Του ΓΙΩΡΓΗ ΜΑΥΡΟΤΣΟΥΠΑΚΗ*
Ο Σταύρος Φωτάκης είναι το είδος εκείνο του ανθρώπου που οι δραστηριότητες, οι δεξιότητες και τα ενδιαφέροντά του ξεπερνούν τα κοινά μέτρα, εκτείνονται σε χώρους διαφορετικούς, με ποικιλία δράσεων και ιδιαίτερων επιδόσεων, με διακριτή παρουσία στο επαγγελματικό, κοινωνικό και πολιτιστικό πεδίο, έτσι ώστε όλα αυτά να συνιστούν τελικά μια προσωπικότητα ιδιαίτερα συγκροτημένη και δημιουργική. Είναι άνθρωπος πολλαπλών ασχολιών και αναζητήσεων, πρακτικού-βιοτικού, κοινωνικού αλλά και πνευματικού χαρακτήρα. Αναφέρω μερικές που έχω υπόψη μου: ανώτατος αξιωματικός της Ελληνικής Αστυνομίας με ευδόκιμη σταδιοδρομία και δημοκρατικό φρόνημα σε εποχές που αυτό δεν ήταν αυτονόητο. Άτομο με κοινωνική οντότητα και δράση, ενεργό μέλος τοπικών και πολιτιστικών συλλόγων σε ηγετικές θέσεις ευθύνης, συγγραφέας βιβλίων ιστορικού, λαογραφικού και λογοτεχνικού περιεχομένου, αρθρογράφος σε περιοδικά κι εφημερίδες με ανάλογη θεματολογία, ερευνητής της τοπικής ιστορίας και λαογραφίας, στιχουργός από εκείνους που συνεχίζουν γόνιμα την παράδοση του ριζίτικου τραγουδιού και παράλληλα εξαιρετικός ερμηνευτής του ως επικεφαλής της «Ριζίτικης παρέας». Όλα τα παραπάνω -και πιθανόν άλλα που δεν γνωρίζω- δικαιολογούν τους χαρακτηρισμούς που προαναφέρθηκαν για έναν άνθρωπο που, επιπλέον, εκπέμπει προσήνεια, ζεστασιά, φιλικότητα, «φιλοξενία ψυχής» θα την έλεγα, και που η επικοινωνία μαζί του επιδρά θετικά από κάθε άποψη.
Για την προσωπικότητα ενός ανθρώπου μπορεί να σχηματίσει γνώμη κανείς από την άμεση ή έμμεση επικοινωνία μαζί του, από τη γνώμη των άλλων και από διάφορες άλλες πηγές. Μπορεί όμως να διαμορφώσει άποψη, αν πρόκειται για συγγραφέα, και από το είδος, το περιεχόμενο και τον τρόπο συγγραφής των βιβλίων του. Γιατί αυτά αντιπροσωπεύουν το διανοητικό του βάθος, τις αξίες από τις οποίες εμφορείται, αλλά και τα βασικά γνωρίσματα της ψυχικής του σύστασης.
Στην περίπτωση του Σταύρου Φωτάκη τα βιβλία και οι συναφείς δραστηριότητές του, αναδεικνύουν έναν άνθρωπο ταγμένο στη διάσωση και ανάδειξη της ιστορίας, της παράδοσης και του λαογραφικού θησαυρού του τόπου του. Με τη στενότερη έννοια της αμαριώτικης Αϊγιαννιώτικης ιδιαιτερότητας, αλλά και του τόπου μας με την ευρύτερη διάσταση της ρεθεμνιώτικης, της κρητικής ή και της ελληνικής, αν θέλομε, συνολικότητας. Γιατί είναι δεδομένο πως η παράδοσή μας, όπως την αντιλαμβανόμαστε από τη λαογραφική, την εθνογραφική και την ιστορική έρευνα, στα κύρια γνωρίσματά της βασίζεται σε κοινά καταγωγικά και εθιμικά στοιχεία, που προσδιορίζουν την ταυτότητά μας.
Ο Σταύρος Φωτάκης με τα βιβλία του, με την ερευνητική και αρθρογραφική του ενασχόληση, με τη δεξιότητά του στη στιχουργία και τη δεινότητά του στην ερμηνεία του ριζίτικου τραγουδιού, δείχνει την αφοσίωσή του στην προβολή του λαϊκού μας πολιτισμού, την πίστη του, δηλαδή, στις θεμελιακές εκείνες αξίες και τα ήθη που για αιώνες υπήρξαν ίχνη χαρακτηριστικά της πορείας των «παλαιών» μας και σήματα δηλωτικά, μέχρι τα τελευταία χρόνια, της ιδιαίτερης αντίληψης για τη ζωή που είχαν οι άνθρωποι αυτού του τόπου.
