Συγκινητική και η τελετή που πραγματοποιήθηκε στη θέση Σαρακίνα
Oι φετινές εκδηλώσεις για να τιμηθεί η επέτειος της εκτέλεσης 18 πατριωτών στη θέση Σαρακίνα του Άδελε, στις 2 Ιουνίου 1941 είχε και ιδιαίτερη ιστορική σημασία.
Για πρώτη φορά στην Ελλάδα, ταυτοποιήθηκαν οστά εκτελεσθέντων χάρις στην πρωτοβουλία του δρος Γεωργίου Αλεξανδράκη, ο οποίος ανέλαβε και το κόστος της διαδικασίας αυτής, στη μνήμη πατέρα και παππού που ήταν μεταξύ των εκτελεσθέντων.
Οι τελετές ξεκίνησαν το πρωί της Κυριακής με επιμνημόσυνη δέηση και ομιλία του συγγραφέα κ. Παρασκευά Συριανόγλου.
Οι εκδηλώσεις συνεχίστηκαν το απόγευμα με πορεία μέχρι το σημείο εκτέλεσης όπου και το μνημείο. Μετά από επιμνημόσυνη δέηση και ονομαστικό προσκλητήριο έγινε επίδειξη των ταυτοποιημένων κρανίων, ενώ τιμές απέδιδε η Δημοτική Φιλαρμονική.
Ακολούθησε κατάθεση στεφάνων και τήρηση ενός λεπτού σιγής. Μετά την ανάκρουση του εθνικού μας ύμνου, αρχές και κοινό ξεκίνησαν πεζή για το πολιτιστικό κέντρο «Κωστής Γιαμπουδάκης» συνοδεία ριζίτικου τραγουδιού, από μέλη του Πολιτιστικού Συλλόγου Μέρωνα Αμαρίου.
Με τη γνωστή άνεση που τη διακρίνει και τιμά τον δήμο μας η κα Αιμιλία Μιχελιουδάκη, άνοιξε την εκδήλωση την οποία χαιρέτησε ο δήμαρχος κ. Γιώργης Μαρινάκης λέγοντας μεταξύ άλλων: «Το επίτευγμα του Ινστιτούτου Τεχνολογίας και Έρευνας στην πλήρη ταυτοποίηση των κρανίων των 18 εκτελεσθέντων αμάχων, τα οποία είχαν υποστεί τη φθορά του χρόνου, δικαιολογεί την παγκόσμια ακτινοβολία του ΙΤΕ και των επιστημών. Όπως έχω πει κι άλλες φορές, μιας που με καλεί η πάγια πεποίθησή μου την οποία είμαι βέβαιος ότι συμμερίζονται και οι συμπολίτες μου και όλοι οι Κρητικοί, είμαστε πολύ περήφανοι για τα πανεπιστημιακά μας ιδρύματα και τα ερευνητικά ινστιτούτα που λειτουργούν στο νησί μας. Αποδεικνύουν διαρκώς το υψηλό επίπεδο θεωρητικής γνώσης και έρευνας που παρέχουν την καινοτομία, την πρωτοπορία, τον εγγενή και ακατάβλητο δυναμισμό τους, πάρα τις διαδοχικές κρίσεις που υπέστη η χώρα, παρά την έλλειψη των αναγκαίων πόρων και το δύσκολο οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον εντός του οποίου λειτουργούν. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το ΙΤΕ και το εργαστήριο του Ινστιτούτου Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας, συνέδεσε με τον πιο ευεργετικό τρόπο την κοινωνία με τη σύγχρονη τεχνολογία και την επιστήμη, κάνοντάς μας όλους κοινωνούς μιας σχέσης υγιούς αλληλεξάρτησης η οποία μπορεί να εγγυηθεί την πρόοδο για την ευημερία μας».
