Για τους Καλλέργηδες έχουμε ασχοληθεί αρκετά, με βάση και τις μελέτες του γιατρού κ. Μανόλη Καλλέργη. Είναι όμως και οι Σκορδίληδες από τις σημαντικότερες οικογένειες που διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην τοπική ιστορία κυρίως στις επαναστάσεις κατά των Ενετών.
Μεγάλη κι αυτή η οικογένεια και διάσπαρτη στην Κρήτη. Λέγεται μάλιστα ότι από τους Σκορδίληδες διατηρήθηκε ανόθευτο το ελληνικό στοιχείο στο νησί. Η παράδοση αναφέρει ότι η οικογένεια αυτή είχε τις ρίζες της στη Γαλλία, όπου είχαν την επωνυμία Πεγωλίνος έως ότου εγκαταστάθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και εκεί έλαβαν το όνομα Σκορδίλης.
Ανάμεσα στα 12 αρχοντόπουλα που είχε στείλει ο Νικηφόρος Φωκάς και ο Μαρίνος Σκορδίλης ανιψιός του αυτοκράτορα, που έφερε τον τίτλο του Στρατάρχη. Ήρθε στην Κρήτη εκ μέρους της ενορίας της εκκλησίας του Αγίου Ευθυμίου. Μαζί του ήρθαν επίσης οι γιοι και αδελφοί του Ιωάννης, Μιχαήλ, Καπαδώρος, Γεώργιος, Βάρδας, Γαβριήλ, Μανουήλ, Κωνσταντίνος και Νικηφόρος.
Το 1182 μετά από μια επαναστατική κίνηση ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Αλέξιος επαναφέρει την τάξη στο νησί και μαζί και τις δύο παραπάνω οικογένειες, καθώς και άλλες 10, τα ακουστά σε όλους «Δώδεκα Αρχοντόπουλα», ένα εκ των οποίων ήταν ο Μαρίνος Σκορδύλης.
Η Κρήτη διαιρέθηκε σε δώδεκα περιοχές κάθε τιμάριο παραχωρήθηκε σε ένα από τα δώδεκα αρχοντόπουλα του Βυζαντίου.
Τα Σφακιά πήρε ο Μαρίνος Σκορδύλης. Τοπονύμια όμως συναντούμε σε πολλές περιοχές όπως το Σκορδύλο (ή Σκορδίλλο ή Σκορόίλω) στη Σητεία και στον Μυλοπόταμο κοντά στο Ρέθυμνο. Υπάρχουν επίσης πολλά ακόμα μέρη που καθρεφτίζουν· τα ονόματα των Αρχοντόπουλων με την κατάληξη του τοπωνυμίου σε -ανά π.χ. Καλλεργιανά ή χρησιμοποιώντας το κτητικό του π.χ. του Καλλέργη ή του Σκορδύλη.
Μια από τις κύριες επαναστάσεις κατά των Ενετών κινήθηκε από τον Κανδανολέων ή Λυσσογιώργη που ήταν της οικογένειας Σκορδύλη.
Στους «Κρητικούς γάμους» του Σπύρου Ζαμπέλιου, εκδόσεις Δωρικός, γίνεται αναφορά στην Ενετοκρατούμενη Κρήτη και στην Μεγάλη Επανάσταση εναντίον των Ενετών, το 1570.
Στη σελίδα 224, αναφέρει τους αρχηγούς της επανάστασης (64 εκπρόσωποι – αρχηγοί – ριζάρχες των Αρχοντορωμαίων, εκλέγουν πενταμελές Κυβερνητικό συμβούλιο, τους πιο κάτω:
Α) Γεώργιος Καντανολέων – Σκορδίλης (Κουστογέρακο), πρόεδρος πενταμελούς – Μέγας Ρετούρης, Ρέκτωρ – διοικητής.
Β) Αναστάσιος Πάτερος – Ζάππας (Σφακιά) γραμματέας – καγγελάριος.
