Τις αναπτυξιακές δυνατότητες που μπορεί να προσφέρει η διάσωση και αξιοποίηση της χαρουπιάς στην Κρήτη επισημαίνουν οι επιστήμονες, οι οποίοι συνδράμουν την προσπάθεια της Πολιτιστικής Εταιρίας Πανόρμου Επιμενίδης.
Η ανάδειξη της χαρουπιάς, η προβολή της υψηλότης πολιτιστικής και διατροφικής αξίας του χαρουπιού, αλλά και επιστημονικές μελέτες που αφορούν στο DNA του προϊόντος παρουσιάστηκαν μεταξύ πολλών άλλων στη διάρκεια των εργασιών του Συμποσίου Χαρουπιού που πραγματοποιήθηκε την Κυριακή στον Χαρουπόμυλο Πανόρμου.
Επιστήμονες από ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα της Κρήτης και τις υπόλοιπης χωράς ανέπτυξαν μέσα από τις ενδιαφέρουσες εισηγήσείς τους όλα όσα αφορούν στο προϊόν του χαρουπιού και ανάδειξαν όλες τις πτυχές της χρήσης του αλλά προχώρησαν και στην παρουσίαση της επιστημονικής ανάλυσης της διατροφικής του αξίας. Το χαρούπι είναι ένα προϊόν που έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην επιβίωση των Κρητικών στη διάρκεια του 2ου παγκόσμιου πολέμου, καθώς γλίτωσε τον κρητικό λαό από τον λιμό.
Ένα αυτοφυές φυτό, το οποίο έχει τεράστια περιβαλλοντικά οφέλη, καθώς από τη μια δεν χρειάζεται σχεδόν τίποτα για την καλλιέργεια του και από την άλλη αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους συντελεστές στη διάσωση του περιβάλλοντος, αποτρέποντας την ερημοποίηση του και αντιμετωπίζοντας αποτελεσματικά την ξηρασία.
Παράλληλα η διατροφική του αξία είναι αδιαμφισβήτητη, ενώ η πολιτιστική του σπουδαιότητα τεράστια για τον τόπο γι’ αυτό και θεωρείται ότι το χαρούπι μπορεί να αποτελέσει ένα ισχυρό μοχλό ενίσχυσης της προσπάθειας που καταβάλλεται για τη διασύνδεση του πρωτογενή τομέα με τον τουρισμό στην Κρήτη.
Το συμπόσιο διοργάνωσε η Πολιτιστική Εταιρεία Επιμενίδης σε συνδιοργάνωση με την Περιφέρεια Κρήτης και το Μεσογειακό Κέντρο Ικανοτήτων Αγροδιατροφής (MACC) με στόχο την προβολή του προϊόντος και την ευαισθητοποίηση του κοινού γύρω από το χαρούπι. Στην εκδήλωση έγιναν σημαντικές επιστημονικές ανακοινώσεις του πανεπιστημίου Κρήτης σχετικά με τη μελέτη του γονιδιώματος του χαρουπιού, ενώ στο πλαίσιο των εργασιών τεθήκαν ξανά σε λειτουργία τα παλιά μηχανήματα του χαρουπόμυλου.
«Ο διατροφικός θησαυρός του χαρουπιού μπορεί να ανοίξει νέους δρόμους ανάπτυξης στο νησί»
Η ανάδειξη της αξίας του χαρουπιού σε όλες τις πτυχές του με δεδομένη και την αύξηση του ενδιαφέροντος των νέων για την καλλιέργειά του οδήγησε την Πολιτιστική Εταιρεία Επιμενίδης που ιδρύθηκε με σκοπό να προάγει το χαρούπι, σε σχετικές πρωτοβουλίες που στόχο έχουν την περαιτέρω γνωριμία των παραγωγών με το προϊόν.