Αναφερόμενος στη συμβολή του κ. Αλεξανδράκη ο δήμαρχος Ρεθύμνου τόνισε ότι ο επιφανής επιστήμονας αποτελεί για όλους μας ένα πρότυπο. Παρότι βίωσε τον άδικο χαμό του πατέρα, του παππού και του θείου του και τις συνέπειες αυτής της απώλειας, την ορφάνια, την αυταπάρνηση της μητέρας του, τις στερήσεις και τη φτώχεια της εποχής εκείνης, προόδευσε, αξιώθηκε τιμές και υψηλές κατακτήσεις στην ακαδημαϊκή του διαδρομή και μάλιστα σε μια άλλη μακρινή ήπειρο. Όμως, ποτέ δεν ξέχασε τη γενέτειρά του το Άδελε. Με αυτήν την ιδιότητα του καταξιωμένου επιστήμονα, αλλά και του άμεσου συγγενή εκτελεσθέντων, ανέλαβε και χρηματοδότησε την πρωτοβουλία να κινητοποιήσει τον πολιτιστικό σύλλογο Άδελε Αγίας Παρασκευής και να απευθυνθούν μαζί στους επιστήμονες του ΙΤΕ, αιτούμενοι με ευαισθησία και σεβασμό στην επιθυμία των συγγενών των θυμάτων, αλλά και την ιστορία του μαρτυρικού τους τόπου, τη συνδρομή τους στην ταυτοποίηση των κρανίων. Και ο κ. Μαρινάκης κατέληξε: «Η αυτοθυσία για ένα υψηλό ιδανικό έχει πάντα ονοματεπώνυμο, το οποίο οφείλουμε να γνωρίζουμε όλοι για να συνεχίσει να μας εμπνέει και να τροφοδοτεί με πίστη και δύναμη κάθε μας επιλογή. Η μνήμη των νεκρών μας θα φωτίζει τη σκέψη μας και την ψυχή μας. Η τιμή και η δόξα της θυσίας τους θα ενδυναμώνουν πάντοτε τη συμπόρευση και συνύπαρξή μας. Εύχομαι υγεία και δύναμη σε όλους εμάς για να τους θυμόμαστε και να τους ευγνωμονούμε. Κλείνοντας θα θέλω να πω ότι συμμερίζομαι και το είδα και στον τόπο θυσίας τη συγκίνηση των απογόνων που υποδέχτηκαν τα ανασυνταχθέντα πλέον λείψανα των προγόνων τους. Μακαρία η μνήμη τους…».
Στη συνέχεια πήραν τη θέση τους στο πάνελ οι κεντρικοί ομιλητές που με τον εξαιρετικό συντονισμό του κ. Νεκτάριου Παπαδογιάννη, που δικαίωσε για μια ακόμα φορά τη φήμη του ως πανεπιστημιακού και αντιδημάρχου Παιδείας δια Βιου Μάθησης και Νέας Γενιάς, του δήμου Ρεθύμνου, πρόσθεσε με τις εύστοχες εισηγήσεις του επιστημονικό κύρος, αναβαθμίζοντας την εκδήλωση.
Η Κρήτη είναι πια καλά οχυρωμένη
Μας εντυπωσίασε επίσης ο Επίτιμος Αρχηγός ΓΕΕΘΑ στρατηγός Μανούσος Παραγιουδάκης, που κέρδισε την προσοχή του πυκνού ακροατηρίου με τη χαρισματική του τεχνική λόγου, να δίνει νέο ενδιαφέρον και στο πλέον χιλιοειπωμένο θέμα όπως η Μάχη της Κρήτης.
Χειμαρρώδης όπως πάντα ο Επίτιμος Αρχηγός αναφέρθηκε με παρρησία στις ευθύνες, τους ηρωισμούς, τις θηριωδίες των ναζί, το κρητικό ολοκαύτωμα και την παραχάραξη της ιστορίας.
