Κάθε Σεπτέμβρης από το 1917 μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή συνδυάζεται στο Ρέθυμνο με αρκετά γεγονότα Και αξίζει τον κόπο να τα παραθέσουμε για να μαθαίνουν κι οι νεότεροι το παρελθόν του τόπου τους.
Σε όλες τις αναφορές και τα δημοσιεύματα κυριαρχεί βέβαια ο πόλεμος.
Ενδιαφέρον πάντως παρουσιάζουν κάποιες επιστολές που μας δίνουν το κλίμα της εποχής και τις οποίες εντοπίσαμε στον τοπικό τύπο ιδιαίτερα στην εφημερίδα «Κρητική Επιθεώρηση». Κάποιες είναι και ιδιαίτερα αποκαλυπτικές για περίοδο πολέμου όπου ως γνωστόν η λογοκρισία υφίσταται και μάλιστα είναι πολύ αυστηρή. Ακόμα και ο τόπος προέλευσης απαγορεύεται να αποκαλύπτεται στην επιστολή. Παραθέτουμε μια από αυτές:
«Αγαπητέ μου Ιωάννη
Όσα εις τας άλλας επιστολάς μου είδες και δια τα οποία μου γράφεις ότι είναι πατριωτικά αισθήματα, σε βεβαιώ ότι όλα έχουν βάση την πραγματικότητα .
Ήσαν όντως κακόβουλοι διαδόσεις όσα ηκούσαμεν δια τους Γερμανοβουλγάρους και την υπεροχήν των και διεδίδοντο υπό υπονομευτών της πατρίδος δια την ηθικήν κατάπτωσιν της Ελληνικής ψυχής.
Εις αυτό δύναμαι να σε βεβαιώσω διότι βλέπομεν εδώ τώρα ιδίοις όμμασιν την υπεροχήν των συμμάχων μας Αγγλογάλλων (…..) Αν καμιά φορά διαδίδουν ειδήσεις ότι περνούμεν κακά, ότι έχομεν απωλείας κ.λπ. παρακαλώ διαφωτίζετε τον κόσμον, διότι γνωρίζετε την αφέλειαν των χωρικών και αι οικογένειαί μας θα στενοχωρούνται
Σε βεβαιώ δε ότι ο κίνδυνος είναι δι ημάς μηδέν.
Μετ’ αγάπης
Δ.Κ. Μπεμπής, Δεκανέας Πεζικού»
Και μια πιο αποκαλυπτική επιστολή σε λόγιο ύφος που υπογράφει ο μαχόμενος ανθυπολοχαγός Εμμανουήλ Σημαντήρης και αναφέρει τα εξής:
«Νυξ της 26προς 27 Ιουλίου Ήτο η ώρα 9 εσπερινή και ο υπηρέτης μας εκαλούσε εις το τραπέζι.
Η συντροφιά ήτο η συνηθισμένη αποτελουμένη εκ των κυρίων Εξαρχάκη Μ. ταγματαρχεύοντος τότε, Καλλιατάκη Ευρ.Πασπαράκη Βας. Ανθυπολοχαγών Προκοπάκη Δημ. Ανθ/τρου, ενός Γάλλου ανθυπασπιστού και εμού. Το μενού μας αποτελείτο από κρέας με μπάμιες, ως φρούτο καρπούζι και εις το τέλος τσάι.
Ευρισκόμεθα εις το τέλος του δείπνου ότε ηκούσθη ο πρώτος κανονιοβολισμός εις τον οποίον δεν εδώκαμεν ουδεμίαν σημασίαν δια το συνηθισμένον του πράγματος.