Γ) Ιωάννης Μουσούρος (Αποκόρωνα) ταμίας – πρωτομάγιστρος.
Δ) Μιχαήλ Κοντός ελεγκτής της Κυβέρνησης.
Ε) Ιωάννης Φωτεινός – Καλλέργης, Φράγκος στρατάρχης.
Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης αποφασίζεται ο γάμος του γιού του Γεώργιου Σκορδίλη, Πέτρου με την κόρη του Ενετού άρχοντα ντά Μολίν, Σοφία, στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, στον Αλικιανό Χανίων.
Τήν ημέρα του γεγονότος με δόλο οι Ενετοί, έριξαν υπνωτικό στα βαρέλια με το κρασί και δολοφόνησαν 600 μέλη της οικογένειας και γύρω στους 3.000 Κρητικούς.
Οι Ενετοί συνέλαβαν, βασάνισαν και τελικά κατακρεούργησαν τον Γεώργιο Σκορδίλη και τον γιο του Πέτρο και η Μεγάλη Επανάσταση πνίγηκε στο αίμα.
Αργότερα με την τουρκική κυριαρχία, συμμάχησαν με τους πρώην εχθρούς τους ενετούς στον κοινό αγώνα κατά των τουρκικών επιθέσεων ως το 1645 και μέχρι το τέλος της πολιορκίας του Χανδακα το 1669.
Τότε πολλοί των Σκορδίλων έφυγαν από την Κρήτη και πήγαν στην Κέρκυρα για να δημιουργήσουν εκεί την οικογένεια των Βαλβή – Σκορδίλη. Όσοι έμεινα στην Κρήτη αποσύρθηκαν στα ορεινά μέρη και εξακολούθησαν τον αγώνα κατά των κατακτητών με διάφορα ονόματα.
Σκορδύλης διαπραγματεύτηκε την παράδοση του Χάνδακα
Στον Ενετοτουρκικό πόλεμο (1645-1669) ο Κρητάρχοντας Ευστράτιος Σκορδύλης ή Βούρβαχης πολεμά με τους Σφακιανούς κατά του νέου κατακτητή, βοηθώντας τους πολιορκημένους του Κάστρου.
Το 1669 ανέλαβε Σκορδύλης εκ μέρους των Ενετών του Μοροζίνη να διαπραγματευτεί την παράδοση του Ηρακλείου στους Τούρκους και την υπογραφή της συνθηκολόγησης.
Τα επόμενα χρόνια μετά την πτώση του Χάνδακα, οι Σκορδύλοι διασπείρονται στον Ελλαδικό χώρο από την Κέρκυρα μέχρι τις Κυκλάδες.
Αξιοποιώντας το δικαίωμα που τους παρείχε μια απόφαση του συμβουλίου της Κοινότητας του Χάνδακα κι ένα δουκικό διάταγμα της 31 Οκτωβρίου 1669, έρχονται και στην Κέρκυρα και διεκδικούν αξιώματα και την είσοδό τους στα τοπικά συμβούλια των κοινοτήτων.
Ο Τζώρτζης Σκορδίλης, αναλαμβάνει τη θέση του αρχειοφύλακα των attigeneralizzi και των φόρων από τις δίκες.
Στα 1707 ο Πέτρος, γιος του προαναφερθέντος Τζώρτζη, έλαβε τη θέση του avocato fiscale (δημόσιος συνήγορος), αξίωμα που φανέρωνε ότι η γνωστή κρητική οικογένεια έχαιρε ιδιαίτερης εμπιστοσύνης, καθώς ο συγκεκριμένος αξιωματούχος ήταν υπεύθυνος για την καλή διαχείριση τόσο του ενεχυροδανειστηρίου όσο και της δημόσιας σιταποθήκης…..