Όπως είπε μεταξύ άλλων «Όταν αφηγούμαστε τη Μάχη της Κρήτης λέμε για ηρωικές πράξεις, λέμε για κατορθώματα, λέμε για συμμάχους που έπραξαν πολύ ωραία πράγματα, λέμε για πρωθυπουργούς της Ελλάδας που επίσης έπραξαν ωραία πράγματα για την πατρίδα και της Κρήτη. Λέμε βέβαια ότι εσφαγιάστηκαν και οι Κρητικοί αγωνιστές με πολλούς ύμνους. Δεν τους λέμε ποτέ ποιος φταίει, δεν τους λέμε ποτέ ποιος πρόδωσε κ.λπ. Βαθιά συγκινημένος και εγώ από αυτό που ζήσαμε λίγο πριν, θα αφήσω μερικούς υπαινιγμούς στην ομιλία μου και ελπίζω να μην παρεξηγηθεί η θέση μου σε ορισμένα θέματα. Πράγματι, λόγω της δουλειάς μου 45 χρόνια ασχολήθηκα πολύ με τη Μάχη της Κρήτης, όπως και ο συνάδελφος κ. Αποστολάκης. Η δουλειά μας ήταν να βλέπουμε όλη την Ελλάδα και την Κύπρο, όμως κάτι μας άγγιζε με την Κρήτη και το είδαμε πολύ περισσότερο. Γιαυτό προσπαθήσαμε και από τότε να την οπλίσουμε και παρακολουθούμε ότι συνεχίζει ο εξοπλισμός της Κρήτης. Δεν αφέθηκε ανοχύρωτη μετά τη Μάχη της Κρήτης. Στο Άδελε τιμούμε τη μνήμη αυτών που σκοτώθηκαν και εκτελέστηκαν τόσο βίαια με τόσο θηριώδη τρόπο, τους 18 Αδελιανούς, και διδασκόμαστε από αυτήν τη μνήμη, καθώς το να τιμάς τη μνήμη μαρτύρων σημαίνει πρωτίστως να μην ξεχνάς. Η Κρήτη έως τις 20 Μαΐου του 41 ήταν το μόνο ελεύθερο τμήμα της ελληνικής επικράτειας εις το οποίο υπήρχε η έννοια του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Έχουμε λοιπόν ένα μεγάλο μέρος της ηπειρωτικής χώρας κατειλημμένο από τον εχθρό, τους Γερμανούς, αλλά έχουμε ένα μεγάλο μέρος επίσης ελεύθερο. Γι’ αυτό μας ομιλεί παρακάτω ο βασιλιάς και ο πρωθυπουργός. Η διατήρηση της ελεύθερης Κρήτης είχε τεράστια σημασία, ηθική και πολιτική, για την Ελλάδα, αλλά και για τους συμμάχους μας, δηλαδή την Αγγλία, τη Μεγάλη Βρετανία, Αυστραλούς και Νεοζηλανδούς…».
Στη συνέχεια ο κ. Παραγιουδάκης με αντικειμενικότητα αναφέρθηκε στα λάθη που οδήγησαν στη γνωστή έκβαση της Μάχης της Κρήτης, τονίζοντας τη γενναιότητα του λαού μας, που ενώ στη Γαλλία και στο Βέλγιο η εμφάνιση του πρώτη Γερμανού αλεξιπτωτιστή προκάλεσε έντρομη φυγή, στην Κρήτη ο λαός μας αγωνίστηκε με τα πιο απλά μέσα αφού δεν υπήρχε καν οπλισμός.
Και επεσήμανε το χρέος να τιμούμε την ιστορία, αλλά και να παραδειγματιζόμαστε από λάθη προς αποφυγή όπως αυτά που διέπραξαν σύμμαχοι.
Κλείνοντας, τόνισε για μια ακόμα φορά ότι το θέμα των αποζημιώσεων δεν έχει τελειώσει και ο αγώνας θα συνεχιστεί για τη δικαίωση των νεκρών που τόσο άδικα θυσιάστηκαν.
Άξιοι κάθε επαίνου οι επιστήμονες
Με θαυμαστή πληρότητα ανέπτυξε στη συνέχεια το θέμα του ο πανεπιστημιακός κ. Παναγιώτης Παρασκευάς, περιγράφοντας τις έντεκα μέρες που κράτησε η Μάχη της Κρήτης στο Ρέθυμνο.
Συγκινημένος ο καθηγητής κ. Γιώργης Αλεξανδράκης παίρνοντας τον λόγο, τόνισε το πανάρχαιο καθήκον των Ελλήνων να σέβονται τα οστά των προγόνων τους και αφού αναφέρθηκε στην πρωτοβουλία να ταφούν τα οστά του Λεωνίδα εκεί που έπρεπε, με πρωτοβουλία των συντοπιτών του, αναφέρθηκε στα οστά των εκτελεσθέντων στη Σαρακίνα που είχαν πρόχειρα τακτοποιηθεί, αφού δεν υπήρχε υποδομή αλλά ούτε και γνώση για το σωστό αποτέλεσμα.
