Μορφές που διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο στα γεγονότα
Οκτώβρη μήνα 1940 είπε η Ελλάδα το μεγάλο «Όχι» στον επίβουλο εχθρό και τον ίδιο μήνα, τέσσερα χρόνια αργότερα, ήρθε η μεγάλη ώρα της λευτεριάς. Στο αφιέρωμά μας αυτό θα κάνουμε μια αναφορά στα γεγονότα μετά την αποχώρηση των Γερμανών, που παραμένουν άγνωστα στον πολύ κόσμο και θα ανάψουμε ένα μνημόσυνο κερί στους αγωνιστές, που έχει ταυτιστεί το όνομά τους με τη μεγάλη αυτή ώρα της βασανισμένης μας πατρίδας.
Η απελευθερωτική προκήρυξη του ΕΑΜ
Ο συγγραφέας Μάρκος Πολιουδάκης μάς δίνει στο βιβλίο του «Εθνική Αντίσταση» και το κείμενο της απελευθερωτικής προκήρυξης του ΕΑΜ προς το λαό του Ρεθύμνου, με ημερομηνία 13 Οκτωβρίου 1944, που υπογράφουν Γιώργης Αγγελιδάκης, Νίκος Δακαλάκης, Στέλιος Δουλγεράκης, Κώστας Χατζάκης, Γιάννης Ευαγγελίδης, Νίκος Μυλωνάκης, Γιώργης Σμπώκος, Γιώργης Κλάδος, Αντρέας Κουτρουμπάς και Κώστας Αντωνάκης:
«Εσήμανε της λευτεριάς η ώρα. Στο σημερινό ξημέρωμα αντικρίσαμε τη φυγή των οχτρών κατακτητών του τόπου μας.
Από τις 29 του Μάη 1941 δοκιμάσαμε όλοι μας, την αγριότητα της χιτλεροφασιστικής τυραννίας που αμαύρωνε τον πολιτισμό της Ευρώπης στον αιώνα μας. Οι ηγέτες των, αφού μελέτησαν τις μεθόδους των θηριωδέστερων βαρβάρων επιδρομέων, τις εφήρμοσαν με τα μηχανοκίνητα ρομπότ, τους στρατιώτες των οπλισμένους με όλα τα σύγχρονα επιστημονικά και τεχνητά μέσα, για να κατακτήσουν την υφήλιο. Ομαδικές εκτελέσεις, φόνοι αόπλων και γυναικοπαίδων, λεηλασίες και πυρπολήσεις χωριών και πόλεων, εξανδραποδισμός εργατών και ομήρων, σκοτεινή σκλαβιά και προπαγάνδα ξετσίπωτη, που προσπαθούσε, από τη μια να μας υποχρεώσει να είμαστε ευχαριστημένοι στη δουλεία, την πείνα και την εκμετάλλευση κι από την άλλη να μας σπρώξει στη διαίρεση και στον αλληλοσπαραγμό.
Ευτυχώς, στον τόπο μας, η φιλελεύθερη παράδοση κράτησε το λαό σε ζηλευτή συνοχή, οι λίγοι προδότες είχαν εδώ περιορισμένη δράση κι από τον πρώτο ακόμα χρόνο της σκλαβιάς, τα πιο ζωντανά στοιχεία άρχισαν να σκέπτονται και να κινούνται προς τον απελευθερωτικό αγώνα. Έτσι οργανώθηκε με αυτοθυσία και θεληματικότητα το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) στον νομό μας παράρτημα της Πανελλήνιας αυτής οργάνωσης στην οποία συνεργάζονται όλα τα καθαυτά δημοκρατικά και λιακά κόμματα της Ελλάδας (Ένωση Λαϊκής δημοκρατίας Αγροτικό Κόμμα, Κομμουνιστικό Κόμμα και αγωνίζεται σήμερα σ’ όλη τη χώρα με ζηλευτή σύμπνοια και την ενθουσιώδη βοήθεια των νέων και νεανίδων της Ε.Π.Ο.Ν για την ολοκληρωτική απελευθέρωση).