Μετά τον θάνατο του Τζώρτζη Σκορδίλη, τη θέση του στο αξίωμα του αρχειοφύλακα πήρε ο γιος του Ιωάννης, ενώ τη θέση του Πέτρου ως avocato fiscale κατέλαβε αρχικά ο γιος του Τζώρτζης και έπειτα, στα 1752, ο εγγονός του αδελφού του Ιωάννη, Σπυρίδων….
Άπειρα τα παρακλάδια της οικογενείας
Πάμπολες ήταν οι οικογένειες, μας πληροφορεί ο Πάρης Κελαιδής, που δημιουργήθηκαν ως κλάδοι της αρχικής του Αρχοντόπουλου Σκορδίλη. Τα βιβλία κατονομάζουν 18 νεώτερους γενάρχες που προέρχονται από τους Σκορδίληδες και συγκεκριμένα τους: Πάτερος, Ψαρομηλιγγο, (και από αυτόν οι Βαλεριανοί) Καψοκαλύβης, Λογγίνης, Χρυσικόπουλος, Σαρακήνος, Καντανοπλέων, Λιγνός, Παρδειώτης, Λεώνης, Φινόκαλης, Μαλαφάς, Κόντης, Φούμης, Λουμπίνης, Σεβαστός, Νομικός, Παπαδόπουλος.
Από αυτούς δημιουργήθηκαν άλλες οικογένειες.
Μελετώντας τη δράση αυτών των οικογενειών, εντοπίσαμε μερικές ιστορίες που θα ενέπνεαν ακόμα και τηλεοπτικές σειρές. Όπως για παράδειγμα επανάσταση της Χρυσομαλλούσας Σκορδίλη (1318-19).
Μια ρομαντική ιστορία
Η ρομαντική αυτή ιστορία όπως θα διαπιστώσετε στη συνέχεια, άρχισε στα 1318 στη χώρα Σφακίων και πήρε τόσο σοβαρές πολιτικές διαστάσεις, ώστε να χρειαστεί η παρέμβαση του αυτοκράτορα του Βυζαντίου Ανδρόνικου.
Αφορμή στάθηκε μια πανέμορφη κοπέλα της οικογένειας Σκορδίλη που κατοικούσε στον Ομπρόγιαλο της χώρας και λόγω των πανέμορφων μαλλιών της που έπεφταν στους ώμους της σαν αναλυτό χρυσάφι την έλεγαν Χρυσομαλλούσα.
Κοντά στον πύργο της ήταν ένα μικρό φυλάκιο που διοικούσε ένα νεαρός αξιωματικός ονόματι Καπουλέτος. Από την πρώτη στιγμή που είχε αντικρίσει τη Χρυσομαλλούσα έχασε τον ύπνο του θαμπωμένος από την ομορφιά της.
Κι ένα απόγευμα που η Σκορδιλοπούλα αρχόντισσα βγήκε για περίπατο με τις φίλες της, βρέθηκε μπροστά της, την πλησίασε και πριν εκείνη να καταλάβει τι συμβαίνει, την άρπαξε στην αγκαλιά του και τη φίλησε με πάθος. Εκείνη βέβαια του απάντησε με ένα μεγαλοπρεπές χαστούκι έτοιμη και να το δευτερώσει όπως φάνηκε. Πρόλαβε όμως ο Καπουλέτος να τραβήξει το σπαθί του και να της κόψει τη μια πλεξούδα της. Κατά πως λένε οι μετέπειτα αναλυτές του γεγονότος, συμπεραίνει και ο Πάρης Κελαιδής, αφού κατάλαβε ο νεαρός αξιωματικός ότι δεν έχει ελπίδες να αποκτήσει τη Σκορδιλοπούλα, περιορίστηκε να παρηγορηθεί με την πλεξούδα της ως ενθύμιο.