Η νυξ μαγευτική όπως ήτο, με της σελήνης το ασημένιο φώς και το δροσόλουστο απαλό αεράκι της νυκτερινής αύρας μας κρατούσε καθηλωμένους σε μια ευχαρίστηση που σπάνια συναντά κανείς εις την ζωή του. Εν γένει το παν με την ηρεμίαν της νυκτός παρουσίαζε περιβάλλον ειρηνοποιόν το οποίον παρηγορητικά μας έθελγε αναμιμνησκομένους τον βίον τον οιογενειακόν και πολιτικόν Τέλος το καθήκον μας καλεί εις το έργον. Εγώ καληνυχτήσας τους λοιπούς φίλους ετράβηξα προς τον λόχον μου την υπηρεσία του οποίου έπρεπε να κανονίσω .
Άμα έφθασα εις τον τόπον συγκεντρώσεως των ανδρών του λόχου μου εκάλεσα τους λοχίας εις τους οποίους θα έδινα τας απαιτουμένας οδηγίας.
Ενώ δε ήρχιζα να τακτοποιώ πράγματα αίφνις γενική παράκλησις του λόχου με αντίκρυσε ζητούντων των ανδρών λόγω της εορτής της Αγίας Παρασκευής να μην εργαστούν την εσπέραν εκείνη. Ενέδωκα και διέταξα να κατακλιθεί ο λόχος με την αυστηράν σύστασιν όλοι να είναι έτοιμοι δια παν ενδεχόμενον. Κατόπιν τούτου οι άνδρες απεχώρουν και καθ’ όλα εφαίνετο ότι θα διηρχόμεθα ησύχως την νύκτα εκείνη. Αίφνις φοβερός κρότος και η γη εσείσθη Τούτου επηκολούθησε δευτερος και τέλος συνεχής βομβαρδισμός κατέληξε να φαίνεται ως εάν χίλιοι κρατήρες δια χιλίων στομάτων ήνοιξαν και δια των μεγαλυτέρων δαιμονιωδων κρότων προσεπάθουν να ανασκάψουν την γην και να την καταπίουν. Όπλα τηλεβόλα πολυβόλα χειροβομβίδες εν μια και τη αυτή στιγμή δια μυριάδων κρότων επλήρωσαν τον αέρα και κατετρόμαξαν το παν.
Φωτοβολίδες άφθονες εκ διαφόρων σημείων ερρίπτοντο και όλα τα πέριξ εφωτίζοντο ω δι ημέρας Εσπεύσαμεν αμέσως μετά των κυρίων Πασπαράκη και Καλλιατάκη εις το παρατηρητήριον δια να ίδωμεν τι συμβαίνει. Ότι αντελήφθημεν είναι αδύνατον να περιγραφεί. Ένδεκα πυροβολαρχίαι εχθρικαί εκ διαφόρων σημείων και ταυτοχρόνως έβαλον κατά του Ραβινέ. Τι δε είναι Ραβινέ; Η δόξα και τα κλέος της Νέας Ελλάδος Ενταύθα ο ταγματάρχης Γουλιανός έδειξε ότι η Ελληνική Φυλή ζει με όλον της το παρελθόν.