Ιστορικά θα μείνουν στον απελευθερωτικό αγώνα μας ονόματα, όπως των ηγετών συναγωνιστών μας, με του Νίκου Ανδρουλιδάκη την εξορία, του Γιάννη Μαθιουδάκη τη θυσία, του Στέλιου Φραγκελάκι την εκτέλεση. Ο λαός μας θα τιμά τη αυτοθυσία των για τη λευτεριά του.
Η εχθρική προπαγάνδα πέτυχε μερικά αποτελέσματα με τη διάσπαση στον νομό μας ευτυχώς μικρά, προδοσίες και διωγμοί, φυλακίσεις και βασανιστήρια, εξορίες και θανατώσεις δεν εφόβισαν τους συναγωνιστές μας και παρέμειναν αλύγιστοι στις γραμμές μας.
Πέρασε ένας και μισός χρόνος για να λείψουν οι παρεξηγήσεις και να σήμερα αδελφωμένοι με όλες τις οργανωμένες απελευθερωτικές ομάδες πανηγυρίζουμε την τυπική μας ελευθερία αύριο την παγκρήτια και μεθαύριο την πανεθνική μας αποκατάσταση.
Με τη βοήθεια των μεγάλων συμμάχων μας Αγγλοαμερικανών και Ρώσων και σύμφωνα με τις αρχές που διακήρυξε η πανεθνική κυβέρνηση της Ελλάδος θα εργασθούμε μέχρι τέλους για την ανασυγκρότηση του τόπου μας σε νέες βάσεις για την κατοχύρωση των λαϊκών ελευθεριών, για την τιμωρία των προδοτών του απελευθερωτικού μας αγώνα και των εκμεταλλευτών του λαού, για την εφαρμογή της κοινωνικής δικαιοσύνης.
Χρειάζεται αγώνας ακόμα για να ξεριζώσουμε τους πλοκάμους του χιτλεροφασιστικού δράκοντα που εξακολουθεί να μάς προβάλει σαν μπαμπούλα τον κομμουνισμό για του απλοϊκούς και τους αμαθείς. Χρειάζεται μεγάλη περισυλλογή για να αναγείρομε τα ερείπια που μάς αφήνει ο κατακτητής. Με όσα μέσα έχομε θα εξακολουθούμε να κρατούμε την επαφή μας με τον λαό και να διαφωτίζομε τον δρόμο της λευτεριάς που γλυκοχαράζει.
Ζήτω ο ελεύθερος λαός του νομού Ρεθύμνης. Ζήτω η αναγεννομένη Λαϊκή Ελληνική Δημοκρατία. Ζήτωσαν οι μεγάλοι σύμμαχοι του αγώνα μας».
Ο Χρήστος Τζιφάκης
Μεγαλωμένη στο Κερατσίνι του Πειραιά γαλουχήθηκα με ανατριχιαστικές αφηγήσεις από τα Δεκεμβριανά του 1944. Ευτύχησα να μην τα ζήσω αλλά να τα ακούσω και από τις δυο πλευρές. Κι ήταν φυσικό ωριμάζοντας πολιτικά να βγάλω τα δικά μου συμπεράσματα.
Ήταν επόμενο ερχόμενη στο Ρέθυμνο και έχοντας το προνόμιο να γνωρίσω από κοντά τις μεγάλες μορφές του αγώνα κατά των ναζί, να θαυμάσω ακόμα μια φορά το ήθος των Ρεθεμνιωτών που σε κάθε δύσκολη στιγμή ξεχνούσαν το «εγώ» και ακολουθούσαν το «εμείς».
Ο λόγος μάλιστα που με έκανε να ασχοληθώ ιδιαίτερα με τον Διονύσιο Ψαρουδάκη ήταν η συμβολή του στη διατήρηση της ενότητας.
Η πλέον αξιόπιστη πηγή μου ο Γιώργης Αγγελιδάκης, μιλώντας για τα γεγονότα εκείνα μου είπε μεταξύ άλλων πως είχε λάβει και ο Διονύσιος το μήνυμα να μην επιτρέψει σε κανένα κομμουνιστή να περάσει στην πόλη. Κι εκείνος σήκωσε ανάστημα και είπε πως αυτός πολέμησε Γερμανούς. Με ποια συνείδηση να βάψει τα χέρια του με αίμα αδελφικό;
Ίδια στάση κράτησαν κι όσοι υπογράφουν την ανωτέρω προκήρυξη. Άνθρωποι με ήθος και λεβεντιά ψυχής που τίμησαν καθένας χωριστά την παράταξη που ανήκε, αλλά όχι σε βάρος του τόπου του.
