοί θα απορφανίσουν κι άλλες οικογένειες σε αντίποινα και θα λεηλατήσουν κι άλλα χωριά της Επαρχίας.
Τα δυο παλικάρια τους απαντούν: «Βγήκαμε στο βουνό για να πολεμήσομε τους Γερμανούς. Ας κοπιάσουν, αν τους βαστά· εμείς θα πιάσουμε τα περάσματα και δε θα μείνει ούτε ρουθούνι».
Τα χαράματα στις 11 του μήνα Σεπτεμβρίου, το αντάρτικο του ΕΛΑΣ επιχειρεί αιφνιδιασμό στη γερμανική φρουρά της Σχολής Ασωμάτων και θα βρει τον αντίπαλο απροετοίμαστο, αφαιρώντας του κάθε πρωτοβουλία. Είναι τέτοια η ταχύτητα της επίθεσης, ώστε Γερμανοί και Ιταλοί πιάνονται στον ύπνο. Επικρατεί σύγχυση, σηκώνονται με τα εσώρουχα και με ψηλά τα χέρια. Μέσα σε λίγα λεπτά της ώρας ολόκληρη η δύναμη εκεί παραδίδεται, χωρίς να πέσει ούτε μια τουφεκιά.
Αν και εκτελούσε με απόλυτη ακρίβεια και ψυχραιμία τις εντολές της αντιστασιακής ομάδας που ανήκε, δεν άργησε να γίνει αντιληπτός από τους κατακτητές. Και μια μέρα ισχυρή δύναμη Γερμανών κύκλωσε το τετράγωνο του σπιτιού του, στην οδό Τρικούπη 13, για να τον συλλάβει.
Η θαυμαστή του ψυχραιμία τον έσωσε για μια ακόμα φορά. Χωρίς να χάσει καιρό, μόλις αντιλήφθηκε το μπλόκο, σκαρφάλωσε σαν αίλουρος στην ταράτσα του σπιτιού και από οροφή σε οροφή κατάφερε να διαφύγει και να φθάσει στον Βρύσινα. Εκεί στο βουνό συνέχιζε να προσφέρει τις υπηρεσίες του σαν ανώτερο στέλεχος πια, στην πολιτική οργάνωση και καθοδήγηση των ΕΑΜικών οργανώσεων. Όταν το απαιτούσαν οι περιστάσεις έπιανε και πάλι το τουφέκι για να δώσει τη μάχη στήθος με στήθος με τον εχθρό. Κι ήρθε η πολυπόθητη μέρα της λευτεριάς.
Έλαμπε ολόκληρος όταν μπήκε μαζί με τους άλλους καπεταναίους στο ελεύθερο πια από τον ναζιστικό ζυγό Ρέθυμνο.
Δεν πρόλαβε όμως να χαρεί την ελευθερία για την οποία και τόσο είχε μοχθήσει.
Ακολούθησαν τα γεγονότα, τα υποκινούμενα, ως συνήθως, από τις ξένες δυνάμεις που είχαν σαν στόχο να διχάσουν τον λαό.
Στη «λίστα» των ανεπιθύμητων
Στη λίστα των «ανεπιθύμητων» που απειλούσαν τα σκοτεινά τους σχέδια, είχαν συμπεριλάβει και τον Μανούσο Πορτάλιο.
Και μια βροχερή μέρα του 1945, εκεί στους στρατώνες του Ρεθύμνου που βρισκόταν με τους ομοϊδεάτες του, δέχτηκαν την επίθεση, από τους στρατευμένους στην αντίπερα όχθη, και χάθηκαν πολλοί. Ακόμα μια φορά ο Μανούσος κατάφερε να σωθεί ξεγλιστρώντας μέσα από τον δολοφονικό κλοιό.
Η γραμμή όμως είχε δοθεί να μη μείνει κανένας ζωντανός όπου κι αν τον πετύχουν.
Κι ήρθε το τέλος για τον Μανούσο Πορτάλιο, εκεί στην τοποθεσία Σαρακίνα της περιφέρειας Κοξαρές, στις 18 του Γενάρη 1945. Λίγα μέτρα πιο πέρα σκοτώθηκε και ο πρωτοκαπετάνιος του ΕΛΑΣ ο καπετάν Λεμονιάς.
Κάποιοι πήραν το άψυχο κορμί του Μανούσου, το φόρτωσαν σ’ ένα γαϊδουράκι, που βρήκαν στο Αμπελάκι και τον μετέφεραν στο χωριό του.
Εκεί ρίγησε ο κόσμος που παραβρέθηκε στην κηδεία του από το μοιρολόι της αδελφής του Ουρανίας. Και δεν έμεινε μάτι αδάκρυτο για το αδικοχαμένο παλικάρι. (μαρτυρία Μαρίας Ν. Πολιτάκη).
Με αυτή τη μαρτυρία αντέκρουσα μια εικασία ότι ο Πορτάλιος σκοτώθηκε στα ανατολικά. Αυτός ποτέ δεν έφυγε από το μετερίζι του στο Ρέθυμνο. Και τον αντιμετώπιζαν όλοι σαν ένα λαϊκό ήρωα.
Θύμα μισαλλοδοξίας
Όπως αναφέρει ο Νίκος Περακάκης, στο βιβλίο του «Εθνικό Συναξάρι» όπου κάνει εκτενές αφιέρωμα στον Μανούσο Πορτάλιο, ο Παντανασιώτης αυτός ήρωας που ήταν θύμα της μισαλλοδοξίας μιας ταραγμένης εποχής, είχε μπει στο στόχαστρο των υποκινητών του εμφυλίου, επειδή είχε όλες τις προϋποθέσεις ν’ αναδειχθεί σε εξαίρετο λαϊκό ηγέτη.
Ακόμα και σήμερα θ’ ακούσεις για τον Μανούσο Πορτάλιο από τους χωριανούς του.
Θα σου πουν πόσο ατρόμητος και λεοντόκαρδος υπήρξε και καυχώνται όταν αναφέρονται στη μεγάλη του αντιστασιακή δράση, για την αποτίναξη του γερμανικού ζυγού, που έφερε τόσα δεινά στο πολύπαθο νησί μας.
Σημαντική ήταν η δράση και του αδελφού του Γιώργου που σήμερα ζει στην Αθήνα.
Άνθρωποι σαν αυτόν τον αγνό ιδεολόγο αγωνιστή, το Μανούσο Πορτάλιο, έγραψαν την εποποιία της Εθνικής μας Αντίστασης. Και τους ευγνωμονούμε για το δώρο της λευτεριάς που μας χάρισαν. Είναι κι άλλοι Πορτάλιοι που θα μας απασχολήσουν αλλά σε επόμενα αφιερώματά μας.
