Στον απόηχο του λαμπρού – όπως πάντα – εορτασμού της Αρκαδικής εθελοθυσίας η οποία δίκαια μας κάνει υπερήφανους ως Ρεθεμνιώτες και ως Κρητικούς, σκέφθηκα ότι αξίζει να στρέψω την προσοχή των αναγνωστών μου στην παλαιότερη ιστορία της Ι. Μονής Αρκαδίου η οποία είναι μεν στους περισσότερους παντελώς άγνωστη, παρουσιάζει όμως – πιστέψτε με – σημαντικό ενδιαφέρον και νέες εντελώς άγνωστες λεπτομέρειες.
Θα σας γυρίσω αρκετά πίσω στο χρόνο, στο 16ο αιώνα, γύρω στη δεκαετία του 1530. Οι τρεις ανέμελοι νέοι που ζούσαν τότε στην Κρήτη ο Ματθαίος, ο Αντώνιος και ο Φραγκίσκος Καλλέργης ήταν γιοι του Βίκτωρα και εγγόνια του Ματθαίου Καλλέργη που διαφέντευε το χωριό Δαμαβόλου και διάφορα άλλα χωριά.
Η μοίρα των τριών νέων ήταν – όπως το συνηθίζει – απρόσμενη κι αμείλικτη. Ο Φραγκίσκος θα φύγει πρόωρα σε ηλικία 17 ετών. Ο Αντώνιος, μέγας λόγιος και συγγραφέας με πλούσια βιβλιοθήκη και πολύ πλούσιο συγγραφικό έργο θα φύγει επίσης πρόωρα σε ηλικία 34 ετών, λυσσόδηκτος.
Από τα τρία αδέλφια πιο τυχερός και μακροβιότερος θα αποδειχθεί ο Ματθαίος Καλλέργης, διατηρώντας στην ιδιοκτησία του πολυάριθμα φέουδα – ολόκληρα κρητικά χωριά – αλλά και μεγάλη κοινωνική αποδοχή από τη Βενετία και την Κρήτη του 16ου αιώνα. Ε λοιπόν, αγαπητοί μου αναγνώστες, αυτός ο άνθρωπος επρόκειτο να συνδέσει το όνομα του με τη Μονή Αρκαδίου. Ήταν εκείνος που αργότερα, το 1572 αποφάσισε, χρηματοδότησε και υλοποίησε την ανοικοδόμηση και αναδιοργάνωση της Μονής Αρκαδίου δίνοντάς της τη μορφή που σήμερα εμείς βλέπομε και ολόκληρος ο κόσμος θαυμάζει.
Η Ιταλίδα ερευνητής – διδάκτωρ της Ιστορίας της Τέχνης τακτοποίησε για άλλη μια φορά τα σκόρπια έγγραφα που ήταν απλωμένα μπροστά της.
– «Δεν χωρεί αμφιβολία, μουρμούρισε. Ο πίνακας του Veronese δεν απεικονίζει τον Βενετό ευγενή Girolamo Contarini αλλά τον σημαντικό κρητάρχοντα Matteo Calergi».
Το όνομά της ήταν Claudia Terribille και μελετούσε συστηματικά τους Βενετούς αναγεννησιακούς ζωγράφους. Το βλέμμα της πλανήθηκε στον κήπο, μέσα από το ανοιχτό παράθυρο του γραφείου της στον χώρο του πανεπιστημίου.
Τα σημαντικά ιστορικά στοιχεία που είχε συλλέξει είχαν μέσα της πάρει μορφή με σάρκα και οστά. Μπορούσε ήδη να βλέπει με τη φαντασία της τον μεγάλο φεουδάρχη Ματθαίο Καλλέργη με τις εκτεταμένες ιδιοκτησίες και τις γνωριμίες με τους ισχυρούς της Βενετσιάνικης μητρόπολης. Μέχρι που παντρεύτηκε την ίδια την εγγονή του Δόγη Dandolo. Προς έκπληξη όλων ο γάμος έγινε μέσα στο δουκικό παλάτι. Μέχρι που κατάφερε να διοριστεί ως ένας από τους Γερουσιαστές της Γαληνοτάτης (Συμβούλιο των Δέκα). Τα χωριά – φέουδα που του ανήκαν ήσαν πολυάριθμα. Ανάμεσα στις περιοχές που του ανήκαν συμπεριλαμβάνεται η Κυριάννα, η Λούτρα και το Αρκάδι το οποίο την εποχή εκείνη ήταν ένα ταπεινό εκκλησάκι.
Με τους Βενετούς είχε τις καλύτερες σχέσεις, παρ’ όλα αυτά διατηρούσε με προσήλωση την πίστη του στην ορθοδοξία και στήριζε με συνέπεια το κρητικό στοιχείο απέναντι στους Βενετοκρητικούς. Απολάμβανε πλήρη φορολογική ατέλεια από τη Βενετία και η οικονομική του δύναμη του επέτρεπε να είναι πάτρων και χορηγός μεγάλων Αναγεννησιακών ζωγράφων όπως ο Paolo Veroneze και πιθανότατα ο δικός μας Δομήνικος Θεοτοκόπουλος.