Από τους σημαντικότερους της περιόδου αυτής που αναδεικνύει κάθε ιστορική έρευνα ήταν ο Χρήστος Τζιφάκης.
Γεννήθηκε στον Πρινέ το 1888 ή 89 και ήταν γιος του περίφημου Αετού, υποδηματοποιού στο επάγγελμα αλλά πρωτοπόρου σε κάθε κάλεσμα της πατρίδας. Μητέρα του ήταν η Αργυρή Στυλ. Χαλκιαδάκη από το Ατσιπόπουλο.
Ο Χρίστος από τα πρώτα παιδικά του χρόνια ήξερε για τα ανδραγαθήματα των προγόνων του (δυο αδέλφια του παππού του είχαν σκοτωθεί στην επανάσταση του 1921 στην Πελοπόννησο) αλλά και τις περιπέτειες του πατέρα του που είχε συλληφθεί από τους Τούρκους το 1897, φυλακίστηκε στην Μεσσαμπελίτισσα και ελευθερώθηκε όταν έγινε ανταλλαγή Τούρκων αιχμαλώτων με Κρήτες αγωνιστές.
Θα ήταν περίπου έξι χρόνων ο Χρίστος όταν οι Τούρκοι έκαψαν το σπίτι τους στον Πρινέ και εκείνος ακολουθώντας τη μητέρα του η οποία κρατούσε ένα μωρό στην αγκαλιά τη Μαρία και από το χέρι τη Χρυσάνθη ηλικίας τότε τεσσάρων χρόνων περπατούσαν στο πουθενά για να βρουν καταφύγιο.
Και το βρήκαν τελικά σε συγγενικά σπίτια στο Γεράνι και στην Καρωτή μέχρι που τέλειωσε η επανάσταση.
Δεν πρόλαβαν να πάρουν ανάσα και ξεσπά νέα. Κατάφερε όμως ο πατέρας του να μεταφέρει την οικογένεια στην Επισκοπή, όπου ο Χρίστος συνήθισε να παίζει και με άλλα προσφυγόπουλα. Και πάλι χάθηκε το σπίτι τους στο χωριό από την μανία των Τούρκων να εκδικούνται με φωτιά την περιουσία κάθε επαναστάτη.
Είχε επομένως αποκτήσει φρικτές εμπειρίες από πολύ μικρός, έτσι που να μπορεί αργότερα με παροιμιώδη ψυχραιμία να διαχειρίζεται δύσκολες καταστάσεις σε καιρό πολέμου.
Τα πρώτα του χρόνια στο σχολείο
Πρώτος του δάσκαλος του Χρήστου Τζιφάκη στο δημοτικό σχολείο Πρινέ ήταν ο Σπύρος Λίτινας από τη Μικρή Γωνιά.Αυτός ο δάσκαλος, συγκεκριμένα, με τη βοήθεια του Αετού Τζιφάκη, είχε οργανώσει και νυκτερινό σχολείο για τους Πρινιανούς ενήλικες που είχαν φλόγα για μάθηση αλλά η συμμετοχή τους στις επαναστάσεις τους είχαν αποστερήσει το δικαίωμα της μόρφωσης.
Ο Χρίστος με εξαιρετικές επιδόσεις τέλειωσε το δημοτικό και αμέσως προχώρησε και τις άλλες βαθμίδες, σχολαρχείο και γυμνάσιο.
Να θυμίσουμε ότι εκείνα τα χρόνια δεν υπήρχαν οι σημερινές ανέσεις.
Οι μαθητές ήταν υποχρεωμένοι να πηγαινοέρχονται πεζοί, ανεξάρτητα αν το επέτρεπε ή όχι ο καιρός για να μη χάσουν μαθήματα.
Ο Χρίστος προσπαθούσε χωρίς να δυσανασχετεί να περιοριστεί στα στενά περιθώρια που έβαζε η οικονομική κατάσταση της οικογένειας. Αυτό που δείχνει όμως την ευσέβειά του είναι ότι από τη μοναδική δραχμή, που ήταν το χαρτζιλίκι μιας εβδομάδας, εκείνος φύλαγε και τη δεκάρα για να ανάβει απαραίτητα το κερί του κάθε Κυριακή στην εκκλησία.
