Τα Χριστούγεννα στο Ρέθυμνο, όπως και σε κάθε αστικό περιβάλλον, αποτελούν μια μοναδική και συνάμα εντυπωσιακή εμπειρία. Η πόλη ντύνεται με τα γιορτινά της, φώτα και ιδιαίτεροι στολισμοί κοσμούν τους δρόμους της. Οι ημέρες μας γεμίζουν με αρώματα γλυκών και εδεσμάτων, πασπαλίζονται από τη χρυσόσκονη και τη λάμψη των στολιδιών, ενώ τα δώρα και τα λεγόμενα χριστουγεννιάτικα ψώνια αποτελούν συχνά το επίκεντρο καθώς πολλοί – μικροί μεγάλοι – τα προσμένουν με ιδιαίτερη λαχτάρα. Χριστουγεννιάτικες μελωδίες από κάλαντα ηχούν από τα μεγάφωνα στους δρόμους, διάσπαρτα κιόσκια με φαγητά και χριστουγεννιάτικα παζάρια φιλοξενούνται στις πλατείες, συνθέτοντας έναν κόσμο που ξυπνάει παιδικές γλυκές αναμνήσεις.
Οι μέρες αυτές εκτός από τη λάμψη και τη γιορτινή ατμόσφαιρα, φέρουν μαζί τους και παραδόσεις που μοιάζει να είναι βαθιά ριζωμένες στον χρόνο, ακολουθώντας είτε πιστά τα παλιά πρότυπα είτε επιβιώνοντας με μικρές διαφοροποιήσεις. Θέλοντας, επομένως, και έχοντας κυρίως περιέργεια να μεταφερθούμε στα Χριστούγεννα εκείνα, μιας άλλης εποχής, να ανακαλύψουμε τις εορταστικές μέρες του παλιού Ρεθύμνου, απευθυνθήκαμε στην κ. Φέφη Βαλαρή, πρόεδρο του Λυκείου Ελληνίδων Ρεθύμνου, ενός Σωματείου που λειτουργεί αδιάλειπτα από το 1917, αποτελώντας έναν πυλώνα διατήρησης της παράδοσης και της ιστορίας του τόπου.
Η κ. Βαλαρή μέσα από την αφήγησή της μας έδωσε να καταλάβουμε πως η βαθιά πίστη, η εσωτερική δύναμη και η αληθινή χαρά ήταν εκείνα που αναδύονταν μέσα από τον ψυχικό κόσμο των παλιών ανθρώπων του Ρεθύμνου ακόμα και μέσα από τις πιο λιτές και δύσκολες συνθήκες. Μας μετέφερε σε έναν κόσμο όπου οι αξίες της προσφοράς και της ταπεινότητας ήταν στο επίκεντρο και το γιορτινό κλίμα πήγαζε από την καρδιά και όχι από επιφανειακές απολαύσεις. Στολισμένα κλαδιά, παραδοσιακά κάλαντα και στιγμές αγάπης υπενθυμίζουν, μέσα από τις αναμνήσεις της Φέφης Βαλαρή, πως το αληθινό νόημα των γιορτών βρίσκεται στην ελπίδα, τη σύνδεση με τον συνάνθρωπο και τη διατήρηση μιας πλούσιας εσωτερικής ζωής, καθώς όπως χαρακτηριστικά αναφέρει στη μέση της κουβέντας: «Να μάθουμε στα παιδιά να εκτιμούν τον εσωτερικό κόσμο. Το όμορφο χαλάει, το από μέσα δεν χαλάει».