Πολύ διαφωτιστικό είναι ένα έγγραφο που συντάχθηκε μετά τον θάνατό του στις 2 Σεπτεμβρίου 1572 στη Βενετία το οποίο σώθηκε και βρίσκεται στο μουσείο Correr και αναφέρει οτιδήποτε υπήρχε λίγο μετά τον θάνατό του μέσα στο σπίτι του στον Χάνδακα.
Εκτός από τη μεγάλη βιβλιοθήκη η οποία ανήκε στον αδελφό του Αντώνιο, το έγγραφο περιλαμβάνει πολλά άλλα στοιχεία και μια σειρά από πίνακες ζωγραφικής, οι οποίοι παρατίθενται χωρίς να αναφέρεται (άγνωστο γιατί) το όνομα του εκάστοτε ζωγράφου. Ανάμεσα σε αυτούς του πίνακες περιλαμβανόταν και συγκεκριμένοι πίνακες του Veronese τους οποίους μελετούμε σήμερα. Τα οικόσημα που διακρίνονται καθαρά στους πίνακες αυτούς με τα συγκεκριμένα χρώματα μπλε και αργυρόχρουν, δεν μας αφήνουν καμιά αμφιβολία.
Η ανακάλυψη αυτού του εγγράφου του Calergi στην πραγματικότητα ανοίγει πολλές ερευνητικές προοπτικές σε πολλά διαφορετικά μέτωπα. Τρεις πίνακες ζωγραφικής του Paolo Veronese είναι ήδη αρκετοί για να δώσουν το προφίλ του Ματθαίου ως μεγάλου φιλότεχνου και χορηγού μεγάλων Αναγεννησιακών ζωγράφων.
Η παιδεία του Ματθαίου είναι ιδιαίτερα αξιόλογη και επεκτείνεται στην Αρχιτεκτονική. Η επιλογή της πρόσοψης του καθολικού της Μονής Αρκαδίου φανερώνει άνθρωπο που έχει γνώση των ρευμάτων και της αισθητικής της εποχής του, άλλωστε η αρχιτεκτονική ήταν ένα από τα βασικά του ενδιαφέροντα όπως δείχνει η παρουσία των βιβλίων του μέγιστου αρχιτέκτονα της εποχής Sebastiano Serlio στη βιβλιοθήκη του.
Το 1572 ο Ματθαίος αποφασίζει να δώσει στη Μονή Αρκαδίου την ιδιαίτερη λαμπρότητα που της άξιζε. Αφού κατέληξε – σε συνεργασία με Κρητικό αρχιτέκτονα – στο τελικό σχέδιο που θα άρμοζε στην εκκλησία της Ι. Μονής διέθεσε ένα πολύ μεγάλο για την εποχή ποσό χρημάτων το οποίο έπρεπε να διατεθεί στην κατασκευή ολόκληρου του κτιριακού συγκροτήματος.
Μόλις που πρόλαβε διότι την ίδια χρονιά, το 1572, ο Ματθαίος πέφτει νεκρός από χέρι δολοφόνου σε ενέδρα. Έντρομη η σύζυγός του και φοβούμενη μήπως γίνει απόπειρα και κατά των παιδιών πήρε τα δύο παιδιά του Ματθαίου, όλα τα πολύτιμα έργα τέχνης που βρισκόταν στο σπίτι του Ματθαίου στον Χάνδακα καθώς και το από 2.000 σελίδες αποτελούμενο Αρχείο της επίσημης οικογένειας Καλλέργη της εποχής εκείνης και έφυγε στη Βενετία.
Περισσότεροι από ένας πίνακες του σημαντικού αναγεννησιακού ζωγράφου Paolo Veroneze με την προσωπογραφία του Ματθαίου κατέληξαν στη Βενετία και από εκεί στους επόμενους αιώνες σε διάφορα μουσεία όπως στο κρατικό μουσείο της Φιλαδέλφεια ΗΠΑ, στη Δρέσδη και αλλού. Μόλις πρόσφατα έγινε ταυτοποίηση της μορφής που απεικονίζεται στους πίνακες με τον Ματθαίο Καλλέργη και έτσι επί τέλους εμείς οι Ρεθεμνιώτες μπορούμε για πρώτη φορά να αντικρίσουμε τη μορφή του ανθρώπου στον οποίο οφείλομε το ανυπέρβλητο από αισθητικής και αρχιτεκτονικής πλευράς μνημείο που ονομάζεται Ι. Μονή Αρκαδίου.
* Ο Μανόλης Καλλέργης είναι γιατρός
