Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη*
Το 416 π.Χ. οι ανίσχυροι, ιδεαλιστές Μήλιοι επιδίωξαν αλλά δεν κατάφεραν να εξασφαλίσουν ουδετερότητα στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Οι ισχυροί, πραγματιστές Αθηναίοι κατέστρεψαν, ή καλύτερα, αφάνισαν, τη Μήλο γιατί πίστευαν ότι μια στάση ουδετερότητας δεν είναι καλή. Αυτά μας παρέδωσε ο Θουκυδίδης (1).
2500 χρόνια μετά, το 2017, τα Ηνωμένα Έθνη υιοθετούν την απόφαση 71/275 που εισηγήθηκε το Τουρκμενιστάν (μόνιμα ουδέτερο κράτος από το 1995) και καθιερώνουν την 12η Δεκεμβρίου σαν Παγκόσμια Ημέρα Ουδετερότητας. Πιστεύουν (ή υποθέτουν;) ότι η ουδετερότητα είναι καλή, αν όχι πολύτιμη, στις διεθνείς σχέσεις για τη διατήρηση της ειρήνης και υπογραμμίζουν ιδιαίτερα τη συμβολή της στην επιτυχή υλοποίηση της Ατζέντας για Βιώσιμη Ανάπτυξη του 2030 (2).
Η ουδετερότητα δεν είναι εύκολη έννοια. Έχει πολλαπλά νοήματα που δεν είναι ισοδύναμα μεταξύ τους αλλά της δίνουν εκείνη τη βολική ευελιξία που εξασφαλίζει σε αρκετές ρευστές έννοιες ευρεία χρήση σε ποικίλες, ανόμοιες περιπτώσεις. Αυτό ίσως εξηγεί τον μετασχηματισμό της από νομικό όρο με κύρια χρήση σε θέματα ασφάλειας και διεθνών σχέσεων σε πολιτικό όρο με χρήση σε κοινωνικές, περιβαλλοντικές και άλλες υποθέσεις και, πρόσφατα, σε λέξη της καθημερινότητας. Όπως εξηγεί και τις αντιδράσεις που έχει προκαλέσει η (δημιουργική;) ασάφεια της ουδετερότητας ξεκινώντας από το 416 π.Χ.
Έτσι γεννιέται το ερώτημα: γιατί αυτή η επιμονή, ή καλύτερα, εμμονή της διεθνούς κοινότητας στη χρήση και διάδοση της έννοιας;
Ουδετερότητα, πολυσήμαντη και ακανθώδης
Η ουδετερότητα έχει τρεις τουλάχιστον σημασίες/ερμηνείες με κοινό χαρακτηριστικό την έλλειψη κάποιου πράγματος (στερητικό ‘α’ ή/και ‘μη’ στην ερμηνεία) (3).
Η πρώτη είναι η αδιαφορία σε περίπτωση συγκρούσεων, η μη υιοθέτηση συγκεκριμένης θέσης ή άποψης, η μη υποστήριξη κανενός από τα αντιμαχόμενα μέρη, η μη ένταξη σε συγκεκριμένη ομάδα (θρησκευτική, πολιτική).
Η δεύτερη είναι το μη ανήκειν, η έλλειψη συγκεκριμένου χαρακτηριστικού που καθιστά αδύνατη την κατάταξη ενός πράγματος σε μια κατηγορία (ουδέτερο χρώμα, ύφος).
Η τρίτη είναι η εξουδετέρωση. Όταν τα θετικά αποτελέσματα μιας ενέργειας αναιρούν τα αρνητικά, το τελικό αποτέλεσμα της (το μηδέν) είναι ουδέτερο (ούτε καλό ούτε κακό), κάτι που γεννά αναποφασιστικότητα.
Επειδή είναι πολυσήμαντη, ρευστή και ευαίσθητη στο πλαίσιο της χρήσης της, σε κάθε περίπτωση η σημασία/ερμηνεία της ουδετερότητας πρέπει να διευκρινίζεται (4) και να αποφεύγεται η μεταφορά της από τη μια χρήση στην άλλη. Όταν αυτό δεν γίνεται, είτε από αμέλεια είτε από πρόθεση, δημιουργείται σύγχυση.