Oι παραδόσεις των παλιών σπιτιών του Ρεθύμνου
Μιλήσαμε με την κ. Βαλαρή για το τι θυμάται χαρακτηριστικά από τα παλιά Χριστούγεννα του Ρεθύμνου, ζητώντας της να μας αναφέρει κάποιες βασικές διαφορές του τότε με το σήμερα όπου μας εξηγεί: «Καταρχάς όλοι τότε πιστεύανε στους καλικάντζαρους. Αυτό μας λέγανε: για τους καλικάντζαρους που κόβουν το δέντρο της ζωής στα βάθη της γης όπου γεννιέται ο Χριστός και τους διώχνει και ξαναδημιουργεί τον κόσμο. Πηγαίναμε πάντα στην εκκλησία τα μεσάνυχτα για να γιορτάσουμε τη γέννηση του Ιησού και – εμάς τουλάχιστον στο σπίτι μας – πάντα λέγαμε ότι ο Ιησούς μας φέρνει τα δώρα. Δεν είχαμε τόσο την Πρωτοχρονιά όσο την ημέρα των Χριστουγέννων, όπου τότε και παίρναμε τα δώρα μας και λέγανε ότι ο Ιησούς κατεβαίνει από την καμινάδα ή έρχεται από την αυλή. Πάντα είχαμε τα κάλαντα των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και τα κάλαντα των Φώτων, βέβαια. Στολίζαμε το δέντρο, και θυμάμαι ότι ο πατέρας μου – τουλάχιστον στο δικό μας σπίτι αλλά και σε πολλά άλλα – δεν βάζαμε τα δέντρα στα παράθυρα μπροστά για να μην τα βλέπουν οι φτωχοί και πικραίνονται. Τα βάζαμε στις γωνίες του σπιτιού για να μην κάνουμε show, επίδειξη. Και, επίσης, όταν στολίζαμε το δέντρο κάθε «μπούλα» (το στολίδι του δέντρου)- τη φιλούσαμε. Όλοι τη φιλούσαμε, ο αδερφός μου, η μαμά μου, και μετά τις κρεμούσαμε στο δέντρο. Επίσης, θυμάμαι να στολίζουμε πολλές φορές και κλαδιά. Επειδή δε θέλαμε να κόβουμε τα δέντρα και δεν το ήθελε και ο πατέρας μου αυτό καθόλου, παίρναμε κλαδιά και στολίζαμε. Κόβαμε ένα κλαδί από πεύκα συνήθως και το στολίζαμε στο σπίτι», αναφέρει, ενώ συνεχίζει ανακαλώντας ένα χαρακτηριστικό παλιό έθιμο, ιδίως της Ανατολικής Κρήτης, που αναδεικνύει τη σχέση ευγνωμοσύνης που είχε ο άνθρωπος τότε με τα ζώα στα οποία βασιζόταν η επιβίωσή του: «Τη μια αγελάδα που ήτανε υγιής και εύρωστη σε κάθε σπίτι, της βάζανε αγιασμό στα κέρατά της, ένα στεφάνι λουλούδια και τη βάζανε μες στο σπίτι. Αυτό ανάγεται στα πανάρχαια χρόνια, τα μινωικά που λάτρευαν τον ταύρο, αλλά τότε ευλογούσαν την αγελάδα που έχει το γάλα, που γεννάει. Αυτή βάζανε στο σπίτι μέσα. Αυτό ξέρω το κάνανε πάρα πολύ στην ανατολική Κρήτη που έχουν διατηρήσει πολλά έθιμα που ανάγονται στα μινωικά χρόνια. Αλλά και εδώ στο Ρέθυμνο πάντα ευλογούνταν τα ζώα μέσα στα Χριστούγεννα».
Αναφορικά με τα φαγητά, μοιάζει να μην υπήρχαν πολλές διαφορές, πέρα από ελάχιστες όπου χαρακτηρίζουν το σημερινό γιορτινό τραπέζι που, σύμφωνα με την κ. Βαλαρή, έχει δεχτεί ξένες επιρροές: «Είχαμε τους κουραμπιέδες και τα μελομακάρονα. Από εκεί και πέρα είχαμε διάφορα άλλα γλυκά. Η μητέρα μου εμένα έφτιαχνε σαραγλίκια, τζεβρεμέδες. Αυτά είχαν έρθει από την Κωνσταντινούπολη περισσότερο. Οι τζεβρεμέδες ήταν με φύλλο και μέσα είχανε ανθότυρο, λίγη ζάχαρη και κανέλα, τα τυλίγαμε και μετά τα σιροπιάζαμε. Επίσης, τα σαραγλίκια μέσα είχανε χοντροκοπανισμένο καρύδι με ζάχαρη και πάλι κανέλα. Αυτό ήταν το γέμισμα. Και τα κάναμε σγουρά αυτά. Βέβαια, είχαμε και από φαγητό συνήθως χοιρινό. Το χοιρινό ήταν κυρίως το φαγητό μας τα Χριστούγεννα».
Παράλληλα, η κ. Βαλαρή ερωτώμενη για τις παραδόσεις που τηρεί το ίδιο το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνου, μας αναφέρει χαρακτηριστικά, πως το Λύκειο έχει τον δικό του Άγιο Βασίλη: «Αυτό που κάνουμε τα Χριστούγεννα για πάρα πολλά χρόνια είναι να κόψουμε τη βασιλόπιτά μας και πάντα μοιράζουμε και κάποια δώρα σε όλους τους καλεσμένους, τα οποία έχουμε αγοράσει οι κυρίες του Δ.Σ. προηγουμένως. Συμβολικά δωράκια αλλά όλοι παίρνουν από ένα. Τα δώρα τα μοιράζουνε είτε φορώντας κρητικές είτε από την υπόλοιπη Ελλάδα, παραδοσιακές φορεσιές, τέσσερα-πέντε πρόσωπα από τις χορευτικές μας ομάδες είτε τα μοιράζει ο Άγιος Βασίλης, ο οποίος δεν είναι ο κόκκινος της Κόκα Κόλα με τα φουσκωτά μαγουλάκια αλλά είναι ένας αδύνατος ξερακιανός άνθρωπος ο οποίος έχει ένα μπαστούνι μεγάλο και φοράει ρούχα παλιά και τριμμένα. Και αυτός είναι ο Άγιος Βασίλης ο δικός μας. Ο οποίος μας φέρνει δώρα της ψυχής και της καρδιάς».