Με τη βοήθεια όμως του Ινστιτούτου Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας του ΙΤΕ, και την υποδειγματική εργασία του καθηγητή κ. Νικολάου Πουλακάκη και των συνεργατών του, παρά τις τόσες αντιξοότητες που συναντήσανε καταφέρανε, το επιθυμητό αποτέλεσμα.
Κλείνοντας τον κύκλο των ομιλητών ο κ. Πουλακάκης καθηγητής του τμήματος Βιολογίας, διευθυντής του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης του Πανεπιστημίου Κρήτης και συνεργαζόμενο μέλος ΔΕΠ του ΙΜΒΒ-ΙΤΕ (υπεύθυνος της ομάδας Παλαιογενωμικής και Εξελικτική Γενετικής – αρχαίο DNA) είπε μεταξύ άλλων: «Αυτό που μας ζήτησαν ήταν να προσπαθήσουμε να δώσουμε ένα όνομα, το όνομα στους νεκρούς, στους 18 αυτούς εκτελεσθέντες. Ήταν μια πρόκληση για εμάς. Είμαστε ένα εργαστήριο στο οποίο εξειδικευόμαστε στο να μελετάμε το παρελθόν με τα εργαλεία του σήμερα, βγάζοντας DNA από υπολείμματα ζωής του παρελθόντος, από τα οστά οργανισμών που έζησαν στο παρελθόν και είτε τα είδη τους δεν υπάρχουν σήμερα – έχουν εξαφανιστεί -, είτε υπάρχουν τα είδη αλλά τα συγκεκριμένα άτομα έχουν χαθεί για δεκάδες, εκατοντάδες ή και χιλιάδες χρόνια.
Φτιάξαμε μια ομάδα αποτελούμενη από επτά άτομα.
Αυτό που κάναμε ήταν να αλληλουχίσουμε το γονιδίωμα του ανθρώπου, να πάρουμε δηλαδή όλο το γενετικό υλικό και να το διαβάσουμε, να μάθουμε τις νουκλεοτιδικές βάσεις, τα στοιχεία από τα οποία αποτελείται.
Εκτελεσθέντες ήταν άντρες διαφόρων ηλικιών. Αυτό που θέλαμε και προσπαθήσαμε να κάνουμε είναι την εμπειρία που έχουμε μαζέψει όλα αυτά τα χρόνια μελετώντας το παρελθόν να την εφαρμόσουμε και στα 18 αυτά κρανία που είχαμε στη διάθεσή μας. Στοχεύσαμε σε συγκεκριμένα οστά, αυτό που ονομάζουμε «λιθοειδές» το οποίο είναι ένα οστό στον κρόταφο.
Είναι ίσως το πιο συμπαγές οστό που υπάρχει στον σκελετό μας κι αυτό για καλή μας τύχη κρατάει οργανικά υπολείμματα, ακόμα και από πολύ παλιούς οργανισμούς, με την έννοια ότι έχουν πεθάνει εδώ και χιλιάδες χρόνια. Σε αυτό ακριβώς στοχεύσαμε.
Οι διαδικασίες που ακολουθούμε σήμερα στο εργαστήριο είναι όσο το δυνατόν λιγότερο παρεμβατικές. Δεν καταστρέψαμε το οστό ή προσπαθήσαμε να μην καταστρέψουμε το δόντι. Μάλιστα, έγινε η άντληση του γενετικού υλικού από τα δόντια, τα δόντια επεστράφησαν και τοποθετήθηκαν στις σιαγώνες από τις οποίες το πήραμε. Παράλληλα ήρθαμε σε επαφή με 42 συγγενείς των θυμάτων, που όλοι είχαν τη χαρά και τη θέληση να δώσουν λίγο από το αίμα τους προκειμένου εμείς να μπορέσουμε να κάνουμε την ταυτοποίηση. Επιλέξαμε 20, τους πιο κοντινούς. Οι 19 από αυτούς ήταν άντρες και 1 η γυναίκα. Όλοι είχαν έναν βαθμό συγγένειας από πρώτου έως τρίτου βαθμού.