Η ουδετερότητα σαν έλλειψη (θέσης, στάσης, χαρακτηριστικού), μη ένταξη και μη ανήκειν συγγενεύει με την έννοια της αήθειας που σημαίνει έλλειψη/στέρηση ήθους (μορφής, χαρακτηριστικών, συνήθειας) και, κατά συνέπεια, μη προσαρμογή/ασυμφωνία με καθιερωμένες αντιλήψεις και συμπεριφορές (5). Οι κριτικές που έχει επισύρει η έννοια της ουδετερότητας, που καταγράφονται παρακάτω, υποδηλώνουν αυτή τη συγγένεια.
Επεκτάσεις της ουδετερότητας
Από τις διεθνείς σχέσεις και την πολιτική (θρησκευτικές ελευθερίες, εκπαίδευση, αξιολόγηση, κ.ά.), η χρήση της ουδετερότητας επεκτάθηκε σε πολλούς άλλους τομείς όπως στο διαδίκτυο και τη μόδα (6). Όμως, η επικρατέστερη τρέχουσα χρήση της αφορά στο κλίμα και στην ενέργεια – κλιματική, ανθρακική, ενεργειακή ουδετερότητα (7, 8). Τα Ηνωμένα Έθνη και η διεθνής κοινότητα κατέχουν ηγετικό ρόλο στην προώθηση της κλιματικής ουδετερότητας που αντικατέστησε την μέχρι πρότινος, γενικά κατανοητή, έννοια της αειφορίας που κι αυτή είχε αντικαταστήσει την απλή, κατανοητή έννοια της προστασίας του περιβάλλοντος.
Μια πραγματική σταυροφορία βρίσκεται σε εξέλιξη πλέον για την επίτευξη κλιματικής (μακροπρόθεσμα) και ανθρακικής (βραχυπρόθεσμα) ουδετερότητας από το ατομικό στο παγκόσμιο επίπεδο με αποφασιστικές θεσμικές πρωτοβουλίες, αδρή χρηματοδότηση, έντονη επιστημονική δραστηριότητα, διαρκείς και πολύ-επίπεδες επικοινωνιακές δράσεις, ένθερμους υποστηρικτές και πιστούς ακολούθους. Η κλιματική και η ανθρακική ουδετερότητα ερμηνεύονται σαν εξουδετέρωση (7), χωρίς να είναι πάντα καθαρό αν τα εμπλεκόμενα μέρη την κατανοούν με αυτόν τον τρόπο. Κι αυτό γιατί οι προτάσεις για μετάβαση σε κλιματική ουδετερότητα που παρουσιάζουν επιστημονικές, περιβαλλοντικές και άλλες οργανώσεις μοιάζουν με παλιότερες προτάσεις για τη μετάβαση στην αειφορία και την προστασία του περιβάλλοντος, με την προσθήκη της απανθρακοποίησης που έχει ήδη δρομολογηθεί.
Ομοίως στο τοπικό και περιφερειακό επίπεδο, όπου λαμβάνονται οι κρίσιμες αποφάσεις για τη χρηματοδότηση σχετικών δράσεων και έργων, εγείρεται το ερώτημα αν και κατά πόσο οι εμπλεκόμενοι μπόρεσαν τόσο γρήγορα να κατανοήσουν αυτή την απαιτητική πολιτική έννοια για να τη θέσουν σε εφαρμογή. Οι δυσκολίες αποτυπώνονται στις προτάσεις για την μετάβαση στην κλιματική ουδετερότητα που δημοσιοποιούν οι Δήμοι και οι Περιφέρειες της χώρας και περιλαμβάνουν όλο το φάσμα έργων που ανταποκρίνονται στις τοπικές και περιφερειακές ανάγκες όπως πάντα.
Κριτική της ουδετερότητας
Το 416 π.Χ. οι Αθηναίοι ξεκαθάρισαν στις διαπραγματεύσεις με τους Μήλιους: «…. κατά τη συζήτηση των ανθρωπίνων πραγμάτων, το επιχείρημα της δικαιοσύνης έχει αξία μόνο μεταξύ ίσων, …ο ισχυρός επιβάλλει ό,τι του επιτρέπει η δύναμή του και ο ασθενής παραχωρεί ό,τι του επιβάλλει η αδυναμία του» (1).