Μετά από αυτό ποιος είδε Σκορδίλη και δεν φοβήθηκε. Ορμούν οι συγγενείς της κοπέλας στο φυλάκιο και σκοτώνουν τον ερωτευμένο αξιωματικό και όσους στρατιώτες πρόλαβαν, γιατί δυο από αυτούς διασώθηκαν κι έτρεξαν στα Χανιά για να μεταφέρουν την είδηση.
Η διοίκηση έντρομη για τον φόβο επανάστασης, αφορμή ζητούσαν οι Γραικοί άλλωστε, έστειλαν στα Σφακιά ισχυρή στρατιωτική δύναμη.
Δεν υπολόγισαν όμως τους Σφακιανούς που μη αντέχοντας κατακτητή στα χώματά τους, έσπευσαν να ενισχύσουν τους Σκορδίληδες και να κρατήσουν μακριά τους Ενετούς.
Ίδια τύχη είχαν και όλα τα άλλα κύματα στρατιωτών που έστειλε η διοίκηση για να καταστείλει την εξέγερση.
Μαινόταν ο ξεσηκωμός στα Σφακιανά βουνά αλλά οι άλλοι Κρήτες προς τα ανατολικά του νησιού κοιτούσαν να μένουν έξω από τη διαμάχη.
Σιγά τώρα που θα διακινδύνευαν τη ζωή τους για την πλεξούδα μιας κοπελιάς.
Οι Σκορδίληδες όμως και οι Σφακιανοί που τους ενίσχυαν συνέχισαν τον αγώνα.
Οι Βενετσιάνοι εξαιτίας της οικογενείας και των άλλων Σφακιανών ήρθαν σε πολύ δύσκολη θέση. Το γόητρό τους είχε καταρρακωθεί. Άσσοι στη διπλωματία όμως, έριξαν όλο το φταίξιμο στον αυτοκράτορα που είχε δεχθεί να στείλει μια βοήθεια στους επαναστάτες. Μεγαλοποίησαν οι Ενετοί αυτή τη συνδρομή του, προχωρώντας σε μια σκληρή διαπραγμάτευση. Τελικά ο αυτοκράτορας αποσύρθηκε με τίμημα την απελευθέρωση των στρατιωτών του, που είχαν αιχμαλωτιστεί στις μάχες και στις ναυμαχίες της Κρήτης.
Σε καλό βγήκε η επανάσταση και στους Σφακιανούς, καθώς με την καταστολή της επανάστασης στα 1319 τους δόθηκαν αρκετά ευεργετήματα.
Ο πρώτος «σασμός».
Είχαμε όμως κι έναν περίφημο «σασμό» με πρωταγωνιστές τους Σκορδίληδες.
Αυτός αποδεικνύεται σε ένα έγγραφο του 1435 που αναφέρει για δυο οικογένειες Σκορδίληδες και Βαλεριανούς, που μετά από αναρίθμητα θύματα, λόγω βεντέτας για τα βοσκοτόπια τελικά έσβησαν την έχθρα με ένα γάμο. Και όλα τακτοποιήθηκαν. Βρήκαμε το έγγραφο στην εξαιρετική ιστοσελίδα «Σφακιά – Η ρίζα της Κρήτης» του κ. Ιερώνυμου Ν. Βούρβαχη που μετέγραψε το κείμενο στην καθομιλουμένη για καλλίτερη κατανόηση, αλλά άφησε τη σύνταξη όπως ήταν. Και αναφέρει σχετικά:
«Με το να έχομε πολυμερείς ταραχές με το Νικόλαο Βαλεριανό και με τους ανθρώπους του και συγγενείς μας, εμείς Γερώνυμος Σκορδίλης, με τους ανθρώπους μου και συγγενείς μου, επειδή τους πείραζαν τα πρόβατα μας στο Διχαλωτό Λαγκό και είχαμε καθημερινούς σκοτωμούς αναμεταξύ μας, καθώς και σκότωσαν οι δύο αυτάδελφοι Πέτρος και Νικόλαος Σερρηγιάννηδες, το αυτάδελφο μου Ανδρέα Σκορδίλη εξ αιτίες, όπου πολλές φορές πείραζαν τα γιδοπρόβατα μας και αυτός ο ίδιος ως όπου ήτο ναύτης και πειρατής και δια να μας λείψουν οι καθημερινές ταραχές και σκοτωμοί, συμπεθερεύομε και συμφωνούμε τα δύο μέρη και δίνει ο αυτάδελφος μου Κωνσταντίνος Σκορδίλης την θυγατέρα Μαρία εις τον Ευστράτιο Βαλεριανό ανιψιό πρώτο του Νικολάου Βαλεριανού κατά θείους και ιερούς νόμους της αγίας εκκλησίας μας. Δια τούτο συμφωνούμε ως αδέλφια όπου εγινήκαμε, αν κατέβου τα γιδοπρόβατα μας στο λεγόμενο Διχαλωτό Λαγκό και Λάκκο Καλό λεγόμενο και λοιπά μέρη και στο ένα μέρος και στο άλλο να τα θεωρούν ως δικά τους, αν βγουν πάλι τα δικά τους γιδοπρόβατα πάνω στο δικό μας μέρος Λάκκους λεγόμενο να τα θεωρούμε και εμείς ως δικά μας. Λοιπόν δια τούτο συμφωνήσαμε τα δύο μέρη και υπογράφουμε και τα δύο μέρη όλοι συγγενείς και ξένοι του καθενός και πρωτόγεροι και δια τούτο κάνομε δύο όμοια απαράλλακτα να κρατεί ο καθένας το ένα δια πάντα και ασφάλεια καθεμιανού.
Οι δικοί του Γερώνυμου Σκορδίλη και ο ίδιος:Ιερώνυμος Σκορδίλης, Κωνσταντίνος Σκορδίλης, Μανουήλ Σκορδίλης, Γεώργιος Σκορδίλης, Μιχαήλ Σκορδίλης, Ιωάννης Σαρακηνός, Βάρδας Πατέρας, Εμμανουήλ Ψαρομήλιγγος, Εμμανουήλ Ποντικός, Αντώνιος Τρεπής, Παύλος Ριζάκης.
Οι δικοί του Νικόλαου Βαλεριανού και ο ίδιος:Νικόλαος Βαλεριανός, Εμμανουήλ Βαλεριανός, Ευστράτιος Βαλεριανός, Ευστράτιος Φορλινός, Νικηφόρος Βιτσάκης, Γεώργιος Βιολινός, Θεόδωρος Μαρίνης, Βάρδας Τραγινός, Σταμάτιος Σαρηγιάννης, Πέτρος Σαρηγιάννης, Νικηφόρος Σαρηγιάννης, Αντώνιος Ρισιρίκος, Γεώργιος Καχάκος, Ιωάννης Καντηλάκης, Κωνσταντίνος Μαυρίκης.
Εν Χώρα Σφακιών 26 Οκτωβρίου 1435
Ο γραφέας Ανδρέας Σκαρλάτος».
Και άλλοι ήρωες από την οικογένεια Σκορδίλη
Είναι πολλοί οι Σκορδίληδες που πρωταγωνιστούν στις επαναστάσεις μέχρι και την Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα. Είναι πολλοί και σημαντικοί όπως ο Σκορδίλης Εμμανουήλ του Μιχαήλ.Αγωνιστής του 21 από το Ατσιπόπουλο. Μια μορφή που σύμφωνα με τον Γιώργη Εκκεκάκη περιβάλλεται από θρύλους. Σύμφωνα με την τοπική παράδοση ο Πασάς του υποσχέθηκε αξιώματα για να αλλαξοπιστήσει, αλλά εκείνος όμως απάντησε με τη γνωστή Κρητική περηφάνια, προκαλώντας την οργή του Τούρκου που πρόσταξε τον απαγχονισμό του.