Όλη η δουλειά έγινε σ το περίφημο εργαστήριο του αρχαίου DNA, παλαιογονιδιωματικής και εξελεγκτικής γενετικής. Είναι πλέον ένα από τα υπερσύγχρονα εργαστήρια που διαθέτει το Ινστιτούτο Τεχνολογίας και Έρευνας, είναι ένα από τα πιο σύγχρονα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, όχι μόνο εθνικό ή παγκρήτιο επίπεδο, με ειδικά διαμορφωμένους χώρους με περιορισμένο έλεγχο, έτσι ώστε ό,τι μπαίνει μέσα να είναι καθαρό. Δουλεύσαμε σχεδόν ρομποτικά για να μην υπάρχει η πιθανότητα επιμόλυνσης, ελεύθερο DNA που βρίσκεται μέσα γύρω να ακουμπήσει τα χημικά μας αναλώσιμα και να μεταφερθεί ουσιαστικά μια επιμόλυνση και αυτό το DNA που θα πάρουμε τελικά να μην είναι το DNA από το οστό το οποίο βγάλαμε. Αναλύσαμε το σύνολο του γονιδιώματος, κάναμε μια σειρά από βιοπληροφορικές αναλύσεις και παράλληλα, εξαιτίας της φύσης της ομαδικής ταφής οι σοροί των νεκρών ήταν μέσα στον ίδιο τάφο, έγινε η εκταφή στη συνέχεια από συγγενείς, μεταφέρθηκαν με έναν τρόπο που οδήγησε θραύσματα και σε σπασίματα και σε μια ταχτοποίηση η οποία προφανώς όταν δεν έχεις τις γνώσεις μπορείς να τακτοποιήσεις κάποια πράγματα που να σου φαίνονται σωστά, αλλά δεν ήταν όλα σωστά, με αποτέλεσμα να χρειαζόμαστε και ένα επιπλέον εργαλείο στα χέρια μας, να κάνουμε μια σειρά από αναλύσεις σε ανθρωπολογικό επίπεδο, προκειμένου να καταλάβουμε και να αποκαταστήσουμε το σύνολο των κρανίων, να βρούμε εάν τα θραύσματα είναι σωστά τοποθετημένα στο ίδιο κρανίο, να προσδιορίσουμε την ηλικία των θυμάτων και να βρούμε την αντιστοιχία την οποία υπάρχει».
Και ο κ. Πουλακάκης αφού αναφέρθηκε με λεπτομέρειες σε κάθε φάση της διαδικασίας ταυτοποίησης κατέληξε:
«Είναι αρκετά συγκινητικό και συγκλονιστικό το ότι μπορείς αυτήν τη στιγμή να αναγνωρίζεις τον πατέρα σου και τον παππού σου μέσα από αυτήν τη διαδικασία. Πάνω σε αυτό καταφέραμε να προσδιορίσουμε γονιδιωματικά τα 16 από τα 18 κρανία. Για δύο κρανία είχαμε θέματα τα οποία έπρεπε να τα λύσουμε. Για το 17ο κρανίο στη σειρά από αυτά που μελετούσαμε εμείς, το λιθοειδές οστό δεν άνηκε στο προσωπείο πάνω στο οποίο είχε τοποθετηθεί, με αποτέλεσμα το γενετικό υλικό που βγάλαμε μέσα από αυτό να μην υπήρχε και να άνηκε σε κάποιον άλλον από τους 16. Το δυστύχημα στη συγκεκριμένη περίπτωση ήταν ότι δεν είχαμε κάποιο άλλο υποσχόμενο οστό το οποίο θα μας επιτρέψει να βγάλουμε γενετικό υλικό για να το συσχετίσουμε με κάποιον από τους συγγενείς. Στο 18ο θύμα δεν βρέθηκε κάποια συγγένεια με κάποιους από τους σημερινούς δότες που έδωσαν αίμα για να γίνει η σύγκριση, κι αυτό πιθανόν να οφείλετε στο χαμηλής ποιότητας DNA που ανακτήσαμε εμείς από το κρανίο, λόγω της πολύ κακής συμπίεσης που είχε το συγκεκριμένο κρανίο. Εδώ βάλαμε τα