Ο Δάντης έγραψε: «Τα πιο ζεστά καζάνια στην κόλαση είναι προορισμένα για εκείνους που τον καιρό της μεγάλης δοκιμασίας του έθνους κράτησαν ουδετερότητα». (9)
Ο Θ. Ρούζβελτ ανέφερε: «Ο Δάντης κρατούσε ειδική θέση κακοφημίας στο καθαρτήριο για τους αγγέλους που δεν τόλμησαν να πάρουν θέση είτε με το καλό είτε με το κακό.» (9)
Ο Ντέσμοντ Τούτου δήλωσε: «Αν είσαι ουδέτερος σε καταστάσεις αδικίας, έχεις διαλέξει την πλευρά του δυνάστη». (10)
Ο Χάουαρντ Ζιν, λέγοντας «δεν μπορείς να είσαι ουδέτερος σ’ ένα τρένο που κινείται», εννοούσε ότι όταν τα γεγονότα ήδη κινούνται σε συγκεκριμένες, ολέθριες κατευθύνσεις το να είσαι ουδέτερος σημαίνει ότι τα αποδέχεσαι. (11)
Σε όλες τις δηλώσεις, η συγγένεια της ουδετερότητας με την αήθεια υπονοείται αν δεν υπογραμμίζεται. Η ουδετερότητα θεωρείται ότι από-πολιτικοποιεί την πολιτική. Οι ανθρώπινες αποφάσεις δεν είναι ουδέτερες γιατί πάντα βασίζονται σε συγκεκριμένες αξίες και θέσεις (4, 12).
Οι Forester and Stitzel (13) την χαρακτηρίζουν ‘διαστρεβλωμένη δημοκρατική πολιτική’ που περισσότερο συσκοτίζει παρά φωτίζει ‘ τις δυνατότητες ισότητας, συμμετοχής και αντιπροσώπευσης’ και αντανακλά ‘μια θέση ηθελημένης παραμέλησης των δημόσιων συμφερόντων που πλήττονται’. Τονίζουν ότι η ουδετερότητα αποσπά την προσοχή από την πραγματική ανάγκη επιδέξιων και ηθικών κρίσεων σε καταστάσεις διενέξεων.
Δεν προκαλεί έκπληξη, λοιπόν, το ερώτημα του Ogley (14) αν η παραδοσιακή της χρήση (αδιαφορία) μπορεί να διατηρηθεί σαν σεβαστός βολικός όρος (honorable convenience) ή να καταργηθεί, με εξαίρεση περιπτώσεις διαμεσολάβησης και ειρηνευτικών διαβουλεύσεων, σαν αναχρονισμός. Το τελευταίο ζήτημα ενισχύεται από τη διαπίστωση ότι στην μετα-ψυχροπολεμική εποχή και τη διεύρυνση των ζητημάτων ασφάλειας σε ένα παγκοσμιοποιούμενο κόσμο έχει ήδη γίνει η μετάβαση σε πολιτική μετα-ουδετερότητας. Οι πρώην ουδέτεροι επανασχεδιάζουν τις πολιτικές ασφάλειας τους με βάση αυτή την εξέλιξη και συμβάλλουν σε ευρωπαϊκές και Νατοϊκές πρωτοβουλίες. Η Agius (15) υποστηρίζει ότι στην τρέχουσα πολιτική της μετα-ουδετερότητας, χρησιμοποιούνται συγκεκριμένες ρητορικές για τις μεταβαλλόμενες μορφές συνεργασίας σε θέματα ασφάλειας που διευκολύνουν τη διάχυση της αναπόφευκτης λογικής ότι η ουδετερότητα σε οποιαδήποτε μορφή τελικά θα εγκαταλειφτεί.