Όπως επισήμανε σε δηλώσεις της η Κορίννα Μηλιαράκη, πρόεδρος της Πολιτιστικής Εταιρίας το χαρούπι είναι ένα «παρεξηγημένο» προϊόν αφού τις δεκαετίες που πέρασαν εξαγόταν μόνο ο σπόρος του και ο υπόλοιπος καρπός χρησιμοποιούνταν ως ζωοτροφή. Αποτελεί, ωστόσο, το τρόφιμο που έσωσε την Κρήτη από τον λιμό κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου αφού δεν αποτελούσε προτίμηση των Γερμανών στρατιωτών. Ενδεχομένως η ταύτισή του με τις συνθήκες της πείνας και του πολέμου ήταν αυτή που έκανε τους καταναλωτές να το απαξιώσουν όταν είχαν πια και πάλι περισσότερες επιλογές στη διάθεσή τους. Σήμερα, ωστόσο, επανέρχεται στο προσκήνιο λόγω της αναγνώρισης της υψηλής του διατροφικής αξίας: «Έχουμε ξεκινήσει μια σειρά δράσεων για την αποκατάσταση της αξίας της χαρουπιάς και την ανάδειξη της διατροφικής της αξίας, γιατί είναι ένας διατροφικός θησαυρός ο οποίος μπορεί να μας ανοίξει ένα δρόμο για την άλλου τύπου ανάπτυξη σήμερα. Συνδέεται με τον πρωτόγεννη τομέα, με τον πολιτισμό. Είναι μια προσπάθεια που κάνουμε να φέρουμε σε επαφή διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, έχουμε φέρει σε επαφή καλλιεργητές, μεταποιητές, επιστήμονες, ερευνητές, ανθρώπους του πολιτισμού που με βάση το χαρούπι έχουμε ασχοληθεί και προσπαθούμε να αναδείξουμε αυτόν τον διατροφικό θησαυρό που έχουμε σήμερα» ανέφερε και πρόσθεσε ότι:
«Η χαρουπιά απαξιώθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το χαρούπι έσωσε τον ντόπιο πληθυσμό από τον λιμό, στην συνέχεια αυτό την απαξίωσε και σήμερα είναι σε άνοδο και η καλλιέργεια και η παραγωγή προϊόντων. Έχουμε και εντυπωσιακή αύξηση της τιμής του χαρουπιού μέσα στα τελευταία χρόνια και ολοένα και περισσότερο ο κόσμος μαθαίνει για αυτόν τον διατροφικό θησαυρό που έχουμε. Το συμπόσιο έγινε για να μπορέσουμε να διαδώσουμε την αξία του χαρουπιού, να μαζέψουμε όλους τους παραγωγούς της Κρήτης γύρω από αυτό το προϊόν, να καλέσουμε και να προβάλλουμε όλα τα προϊόντα της Κρήτης του χαρουπιού».
Σε λειτουργία τα παλιά μηχανήματα του χαρουπόμυλου
Σημειώνεται ότι έδρα της εταιρείας Επιμενίδης είναι το Πάνορμο Ρεθύμνου όπου ένας παλιός χαρουπόμυλος που παρήγαγε χαρουπάλευρο και ζωοτροφές μέχρι το 1966 αναστηλώθηκε και λειτουργεί ως σύγχρονος χώρος τέχνης και πολιτισμού. Στο εσωτερικό του σώζονται ακόμα τα αρχικά μηχανήματα, κατασκευασμένα τη δεκαετία του ’30, τα οποία στη διάρκεια των εργασιών του συμποσίου, μπήκαν σε επιδεικτική λειτουργία με τη στήριξη του υπουργείου Πολιτισμού. Αναφερόμενη στην επαναλειτουργία των μηχανημάτων του Χαρουπόμυλου ο οποίος θα λειτουργεί στο εξής προκειμένου τόσο μαθητές όσο και άλλοι επισκέπτες να