Το θάνατό του – σύμφωνα με την παράδοση – εκδικήθηκε ο αδελφός του Ιωάννης μαζί με άλλους συγχωριανούς και κοντοχωριανούς.
Και επίσης ο Ιωάννης Σκορδίλης.Ήταν οπλαρχηγός κατά την επανάσταση. Και συνδέεται το όνομά του με το μοναδικό λάβαρο από την περίοδο αυτή που έχει διασωθεί. Αναφέρεται σχετικά σε πλούσια βιβλιογραφία.
Η ιστορία ενός κειμηλίου
Το ιστορικό του ιερού λαβάρου του Ατσιποπούλου, όπως περιγράφεται στη βιβλιογραφία που σημειώνεται στο τέλος, έχει ως εξής:
Οι οργανωτές της Επανάστασης του 1821 στην Κρήτη, έφεραν τρία λάβαρα από τη Μονή της Αγίας Λαύρας, τα οποία είχαν φιλοτεχνηθεί από τους μοναχούς. Την 29η Μαΐου 1821 έγινε μεγάλη σύναξη στην Παναγία τη Θυμιανή, στο χωριό Κομιτάδες Σφακίων και αποφασίσθηκε να γίνει επανάσταση και στην Κρήτη για την απελευθέρωσή της από τους Τούρκους. Τότε δόθηκαν τα τρία λάβαρα στους αρχηγούς της Επανάστασης. Ένα απ’ αυτά κατέληξε στη Μονή Τοπλού, το δεύτερο στη Μονή Αρκαδίου και το τρίτο έμεινε στα Σφακιά και το παρέλαβε ο αρχηγός Ιωάννης Σκορδίλης.
Το λάβαρο έμεινε στα Σφακιά, στα χέρια του Ιωάννη Σκορδίλη, μέχρι την ημέρα, που κάποιο θλιβερό περιστατικό τον ανάγκασε να εγκαταλείψει τα Σφακιά και να καταφύγει στο Ατσιπόπουλο, έχοντας πάντα μαζί του το λάβαρο.
Συγκεκριμένα, σε μια από τις επιδρομές των Τούρκων κατά των Σφακίων, οι Σφακιανοί με πρωτοβουλία του Καπετάν Μανούσακα δηλητηρίασαν το νερό, που υπήρχε στις στέρνες στην τοποθεσία Κράπη Σφακίων, ώστε καθώς θα περνούσαν οι Τούρκοι από εκεί, να πιούν και να πεθάνουν. Κάποιος όμως από την οικογένεια Τσιριντάνη πρόδωσε το σχέδιο στον Πασά κι έτσι οι Τούρκοι γλύτωσαν από μια πανωλεθρία. Ο Πασάς τον ευχαρίστησε για την πολύτιμη πληροφορία, που του έδωσε και σε αντάλλαγμα του παραχώρησε το νησί Γαυδοπούλα.
Ο Παντελής Πρεβελάκης στο βιβλίο του «Παντέρμη Κρήτη», σελίδα 64, αναφέρεται στον «μουτισμένο» Τσιριντάνη λέγοντας ότι, όταν ο πασάς άκουε τις προδοσίες του, καλοκαρδισμένος και ξεροκακανίζοντας έλεγε: «Μουζεβίρ Αλλάχ εξίκ βέρμεσιν», δηλαδή: «Ο Θεός να μην μας λιγοστεύει τους προδότες».
Μετά το περιστατικό αυτό της προδοσίας, ο Ιωάννης Σκορδίλης με το λάβαρό του ήλθε στο ηρωικό χωριό Ατσιπόπουλο, όπου τον υποδέχθηκαν με μεγάλη χαρά γνωστοί του οπλαρχηγοί και άλλοι επαναστάτες. Εκεί εγκαταστάθηκε μόνιμα, δημιούργησε οικογένεια και απόκτησε απογόνους. Μάλιστα πάντρεψε την κόρη του Άννα με τον Ατσιπουλιανό Αλέξανδρο Αγγελάκη. Επίσης, ο εγγονός του Μιχαήλ Νικ. Σκορδίλης έγινε ιερέας στο Ατσιπόπουλο.