Δεν παρέρχεται εβδομάς που να μη γίνει κατ’ αυτού μια επίθεσις διότι αιωνίως θα μείνει κηλίς εις το βουλγαρικόν έθνος ότι εις ταγματάρχης Έλλην με το τάγμα του μόνον κατέλαβε έν ολόκληρον συγκρότημα χαρακωμάτων …»
Ένας μεγάλος ήρωας
Ποιος ήταν όμως ο μεγάλος εκείνος ήρωας Γρηγόριος Γουλιανός που αναφέρει ο Σημαντήρης;Γεννήθηκε στον Παλαμά το 1882. Μετά τις εγκύκλιες σπουδές στη γενέτειρα του και τη γειτονική Καρδίτσα γράφτηκε στην Παιδαγωγική Ακαδημία της Λάρισας. Διέκοψε όμως τη φοίτηση και κατατάχθηκε στο στρατό, για να βγη τον Ιούνιο του 1912 ανθυπολοχαγός απ’ τη σχολή υπαξιωματικών. Το φθινόπωρο του ίδιου χρόνου πήρε μέρος στις μάχες Ελασσόνας, Σαρανταπόρου και Γιαννιτσών και το 1913 στη μάχη του Λαχανά «λαβών, όπως αναφέρει η Ιστορία» Ήρωες της Αμύνης, τραύμα διαμπερές του θώρακος». «Από της εκ του σχολείου ως αξιωματικού εξόδου μου, Ιούνιος 1912, μέχρι της επιχειρήσεως της κατά του Ραβινέ, Μάιος 1917, ουδέποτε, γράφει ο ίδιος στο σημείωμα του «Τις είμαι», απεμακρύνθην της διμοιρίας μου και του λόχου. Έλαβον μέρος εις όλους τους Βαλκανικούς πολέμους με προϊσταμένους ου της τυχούσης περιωπής ως και κατά τον παρόντα μέγα αγώνα όλως αυθορμήτως και έχω τον εγωισμόν να νομίζω ότι έχω τα πλείστα μέλη του σώματος μου χαίνοντα εκ των πληγών και τους πνεύμονας μου διατρήτους κατά το 1913 και κολακεύομαι να πιστεύω ότι είμαι μεταξύ των ολίγων αξιωματικών των χυσάντων τόσον αίμα χωρίς ουδέν ουδέποτε να ζητήσω».
Για τις υπηρεσίες του αυτές ο τότε πρωθυπουργός και υπουργός Στρατιωτικών Ελ. Βενιζέλος του απένειμε αναδρομικά, 27 Οκτωβρίου 1918, δίπλωμα αναμνηστικού μετάλλιου.
Πως έφθαναν άραγε τόσο αποκαλυπτικές επιστολές στον τοπικό τύπο έστω και με καθυστέρηση μηνών. Να επέτρεπε το παρωχημένο του γεγονότος την ελεύθερη διακίνηση των επιστολών;
Σύμφωνα και με τον αντιστράτηγο ε.α κ. Νικόλαο Σαμψών που έσπευσα να συμβουλευτώ, οι επιστολές αυτές σίγουρα δεν έφταναν στον παραλήπτη τους από το επίσημο ταχυδρομείο αλλά δι’ άλλου τρόπου.
Ηρωικές πράξεις Ρεθεμνιωτών
Κάποιες άλλες επιστολές αναφέρονται και σε ηρωικές πράξεις Ρεθεμνιωτών στρατιωτών.
Για παράδειγμα η επιστολή που έλαβε ο Δημήτριος Μαρνιεράκης από τον Άγιο Κωνσταντίνο (Σεπτέμβριο του 1917). Ήταν φυσικό να τρομάξει ο άνθρωπος βλέποντας στρατιωτικές σφραγίδες και καμιά ένδειξη ότι εστάλη από το γιο του. Μάζεψε όσο κουράγιο είχε πήγε σε μια άκρη και άνοιξε το γράμμα περιμένοντας να πληροφορηθεί τον θάνατο του παιδιού του. Οποία η έκπληξή του όμως όταν διαβάζει:
Κύριε Δημήτριε Μαρνιεράκη εις Άγιον Κωνσταντίνον
Σας συγχαίρω δια τον υιόν σας Εμμανουήλ, όστις υπηρετών εις το υπ’ εμέ τάγμα επηνέθη υπό της Μεραρχίας διότι εις αιφνιδιαστικήν επίθεσιν την 15ην προς την 16ην Ιουνίου επί Βουλγαρικού φυλακίου επέδειξε θάρρος και ψυχραιμίαν εν τη εκτελέσει της αποστολής του.
Έκρινα καθήκον μου να σας γράψω τούτο και να σας γνωρίσω ακόμη ότι έγραψα και εις τον Δήμαρχον του χωρίου σας Λαμπάκην Κ. ομοία επιστολή με την παράκλησιν όπως αφού αναγνωσθεί επ εκκλησίαις τοιχοκολληθεί κατόπιν εις την πλατείαν του χωρίου σας.