Πάθος για ανώτερες σπουδές
Μετά το σχολείο ο Χρίστος υποχρεώθηκε να δείξει και την αγωνιστική πλευρά του χαρακτήρα του, προκειμένου να εξασφαλίσει ανώτερες σπουδές. Μάταια οι γονείς του προσπαθούσαν να τον συμβιβάσουν επαγγελματικά με διορισμό δημοδιδασκάλου στη Μικρή Γωνιά, αλλά και ταχυδρομικού διανομέα. Η άρνησή του ήταν κατηγορηματική. Δεν ήθελε να αδικηθούν τα αδέλφια του αλλά θερμοπαρακαλούσε τους γονείς του να τον βοηθήσουν να ακολουθήσει ανώτερες σπουδές. Ήθελε να γίνει επιστήμονας.
Σαν από μηχανής θεός, το 1909, παρουσιάστηκε στο χωριό κάποιος, δικηγόρος διαχειριστής του κληροδοτήματος Μάρκου Καλούδη.
Για μια στιγμή φάνηκε ότι από το κληροδότημα αυτό θα εκπλήρωνε ο Χρίστος το όνειρό του.
Δυστυχώς δεν έλειψαν κι εδώ οι περιπέτειες. Δίνει εξετάσεις στο Διδασκαλείο Ηρακλείου, αλλά τον ίδιο χρόνο αυτό καταργείται. Με τα πολλά καταφέρνει να εγγραφεί στη Μαράσλειο. Μένει σε ένα μικρό δωμάτιο στο Κολωνάκι – άσημη τότε γειτονιά της Αθήνας – και μοιράζεται το ενοίκιο με τον Στυλιανό Δημητρακάκη.
Ευτυχώς που ο πατέρας του τον είχε εφοδιάσει με μερικά χρήματα, γιατί από το κληροδότημα σπάνια είχε να λαμβάνει.
Υπερασπιστής όμως του δικαίου από νωρίς, διεκδίκησε κάποτε τα χρήματα που του είχαν υποσχεθεί. Κι όταν απελπίστηκε να περιμένει, παίρνοντας στη χάση και στη φέξη το ελάχιστο από αυτό το ποσόν που του αναλογούσε, κατέφυγε σε κάποιον παράγοντα τον Βάρδα Τσόντο για να διαμαρτυρηθεί.
Εκείνος; προθυμοποιήθηκε να του δώσει δικά του χρήματα αλλά ο Χρίστος ούτε που θέλησε να ακούσει, πόσο μάλλον να καταδεχτεί να τα πάρει. Δεν ήταν ζητιάνος.
Οι δυσκολίες αυτές συνεχίστηκαν. Οι γονείς του έκαναν το παν να ανταποκριθούν, αλλά ο φιλότιμος νεαρός Τζιφάκης υπέφερε με την κατάσταση αυτή γιατί δεν ήθελε να σπουδάζει σε βάρος των αδελφών του. Κι όταν η κατάσταση έφτασε στο απροχώρητο, χωρίς να πει τίποτα σε κανένα ούτε και στο συγκάτοικό του «ζαλώνεται» τα πράγματά του και κατεβαίνει στον Πειραιά. Επιστρέφει στο Ρέθυμνο με το ατμόπλοιο της γραμμής ταξιδεύοντας κατάστρωμα. Είναι δυστυχισμένος γιατί δεν κατάφερε να εκπληρώσει το όνειρό του. Αποφασίζει όμως να μη συμβιβαστεί με τη μοίρα του.
Δεν ήθελε προνόμια
Συμπτωματικά επιστρέφοντας καλείται να υπηρετήσει. Ενώ έχει όλες τις προϋποθέσεις να απαλλαγεί, εκείνος σπεύδει με λαχτάρα να καταταγεί.