Το λάβαρο του Ιωάννη Σκορδίλη κυμάτιζε περήφανα σε όλες τις μάχες που έδωσε κατά των Τούρκων, οι οποίοι αναγνώριζαν την αξία του λέγοντας ότι «άλλο μπαϊράκι δεν ήτο σαν του Σκορδίλη».
Ο γιος του Νικόλαος Σκορδίλης και πατέρας του παπα-Μιχάλη Σκορδίλη, παρέλαβε τη σκυτάλη από τον πατέρα του και τίμησε το ιερό λάβαρο με τις ηρωικές πράξεις του. Σε μια περίπτωση, επικεφαλής Τμήματος Ατσιπουλιανών και Σφακιανών επαναστατών, επιτέθηκε κατά των Τούρκων και τους ανάγκασε να οπισθοχωρήσουν και να κλειστούν μέσα στο Φρούριο του Ρεθύμνου. Έφτασε μέχρι τη Μεγάλη Πόρτα και άδειασε το καριοφίλι του πάνω της. Τα σημάδια από τις μπάλες του φαίνονταν για πολλά χρόνια, μέχρι που αφαιρέθηκαν τα φύλλα της πόρτας.
Τη σημαία του την έστησε στο ύψωμα «Μεγάλη Σπηλιάρα» στη θέση Μεσκινιά. Λίγο πριν τη σύλληψή του από τους Τούρκους, που τον είχαν καταδικάσει εις τον δι’ αγχόνης θάνατον, άφησε στη σύζυγό του Ανεζίνα την παρακάτω ιερή πατριωτική παρακαταθήκη: «Γυναίκα! Σου αφήνω την σημαία μου, που την έχω κρύψει εις την κουφάλα τση ελές του Σταματινού. Να την πάρεις και να την φυλάξεις καλά».
«Την κατάρα του Χριστού να έχει, όποιος ακούσει πως η Κρήτη έχει επανάσταση και δεν σηκώνονται τα μαλλιά της κεφαλής του μια-μια τρίχα όρθια και δεν πάει στον πόλεμο. Την κατάρα του Χριστού να έχει, όποιος ξεδιπλώσει την σημαία μου και δεν την καρφώσει μέσα στη Σωχώρα του Ρεθύμνου νικητής».
Στο λάβαρο απεικονίζονται ο Άγιος Κωνσταντίνος ο Υδραίος, ο Άγιος Δημήτριος, η Ανάσταση του Χριστού και ο Άγιος Παντελεήμων. Κάθε εικόνα έχει έναν ιδιαίτερο συμβολισμό.
Το λάβαρο λοιπόν αυτό αποτελεί ένα μοναδικό σύμβολο νίκης, τιμής και δόξας ανεκτιμήτου αξίας, που συνδέεται με τους ηρωικούς αγώνες για την απελευθέρωση της Κρήτης από τους Τούρκους. Είναι το μόνο σωζόμενο στην Κρήτη και αυτό οφείλεται τόσο στον ηρωισμό των Σκορδίληδων, όσο και στον σεβασμό των Αγγελάκηδων, που με ιερή ευλάβεια το διατηρούν ακέραιο μέχρι σήμερα.
Πηγές:
Πάρη Κελαιδή: Τα 12 αρχοντόπουλα του Βυζαντίου στην Κρήτη του 1182.
Γεωργίου Εκκεκάκη: Ρεθεμνιώτες.
Θεοχάρη Δετοράκη: Ιστορία της Κρήτης.
Ιερώνυμου Ν. Βούρβαχη: «Σφακιά η ρίζα της Κρήτης».
Εύας Λαδιά: «Σκορδίληδες του λόγου, της τέχνης και των αρμάτων».