«Ήταν τα πιο καταπληκτικά Χριστούγεννα της ζωής μου»
Προχωρώντας στη συζήτηση, η κ. Βαλαρή, μας κάνει αισθητή την εντύπωση πως μπορεί πολλά έθιμα καθαυτά να έχουν επιβιώσει μες στον χρόνο, η αίσθηση, παρόλα αυτά, των ημερών, παραδέχεται πως πλέον δεν είναι ίδια, κάνοντας λόγο για ένα παλιό Ρέθυμνο όπου οι ημέρες των Χριστουγέννων χαρακτηρίζονταν από πνευματικότητα και μια πηγαία πίστη παρά τις προκλήσεις: «Ήταν τελείως διαφορετική η αίσθηση τότε διότι ούτε στολίζονταν οι δρόμοι τόσο πολύ όπως σήμερα που στολίζονται από Νοέμβριο. Τότε δεν είχαμε. Οι άνθρωποι, όμως, ήταν στολισμένοι από μέσα τους. Πίστευαν. Υπήρχε πιο δυνατή πίστη από ό,τι τώρα, υπήρχε χαρά, υπήρχε διάχυτη ατμόσφαιρα χαράς. Έμπαιναν στο κλίμα της χαράς και της ελπίδας, ότι γεννιέται ο Χριστός και θα μας προφυλάξει. Υπήρχαν βάσανα τότε. Οι άνθρωποι είχαν μεγάλα βάσανα. Έχουν και σήμερα, βεβαίως, αλλά και τότε υπήρχε φτώχεια, υπήρχαν αρρώστιες πολλές, ήταν δύσκολες καταστάσεις. Υπήρχε όμως εσωτερική, ψυχική δύναμη».
Ενώ χαρακτηριστική και άκρως σημειολογική είναι η προσωπική ανάμνηση που ανακαλεί από τα παιδικά της χρόνια, όπου καταλαβαίνει κανείς πως τελικά η ανάγκη για σύνδεση και δημιουργία αναμνήσεων είναι πολύ δυνατότερη από κάθε άλλη για υλικές απολαύσεις: «Οι γονείς μου ήταν μια μέσου εισοδήματος οικογένεια. Λοιπόν, ήταν κάποια Χριστούγεννα που δεν είχαν να μας πάρουν δώρα. Δεν είχαμε, λοιπόν, δώρα καθόλου και για να μην αισθανθούμε άσχημα, τη νύχτα πήγαν στην κουζίνα και τη γέμισαν όλη με μπαλόνια. Μα όλη, μέχρι το ταβάνι. Κι όταν ήρθανε στις 12 η ώρα να μας ξυπνήσουνε – γιατί πάντα μας ξυπνούσανε στις 12 για να σηκωθούμε και να δούμε που έρχεται ο Χριστούλης και να ζήσουμε το θαύμα αυτό – ανοίγουν την πόρτα και ήταν τα πιο καταπληκτικά Χριστούγεννα της ζωής μου. Και βλέπουμε ένα δωμάτιο γεμάτο μπαλόνια, που δε στοίχισε τίποτα. Παίζαμε μετά με τον αδερφό μου με τα μπαλόνια και κάναμε παιχνίδια, γέλια και οι γονείς μας παίζανε μαζί μας. Τι ωραία που ήτανε. Θα θέλανε δύο δραχμές όλα αυτά τα μπαλόνια. Ακόμα τα θυμάμαι. Τα ωραιότερα Χριστούγεννα που θυμάμαι. Δεν θυμάμαι τα άλλα που παίρναμε δώρα και ρουχαλάκια καινούργια και παιχνίδια».
Κλείνοντας, η κ. Βαλαρή στέλνει το μήνυμα: «Το νόημα αυτών των ημερών είναι η χαρά και η ελπίδα. Να πιστεύουμε, να στέκουμε στα πόδια μας και να ελπίζουμε σε ένα καλύτερο αύριο προσπαθώντας με τη συμπεριφορά μας απέναντι και στον εαυτό μας, απέναντι, όμως, και στον διπλανό μας. Μην ξεχνάμε τον διπλανό μας. Μην ξεχνάμε τον συνάνθρωπο».