Στο στρατώνα τον επισκέφτηκε ο πατέρας του στον οποίο ο Χρίστος άνοιξε την καρδιά του για τους λόγους που τον ανάγκασαν να διακόψει τις σπουδές του. Κι εκείνος έδειξε κατανόηση αν και το είχε θεωρήσει βέβαιο ότι ο γιος του θα γίνει επιστήμονας. Αυτό που αξίζει να αναφερθεί είναι ότι στη συνάντηση αυτή ο Χρίστος επέστρεψε στον πατέρα του τα επτά από τα δώδεκα ναπολεόνια που του είχε δώσει για σπουδές. Είχε αδελφή της παντρειάς. Δεν μπορούσε να αδιαφορήσει.
Μετά το στρατό εργάστηκε υπάλληλος και μάλιστα η εργασία του ήταν σκληρή και αρκετές φορές ανάξια των ικανοτήτων του.
Ο Χρίστος όμως και από τα ξημερώματα πήγαινε στο μαγαζί και σακιά κουβάλησε στην πλάτη αδιαφορώντας για τα σχόλια. Μετρούσε γι’ αυτόν η αξιοπρέπεια. Κι ήταν τόσο νέος για να δείχνει τόσο σοφός. Είχε έντονα ανεπτυγμένο το αίσθημα του δικαίου. Πολλές ήταν οι φορές που σήκωσε κεφάλι διεκδικώντας το δίκιο του.
Ο πόλεμος ήρθε να τον απομακρύνει από το Ρέθυμνο και τα επόμενα χρόνια θα τον βρίσκουν στο μέτωπο, καθώς πήρε μέρος σε όλους τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες.
Δεν έχει νόημα να επεκταθούμε σε δράσεις του κατά τη διάρκεια της Εθνικής Αντίστασης. Έχουν όλα καταγραφεί από έγκριτους ιστορικούς και ιστοριοδίφες.
Αξίζει μόνο να τονίσουμε πόσο ταπεινός και καταδεκτικός ήταν ο ήρωας αυτός στον ιδιωτικό του βίο. Είχε πανίσχυρη δύναμη και ποτέ δεν την εκμεταλλεύτηκε για να «βολευτεί».
Χαρακτηριστικό είναι ότι έμεινε φτωχός και πέθανε σε πλήρη ένδεια χωρίς ποτέ από αξιοπρέπεια να προκαλέσει τον οίκτο.
Ήταν άρχοντας στην ψυχή και στο ήθος ο μοναδικός αυτός πατριώτης και ευτύχησε να του αναγνωρίσουν και αυτή την αρετή του οι συμπατριώτες του.
Είναι πολλοί που έχουν να πουν ότι ήταν πάντα κοντά στους συναγωνιστές του και πολλές φορές τον είδαν να εκτελεί καθήκοντα που θα μπορούσε να αναθέσει σε άλλον, αλλά δεν ήθελε να τον εκθέσει σε σοβαρό κίνδυνο.
Πόσο πολύτιμος ήταν για τον τόπο φάνηκε αμέσως μετά την απελευθέρωση και όταν διετέλεσε νομάρχης και υπουργός γενικός διοικητής Κρήτης. Χωρίς τη δική του σύνεση και μετριοπάθεια, πολλά δεινά θα εύρισκαν τον τόπο.
Πέθανε τον Αύγουστο του 1962. Προς μεγάλη μου έκπληξη δεν βρήκα στον τοπικό τύπο την έκταση των δημοσιευμάτων που περίμενα, γεγονός που με προβλημάτισε αρκετά, γιατί ο σπουδαίος αυτός πατριώτης έγραψε ιστορία και δίδαξε ήθος και συνέπεια.
Το 1969 έγιναν τα αποκαλυπτήρια της προτομής του που τοποθετήθηκε στην τότε πλατεία της Νομαρχίας.
Από το αρχείο Τζιφάκη θα αναδείξουμε προσεχώς σπουδαία στοιχεία γύρω από την εθνική αντίσταση στο Ρέθυμνο.
Βαρδής Χομπίτης
Ο πρώτος που μπήκε με τους ελευθερωτές στο Ρέθυμνο ήταν ο σπουδαίος αγωνιστής Βαρδής Χομπίτης που προστάτευσε και την πόλη από προβοκατόρικες δράσεις.
Γεννήθηκε το 1901 στο Ροδάκινο. Ήταν ένα άξιο παιδί της γενιάς του. Πρώτος στη λεβεντιά, πρώτος και στ’ άρματα.