Θα ευχαριστηθώ πολύ εάν πληροφορηθώ ότι ελάβατε την παρούσαν μου.
Εν Μετώπω τη 15 Ιουλίου 1917
Ο Διοικητής 1ου Τάγματος Κρητών
Δ. Σταυριανόπουλος,Ταγματάρχης Πεζικού
Δυο στοιχεία μας δίνουν οι επιστολές αυτές Πόσο καθυστερούσαν να φθάσουν – ήταν και πόλεμος τότε – αλλά και πώς γινόταν δημόσια οι επαινετικές αυτές αναφορές για τους ήρωες στρατιώτες μας. Ήταν μια δίκαιη αναγνώριση και των αφανών ηρώων που με το αίμα τους υπερασπίζονταν την πατρίδα τους σε αφιλόξενα εδάφη.
Μια περιπέτεια του Λυκείου μας
Από την καθημερινότητα της εποχής δεν λείπουν και γεγονότα που σήμερα μόνο το μειδίαμα προκαλούν. Όπως για παράδειγμα μια άδικη δημοσιογραφική επίθεση στο Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνου.
Ανέκαθεν τα σωματεία μας βίωναν περιπέτειες στην προσπάθειά τους να προσφέρουν στον τόπο. Όπως διαπιστώνουμε φυλλομετρώντας τον τύπο της εποχής αν ένας εκδότης εφημερίδος είχε μια προσωπική διαφορά με μέλος σωματείου την «πλήρωνε» το ίδιο το σωματείο.
Δεν ξέρουμε βέβαια από πού ορμώμενος ο εκδότης τοπικής εφημερίδας «Αγών» έγραψε ένα πικρό σχόλιο για τις κυρίες του Λυκείου, επειδή είχαν αποφασίσει να προσλάβουν χοροδιδάσκαλο για τις εκδηλώσεις τους. Ούτε λίγο ούτε πολύ η εφημερίδα «Αγών» έγραψε πως πληρώνουν το χοροδιδάσκαλο σε βάρος του φιλανθρωπικού τους έργου
Αμέσως την επομένη παίρνει θέση ο αρθρογράφος της Κρητικής Επιθεώρησης και γράφει σχετικά:
«Η φίλη εφημερίς «Αγών» της οποίας δεν αμφισβητούμεν το παράπαν ούτε τον θερμόν πατριωτισμόν ούτε τα ευγνώμονά της φιλάνθρωπα αισθήματα καθώς και αυτή δεν αμφισβητεί την ευγενική διάθεση του ενταύθα Λυκείου των Ελληνίδων εν τω τελευταίο της φύλλο μυκτηρίζει την ευγενική αυτή διάθεση, ενώ δεν την αμφισβητεί δια την μετάκλησιν μουσικοδιδασκάλου «διαπρεπούς» δια την μουσική εξευγένιση των μελών του, φθάνει μάλιστα επί του σημείου εξ ιεράς εν τέλει αγανακτήσεως καταλαμβανομένη δια την σκοπουμένην αυτήν ασέβειαν και σκληρότητα προς την προιούσαν φτώχειαν την οποίαν βέβαια θα…εκορύφωναν οι εκ του Λυκείου εξερχόμενοι μουσικοί ήχοι να σταυροκοπηθεί δια να μην ασχημονήσει …».
Ο ευφυέστατος όντως αρθρογράφος, εξηγεί παρακάτω ότι δεν θα πρέπει η συνάδελφος εφημερίς να ανησυχεί επειδή τα μέλη του Λυκείου θα πληρώσουν από την τσέπη τους τον χοροδιδάσκαλο και δεν θα χρησιμοποιούνται για το σκοπό αυτό χρήματα από το ταμείο του.