μέσα της ανθρωπολογικής μελέτης. Για καλή δική μας τύχη, τα δύο αυτά θύματα είχαμε μεγάλη διαφορά σε ηλικία, κι αυτή η διαφορά σε ηλικία φαίνεται από τις ραφές των κρανίων, από την ανάπτυξη των γνάθων και των δοντιών και έτσι βρήκαμε ότι τα υπολείμματα του ενός άντρα ανήκουν σε έναν 25 με 35 χρονών και ο δεύτερος είναι πάνω από 45. Με αυτόν τον συνδυασμό, γονιδιωματικά δεδομένα και ανθρωπολογική ανάλυση, καταφέραμε να ταυτοποιήσουμε και τα 18 κρανιά και παράλληλα αυτό που προσπαθήσαμε να κάνουμε σε σημαντικό βαθμό και νομίζω ότι τα κατάφεραν αρκετά τα παιδιά που συμμετείχαν, ήταν να επανασυναρμολογήσουμε κάποια σπασμένα κρανία, να προσπαθήσουν να τοποθετήσουν κάτω γνάθους που μπορεί να ήταν σε λάθος θέσεις, βρήκαμε αρκετές περιπτώσεις λανθασμένης τοποθέτησης τις οποίες προσπαθήσαμε και καταφέραμε να διορθώσουμε.
Όλα τα κρανία των νεκρών από το Άδελε είναι σχεδόν πλήρης αποτυπωμένη το προσωπείο τους με την κάτω σιαγόνα, προφανώς όπου βρήκαμε τα αντίστοιχα οστά και το καθένα από τα κρανία να έχει το όνομα του. Η ταυτοποίηση των θυμάτων του Άδελε ουσιαστικά αποτελεί την πρώτη στη χώρα μας ολοκληρωμένη ταυτοποίηση αμάχων του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και είναι η πρώτη δημοσιευμένη σε έγκριτο επιστημονικό περιοδικό. Δεν υπάρχει αυτή η διαδικασία στον ελληνικό χώρο, υπάρχει η περίφημη υπηρεσία που μπορεί κανείς να αναγνωρίζει θύματα από το αλβανικό μέτωπο. Ωστόσο σε αυτόν τον βαθμό που έγινε από την ομάδα μας και στο γεγονός ότι δημοσιεύτηκε σε περιοδικό έγινε για πρώτη φορά. Ήταν μια εξαιρετικά απαιτητική διαδικασία, που νομίζω μπορέσαμε να ικανοποιήσουμε τη μακροχρόνια επιθυμία όλων των συγγενών των συγκεκριμένων θυμάτων για αυτήν την ηθική δικαίωση που είναι χρέος της κοινωνίας μας, χρέος του ελληνικού κράτους και κάθε ανθρώπου ώστε να αποδίδουμε τιμές σε ανθρώπους που χάνονται άδικα μέσα από τον πόλεμο».
Η εκδήλωση έκλεισε με απόσπασμα από το ντοκιμαντέρ της Εύας Λαδιά σε μουσική Μπάμπη Πραματευτάκη και ποίηση Κωστή Μεργέμογλου «2 του Ιούνη ήτανε» και παραδοσιακή φιλοξενία από τον Σύλλογο Άδελε Αγίας Παρασκευής που και με την εκδήλωση αυτή, απέδειξε πόσο ξέρει να τιμά την ιστορία και τους προγόνους του.
Την εκδήλωση τίμησαν με την παρουσία τους ο Σεβασμιότατος Μητροπολίτης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ. κ. Πρόδρομος, ο υφυπουργός Εθνικής Άμυνας κ. Γιάννης Κεφαλογιάννης, οι βουλευτές κ. κ. Μανόλης Χνάρης και Ευάγγελος Αποστολάκης, η αντιπεριφερειάρχης κα Μαρία Λιονή και οι εντεταλμένοι σύμβουλοι της Περιφέρειας Κρήτης κ. κ. Μιχάλης Βάμβουκας και Μιχάλης Σαρρής, ο δήμαρχος κ. Γιώργος Μαρινάκης, αντιδήμαρχοι, δημοτικοί σύμβουλοι και άλλοι εκπρόσωποι αρχών από όλη την Κρήτη.