Με ενθουσιασμό βρέθηκε στο μέτωπο της Μικράς Ασίας, όπου απέδειξε τις ιδιαίτερες χάρες του.
Από τους πρώτους που εντάχθηκε στην Αντίσταση κατά των ναζί ο Βαρδής έδειχνε πάντα ένα βαθύ σεβασμό στη φιλία. Κι ένας από τους φίλους του ήταν ο Εμμανουήλ Μάντακας ο μετά την απελευθέρωση δύο φορές βουλευτής της ΕΔΑ, από τους προοδευτικούς πατριώτες που ήταν ιδεολογικά απέναντι από τον Βαρδή. Δεν έπαυε όμως να είναι στενός του φίλος. Μια από τις πικρές μέρες της κατοχής, πήγε να τον επισκεφθεί κι εκείνος άνοιξε το σπίτι του με χαρά κι ετοίμασε ένα πλούσιο τραπέζι να περιποιηθεί το φίλο του. Πάνω που ήταν όλα έτοιμα κι έβαζαν κρασί στις καράφες, έκαναν την εμφάνισή τους Γερμανοί. Μέσα σε κλάσματα δευτερολέπτου ο Βαρδής έγνεψε στο Μάντακα να εξαφανιστεί και με μια γρήγορη κίνηση άρπαξε ένα σεντόνι και σκέπασε το στρωμένο τραπέζι.
Οι Γερμανοί τον βρήκαν να τους κοιτάζει ατάραχος και δήθεν απορημένος για την απροσδόκητη εμφάνισή τους. Αμέσως μετά όμως με μια κίνηση ξεσκέπασε το τραπέζι και τους είπε να καθίσουν να το τιμήσουν. Άλλο που δεν ήθελαν αυτοί. Ο Χομπίτης ήξερε την αδυναμία τους αυτή και την εκμεταλλεύτηκε δίνοντας έτσι καιρό στο Μάντακα να φύγει και να γλιτώσει τη σύλληψη. Αν ήταν άλλος ο Βαρδής θα αξιοποιούσε την ευκαιρία να εξαφανίσει έναν πατριώτη της …αριστερής όχθης. Κι όμως η φιλία ήταν γι’ αυτόν πάνω κι από τις ιδεολογικές διαφορές.
Όταν οι Γερμανοί εκδικούμενοι πυρπόλησαν το Ροδάκινο, ο Βαρδής αρχηγός ομάδας εκλεκτών πολεμιστών κατέφυγε στον Κρυονερίτη συνεχίζοντας τον αντιστασιακό του αγώνα με περισσότερη ορμή πια. Όπως διαπιστώθηκε αργότερα, όταν γινόταν ο απολογισμός της αντιστασιακής δράσης των ομάδων οι άνδρες της ομάδας του Χομπίτη προστάτευσαν την πόλη του Ρεθύμνου από λεηλασίες και άλλες ασχήμιες που δημιουργούσε η έξαρση των πολιτικών παθών.
Και η ομάδα του ήταν που παρέλασε με τους άλλους αγωνιστές στη λεωφόρο όταν έφυγαν οι Γερμανοί.
Πηγές:
Χρίστου Τζιφάκη: Αυτοβιογραφία
Γεώργιος Εκκεκάκης: Ρεθεμνιώτες που πέρασαν αφήνοντας ίχνη
Νίκος Κοκονάς «Αρχείο Χρήστου Τζιφάκη» (Αθήνα 1986)
Επιστολή Αετού Χρ. Τζιφάκη στην εφημερίδα «Ρέθεμνος»
Υπάρχει και μια εξαιρετική αναφορά του κ. Κωστή Ηλ. Παπαδάκη στην εφημερίδα «Ελευθερία» 19/2/2000
Ο συνταγματάρχης Χρίστος Τζιφάκης λίγο μετά την απελευθέρωση (13-10-1944).
Αρχείο Βαρδή Χομπίτη εγγονού του ήρωα
Πάρι Κελαϊδή: Αναστάση Χομπίτη «Μια ζωή δοσμένη στην πατρίδα»
Εύας Λαδιά: Βαρδής Ι Χομπίτης: Ασυμβίβαστος αγωνιστής.