Δυο βασανιστικά ερωτήματα ζητούν απάντηση
Η ουδετερότητα, μια πολυσήμαντη, ακανθώδης και υπό αμφισβήτηση έννοια, εγκαταλείπεται στο διπλωματικό πεδίο απ’ όπου ξεκίνησε γιατί πέρασε η ημερομηνία λήξης της. Η 12η Δεκεμβρίου είναι αφιερωμένη στην ουδετερότητα σε καταστάσεις διενέξεων/συρράξεων (άσχετα αν θεωρείται ηθική ή όχι επιλογή) ενώ οι πόλεμοι μαίνονται…. Έχει νόημα, άραγε, (και) αυτή η παγκόσμια ημέρα;
Στο μη διπλωματικό πεδίο, αντίθετα, η ουδετερότητα καταγράφει μεγάλη άνθηση με τη ρευστή διπλή σημασία του μη ανήκειν και της εξουδετέρωσης (που δεν είναι ισοδύναμα). Αυτές οι σαφείς πολιτικές επιλογές ακυρώνουν τη σημασία της σαν αδιαφορία. Ο κίνδυνος ελλοχεύει οι χρήστες να τη χρησιμοποιούν χωρίς να την κατανοούν αναγκαστικά (ή ‘σωστά’) είτε γιατί είναι του συρμού είτε γιατί συνδέεται με κάποια μορφή οικονομικής ή άλλης υποστήριξης (όπως στην περίπτωση της αειφορίας). Σ’ αυτή την περίπτωση, πόσο εγγυημένη είναι η επίτευξη της;
Έτσι γεννιέται το δεύτερο βασανιστικό ερώτημα: γιατί αυτή η επιμονή, ή καλύτερα εμμονή, της διεθνούς κοινότητας στη χρήση, και η αγωνιώδης διάδοση, αυτής της περιτυλιγμένης με δημιουργική ασάφεια έννοιας;
Τι θέλει να πει ο παγκόσμιος ποιητής; Γιατί μας ταράζει στην ουδετερότητα όταν την απέρριψαν οι ισχυροί Αθηναίοι και εξουδετέρωσαν τους ανίσχυρους Μήλιους;
Αναφορές
1. Ζαμπούκας, Α. (2015) Η σφαγή των Μηλίων. Capital 6/2/2015. https://www.capital.gr/me-apopsi/2222343/i-sfagi-ton-milion
Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου/Ε:
2. https://www.un.org/en/observances/neutrality-day
3. Λεξικά Τριανταφυλλίδη, Μπαμπινιώτη.
4. Koppelman, A. (2004) The Fluidity of Neutrality. The Review of Politics, 66(4), 633-648.
5. Λεξικά Τριανταφυλλίδη, Μπαμπινιώτη.
6. Τριάντη, Ι. (2019) Διαδικτυακή Ουδετερότητα. Διπλωματική εργασία. Διαπανεπιστημιακό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Τεχνο-οικονομικά Συστήματα» (ΕΜΠ, Π. ΠΕΙΡΑΙΩΣ).
Herh, K. What is gender-fluid clothing? Fashion industry experts explain. 29/6/2021. https://www.nbcnews.com/select/shopping/gender-fluid-clothing-ncna1270831
7. Μπριασούλη, Ε. Ουδετερότητα για τη σωτηρία του πλανήτη; ΕφΣυν 4/11/2022.
8. RURENER https://rurener.eu/
10. https://en.wikipedia.org/wiki/Neutrality_(philosophy)
11. Ζιν, Χ. (2011) Αυτοβιογραφία. Αιώρα (ελληνική μετάφραση).
12. Ackerman, B.A. (1983) What is Neutral about Neutrality? Ethics 93(2): 372-390.
13. Forester, J., Stitzel, D. (1989) Beyond neutrality. Negotiation Journal (July 1989): 251-264.
14. Ogley, R. (2022) The Theory and Practice of Neutrality in the Twentieth Century. Routledge.
15. Agius, C. (2011) Transformed beyond recognition: The politics of post-neutrality. Cooperation and Conflict 46(3): 370-395.
*Ομ. Καθηγήτρια, Τμήμα Γεωγραφίας, Πανεπιστήμιο Αιγαίου, e.briassouli@aegean.gr.