Όσα προαναφέρθηκαν βασίζονται στη μελέτη των βιβλίων του:
- «Στη βορεινάδα μιας κορφής γράφω τα που θυμούμαι» .Έκδοση 2015
- «Αϊγιαννιώτικες αναδρομές – Φωτογραφικό υλικό » (2016)
- «Τρεις διακεκριμένοι μοναχοί της Ιεράς Μονής Ασωμάτων Αμαρίου» (2017)
- «Μεταγραφή Ριζίτικων τραγουδιών της συλλογής Παύλου Βλαστού» (2018)
- «Κρητική λαϊκή ποίηση- Τραγούδια- Μαντινάδες – Ρίμες (2019)
- «Αϊγιαννιώτικες αναδρομές ΙΙ – Φωτογραφικό υλικό» (2021)
Ειδικά το πρώτο βιβλίο, το οποίο είναι αφιερωματική αναφορά στον γενέθλιο τόπο, τον Αϊ Γιάννη τον Χλιαρό Αμαρίου, αποτελεί τον κεντρικό πυρήνα της συγγραφής, γύρω από τον οποίο εξακτινώνεται το υλικό των άλλων. Στα επόμενα βιβλία τα περιεχόμενα του πρώτου αναλύονται και εξειδικεύονται περισσότερο, άλλοτε εστιάζοντας στην τοπική κοινωνία του Αϊ Γιάννη, με τη φωτογραφική μνημόνευση στις Αναδρομές Ι και ΙΙ και άλλοτε διευρύνοντας το πεδίο της οπτικής του, με τη συλλογή λαογραφικού υλικού -έμμετρου βασικά- και από άλλες περιοχές του Αμαρίου (Μεταγραφή από τον Παύλο Βλαστό, Κρητική λαϊκή ποίηση) .
Οι φωτογραφικές συλλογές των «Αναδρομών» είναι οργανωμένες ειδολογικά και κατά χρονολογική τάξη και αποτελούν για τους Αϊγιαννιώτες μια πολύτιμη «Κιβωτό μνήμης» με αποθησαυρισμένα εκεί δεδομένα για την ιστορία του χωριού τους (πρόσωπα, περιστατικά, γιορτές, έθιμα, κλπ). Και για τους μη Αϊγιαννιώτες όμως έχουν ενδιαφέρον, αφού το φωτογραφικό υλικό αποτυπώνει στοιχεία από τον τρόπο ζωής παλαιότερα στα χωριά του τόπου μας (εργασιακές συνήθειες, κατοικία, ενδυμασία, διασκέδαση, κλπ.), που είτε ήταν κοινές και σε άλλα μέρη είτε προσφέρονται για σύγκριση ή έρευνα.
Η αξία, βέβαια, του βιβλίου με τη μεταγραφή των ριζίτικων του Παύλου Βλαστού είναι αυτονόητη, όπως και αυτού με τα τραγούδια, τις μαντινάδες και τις ρίμες, πολλά από τα οποία έχουν την ιδιαιτερότητα της τοπικής παραλλαγής. Πολύ ενδιαφέρουσα επίσης η προσωπική στιχουργική δημιουργία του συγγραφέα στο ίδιο βιβλίο.
Ιδιαίτερος λόγος αξίζει για το «κεντρικό» βιβλίο «Στη βορεινάδα μιας κορφής…» για το υλικό που περιλαμβάνει, αλλά και για το ότι μπορεί να αποτελέσει κίνητρο και κατευθυντήριο οδηγό συγγραφής ανάλογων εργασιών για άλλα χωριά, προσπάθεια που πρέπει να είναι στόχος ατόμων και τοπικών συλλογικών φορέων.
Η δομή του βιβλίου διαρθρώνεται με βάση τις παρακάτω θεματικές: γενική περιγραφή – θέση – κτίσματα – οικογένειες- πρόσωπα – επαγγελματικοί χώροι – αρχαιολογικοί χώροι – παραδόσεις – τοπωνύμια – τοπικό λεξιλόγιο – φωτογραφικό υλικό.