Καταλήγοντας εκφράζει την ευχή να έχει ηρεμήσει ο φιλάνθρωπος εκδότης, αφού δεν κινδυνεύει από τον χοροδιδάσκαλο το φιλανθρωπικό έργο του σωματείου, οπότε δεν μένει να κληθεί από τις κυρίες του Λυκείου μας στο εξής να τις …κηδεμονεύει !!! για να αποφευχθούν παρεξηγήσεις στο μέλλον ….
Πρόβλημα επισιτισμού
Κι ενώ αυτά τα φαιδρά απασχολούν την πολιτιστική ζωή, η τοπική κοινωνία αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα εκείνο το Σεπτέμβρη του 1917 εξαιτίας κυβερνητικού μέτρου για την ελεύθερη μεταφορά τροφίμων από νομό σε νομό.
Το Ρέθυμνο υφίσταται κατάφορη αδικία με αποτέλεσμα να ξεσηκωθεί σύμπασα η τοπική κοινωνία και να διαδηλώσει απαιτώντας το δίκιο της Το συλλαλητήριο έγινε στον περίβολο του Μητροπολιτικού Ναού μετά από κωδωνοκρουσίες με μεγάλη συμμετοχή και ς’ αυτούς μίλησε ο εξαίρετος εκείνος Ρεθεμνιώτης, εμβληματική μορφή του τόπου ο Πέτρος Μανουσάκης.
Ο επιφανής δικηγόρος εξήγησε με τη θαυμαστή ρητορική του δεινότητα το πρόβλημα που θα αντιμετωπίσει η τοπική αγορά όταν απογυμνωθεί για να καλύψει τους γειτονικούς νομούς. Απαίτησε τα τρόφιμα να φθάνουν απευθείας στο λιμάνι Ρεθύμνου και όχι αυτό των Χανίων, όπου με ευχέρεια οι γείτονες κατά τη διανομή θα εξασφάλιζαν για τους ίδιους την μερίδα του λέοντος.
Στη συνέχεια καταρτίστηκε επιτροπή αποτελούμενη από τους δικηγόρους Πέτρο Μανουσάκη, Νικόλαο Κορωνάκη, Κ. Τρανταλίδη και τον παντοπώλη Ευάγγελο Σταυριανάκη για διαπραγματεύσεις με την κυβέρνηση και το υπουργείο Επισιτισμού.
Και η επιτροπή «κατ’ εντολή λαού» όπως τονίζεται στα έγγραφα κάνει και με το παραπάνω το καθήκον της αν κρίνουμε από τα έγγραφά της προς κάθε αρμόδιο που φυσικά και δημοσιεύονται στον τοπικό τύπο (σχετική αναφορά για το συλλαλητήριο αυτό γίνεται σε εξαιρετική εργασία του κ. Γιάννη Παπιομύτογλου, που αναφέρεται σε όλες τις κινητοποιήσεις που είχαν γίνει στον αύλειο χώρο της Μητρόπολης παραθέτοντας και σχετική φωτογραφία).
Σκάνδαλο ή προβοκάτσια;
Εκείνο το Σεπτέμβρη του 1917 όμως κι ένα σκάνδαλο απασχόλησε την κοινή γνώμη προκαλώντας μεγάλη αναστάτωση.
Σε ποσότητα κριθής βρέθηκε άμμος και όχι απλά «κόκκος» αλλά ολόκληρο φορτίο!
Το δημοσιογραφικό επιτελείο της «Κρητικής Επιθεώρησης» παίρνει το ζήτημα προσωπικά και ξεκινά έρευνα.
Πρώτα ζητούνται εξηγήσεις από νομαρχούντα κάποιον ονόματι Σκλαβάκη, ο οποίος παραδέχεται το γεγονός και τονίζει ότι διεξάγεται ήδη ενδελεχής έλεγχος προκειμένου να αποδοθούν ευθύνες.
Ο δημοσιογράφος όμως δεν ησυχάζει και πηγαίνει ο ίδιος στην αποθήκη του αλευρόμυλου που βρέθηκε η άμμος μέσα στο κριθάρι.