Ειδικά, ενδιαφέρον έχουν όσα παραθέτονται σχετικά με την ονομασία του οικισμού, με την τοπογεωγραφική περιγραφή του και με τη δημογραφική του εξέλιξη. Γίνεται επίσης λόγος για τις ασχολίες των κατοίκων, τα παραδοσιακά επαγγέλματα και ονομαστικά τους επαγγελματίες, με λεπτομερή περιγραφή του παραδοσιακού χαρκιδιού και του επαγγέλματος του χαρκιά που ασκούσε ο πατέρας του. Αναφέρονται και περιγράφονται κτίσματα που συνδέονται με παραδοσιακές μνήμες, όπως τα μιτάτα, οι νερόμυλοι, οι ελαιοφάμπρικες, τα ρακοκάζανα, τα πηγάδια, τα ασβεστοκάμινα και τα αλώνια, χώροι δεδομένοι παλαιότερα σε κάθε χωριό, ενταγμένοι στην καθημερινότητα και στις ανάγκες της ζωής του χωρικού των παλιών καιρών, που σήμερα εγκαταλειμμένοι, αν όχι ερειπωμένοι, μουσειακής χρήσης στην καλύτερη περίπτωση, ανακαλούν μνήμες μιας εποχής που πέρασε ανεπιστρεπτί.
Οι θρύλοι, οι παραδόσεις και οι ιστορικές αναφορές που συνδέονται με τον Αϊ Γιάννη και την ευρύτερη περιοχή έχουν ιδιαίτερη θέση στο βιβλίο. Η μαρτυρία για τους Τέσσερις Μάρτυρες με αφορμή τον φερώνυμο ναό του χωριού, η δημιουργία του οικισμού των Μελάμπων και η σχέση των δυο χωριών, οι πληροφορίες για τη Μονή Ασωμάτων και τους Αϊγιαννιώτες μοναχούς ανασταίνουν και συντηρούν ιστορίες από το βάθος των χρόνων και μνημονεύουν ηρωισμούς, εξάρσεις και πάθη των ανθρώπων του τόπου μας. Καταγράφονται ακόμη στοιχεία για το Δημοτικό Σχολείο με καταλόγους δασκάλων και μαθητών και για τους πεσόντες σε εθνικούς αγώνες. Τα βιογραφικά εξεχόντων Αϊγιαννιωτών αναφέρονται, εκτός των άλλων, στην ξεχωριστή συνεισφορά του χωριού στην Εθνική Αντίσταση κατά την περίοδο της γερμανοκατοχής (δράση του Εμμ. Παπαδογιάννη, απαγωγή του Κράιπε).
Πολλά από τα αναφερόμενα υποστηρίζονται από αρχειακά έγγραφα ή ιδιόγραφες σημειώσεις που τεκμηριώνουν τις ιστορικές πληροφορίες, ενώ άξια σημείωσης είναι η άψογα οργανωμένη παράθεση του τοπωνυμικού της περιφέρειας του χωριού (ανακοίνωση σε επιστημονικό συνέδριο).
Επίλογος εντυπωσιακός του βιβλίου είναι η καταγραφή του τοπικού λεξιλογίου, καταγραφή 89 σελίδων και 3100 περίπου λέξεων ιδιωματικής σημασίας ή προφοράς, μια προσφορά σημαντική στην έρευνα και μελέτη της κρητικής διαλέκτου.
Το βιβλίο αυτό αλλά και τα άλλα πονήματα του Σταύρου Φωτάκη, όλα στο ίδιο πνεύμα, υπηρετούν με συνέπεια καταγραφική αλλά και με πηγαίο συναισθηματικό φόρτο τον στόχο να διατηρηθεί άσβηστη η πολιτιστική μνήμη του τόπου μας, στη στενή και στην ευρύτερη διάστασή της. Μια προσπάθεια που, αν και δεν την ευνοούν οι σύγχρονοι καιροί με τις κάθε λογής «επιδράσεις» τους, που δεν γίνεται για αναπολητικούς ή εξιδανικευτικούς του παρελθόντος λόγους, είναι κύριας σημασίας, γιατί συνιστά μια «άμυνα» για τα «κάστρα που πάνε να αλωθούν» ή, καλύτερα, την πολιτισμική συνεισφορά μας στην αναγκαία σύνθεση, πάνω στην οποία θα βασιστεί, με ισορροπία ανάμεσα στο παρελθοντικό και στο παροντικό, η πορεία μας ως σύγχρονων ανθρώπων.
Ο Σταύρος Φωτάκης με τη «στράτευσή» του στην προσπάθεια αυτή, με το έργο που παράγει, με τη θαλερή παρουσία του στα πολιτιστικά και κοινωνικά δρώμενα, είναι άξιος ενισχυτικής συμπαράταξης και κάθε επαίνου.
* Ο Γιώργης Εμμ. Μαυροτσουπάκης είναι φιλόλογος