Κι εκεί επιβεβαιώνεται το γεγονός και μάλιστα διαπιστώνεται ότι η ευρεθείσα άμμος ξεπερνούσε τις σαράντα οκάδες! Τι ψωμί λοιπόν θα έτρωγαν οι Ρεθεμνιώτες αν δεν ερχόταν στο φως το σκάνδαλο αυτό; Η υγεία των Ρεθεμνιωτών θυσιαζόταν στον βωμό της κερδοσκοπίας. Αυτό δεν θα περνούσε έτσι χωρίς συνέπειες.
Επειδή όμως ο ιδιοκτήτης του αλευρόμυλου ήταν από τα επίλεκτα στελέχη της κοινωνίας, με σπουδαία κοινωνική προσφορά, οι σώφρονες θεωρούσαν απίθανο να προχώρησε σε τέτοια νόθευση θέτοντας σε τέτοιο κίνδυνο το επαγγελματικό του γόητρο. Φαινόταν ότι δεν έχει κανένα συμφέρον. Είχε τόσο μεγάλη οικονομική επιφάνεια. Με μερικές οκάδες άμμο θα έβγαζε περισσότερο κέρδος. Για το όνομα του Θεού.
Και κατέληξαν στο συμπέρασμα πως θα επρόκειτο για προβοκάτσια από αντιπάλους είτε από εργαζόμενους που είχαν θιγεί επαγγελματικά. Ποιος είχε δίκιο. Κανένας δεν έμαθε τελικά… Κι ας δημοσιεύτηκε ολόκληρη έκθεση που φαινόταν ότι είχε μετρηθεί …σπυρί σπυρί η άμμος μέσα στο κριθάρι. Εκείνα τα χρόνια φαίνεται πως οι δημόσιοι λειτουργοί έπαιρναν πολύ σοβαρά το ρόλο τους και μερικές φορές έφθαναν και μέχρι την υπερβολή.
Ευχάριστα γεγονότα
Από την κοινωνική ζωή όμως δεν λείπουν και τα κοινωνικά γεγονότα όπως διαβάζουμε στη συνέχεια.
«Ευχαρίστως αγγέλλομεν τους γάμους του καλλίστου φίλου και εμπόρου κ.Ιωάννου Κούνουπα μετά της εκ Χανίων ευ ηγμένης διδος Λέλας Καραπατάκη.Παράνυμφος παρέστη ο εκ Χανίων πολιτευτής και ιατρός κ. Γεώργιος Μυλωνογιάννης».
Το κοινωνικό αυτό γεγονός αφορά φυσικά τον επιφανή φαρμακοποιό ιδρυτή του γνωστού φαρμακείου και μεγάλη φιλάνθρωπου όπως αποδεικνύεται αργότερα κυρίως στην περίπτωση των προσφύγων. Αργότερα θα δούμε το όνομά του να δεσπόζει στη λίστα των μεγάλων δωρητών. Και νύφη φυσικά ήταν η περίφημη Λέλα Κούνουπα που αδιαφορώντας για τη γνώμη των άλλων ξεκίνησε εράνους για τα συσσίτια των προσφύγων αναπτύσσοντας μεγάλο φιλανθρωπικό και πολιτιστικό έργο. Ενώ τα δημοσιεύματά της με το ψευδώνυμο «Σείριος» άφησαν εποχή.
Αυτά είναι μερικά από τα σημαντικά γεγονότα του Σεπτεμβρίου 1917 που επιλέξαμε να δημοσιεύσουμε για να μπούμε στο κλίμα της εποχής που μετά από τόσες περιπέτειες θα υποστεί και την τραγωδία της Μικρασιατικής Καταστροφής. Αύριο θα έχουν σειρά στο αφιέρωμά μας οι επόμενοι Σεπτέμβρηδες που παρουσιάζουν γεγονότα όχι μόνο για κλάματα αλλά και για γέλια. Όπως θέλει πάντα η ζωή να παρουσιάζει το σκηνικό της σε κάθε εποχή.