γνωρίσουν το μνημείο, αλλά και το μουσείο χαρουπιού που θα φιλοξενηθεί εκεί: «Υπάρχει κάτι συμβολικό σε όλη αυτήν τη διαδικασία, κατορθώσαμε να βάλουμε σε λειτουργία ξανά, μετά από μισό αιώνα, τα μηχανήματα αυτού του χαροπόμυλου που είναι βιομηχανικό μνημείο, έχει κηρυχτεί από το υπουργείο πολιτισμού και που μας έχει εμπνεύσει σαν κέντρο στην Κρήτη για να ασχοληθούμε με το χαρούπι. Ο χαρουπόμυλος αυτός από εδώ και πέρα, έτσι κι αλλιώς είναι ένα πολιτισμικό κέντρο, αλλά εκτός από χώρο τέχνης και πολιτισμού, θα είναι και ένα μουσείο χαρουπιού, θα γίνονται επιδεικτικές δράσεις όσον αφορά το χαρούπι, θα είναι δηλαδή η βάση του χαρουπιού στην Κρήτη εδώ, θα είναι ένα επισκέψιμο κέντρο από μαθητές. Ήδη ξεκινάει η επίσκεψη όλων των μαθητών για να γνωρίσουν, τη λειτουργία των μηχανημάτων. Θα τους κάνουμε και ένα σεμινάριο παραγωγής μερέντας. Αυτήν τη στιγμή Θα παίξει ένας εκπαιδευτικό ρόλο ο χαρουπόλυλος και όχι μόνο. Θα είναι και ένας τουριστικός προορισμός, όπου ο κάθε επισκέπτης θα μαθαίνει την ιστορία του χαρουπιού, θα φιλοξενείται στον χώρο και θα μπορεί από εδώ να παίρνει ότι πληροφορία θέλει για να επισκέπτεται είτε μονάδες καλλιεργητών, είτε να γνωρίζει τα προϊόντα τους».
Η επιστημονική έρευνα του DNA του χαρουπιού κατοχυρώνει το προϊόν
Στο πλαίσιο του συμποσίου παρουσιάστηκε η επιστημονική έρευνα καθηγητών του πανεπιστημίου Κρήτης αναφορικά με το γονιδίωμα της χαρουπιάς, μελέτη ιδιαίτερα σημαντική αφοί κατοχυρώνει και πιστοποιεί το προϊόν.
Ο Κρίτων Καλαντίδης, καθηγητής στο τμήμα Βιολογίας του πανεπιστημίου Κρήτης, μαζί με την Ανδρονίκη Μπιμπή, τον Παναγιώτη Ιωαννίδης από το ΙΤΕ και τον Χρήστο Μπαζάκο ολοκλήρωσαν αφιλοκερδώς την έρευνα που αφορά στην αποκωδικοποίηση του DNA της χαρουπιάς και η οποία αναφέρεται περίπου σε 50.000 γονιδίων.
Πρόκειται για την πρώτη ανάλυση γονιδιώματος χαρουπιάς που γίνεται παγκοσμίως.
Η μελέτη αυτή γίνεται με σκοπό να προστατευτεί το DNA των ποικιλιών χαρουπιάς που ευδοκιμούν στην Κρήτη. Αφού λοιπόν κατοχυρωθεί ο γενετικός κώδικας που αντιστοιχεί στην συγκεκριμένη ποικιλία, δεν θα μπορεί μελλοντικά κάποια άλλη χώρα να παρουσιάσει ως δική της μια χαρουπιά κρητικής προέλευσης που τυχόν μεταφυτεύτηκε εκεί.
Σε σχετικές δηλώσεις του ο κ. Καλαντίδης, ανέφερε: «Η χαρουπιά έχει ένα μεγάλο γονιδίωμα και μάλλον αυτό που είναι καινούργιο, – γιατί το μέγεθος του γονιδιώματος το είχαν υποθέσει όσοι συνάδελφοι είχαν ασχοληθεί, – έχει να κάνει με τον αριθμό των γονιδίων που φαίνεται να είναι πολύ μεγάλος 44 – 50 χιλ. περίπου (δεν έχουμε φτάσει στο τέλος). Ο άνθρωπος έχει 25,000 γονιδια. Άρα μιλάμε για ένα σύνθετο γονιδίωμα. Εμένα που δουλεύω με φυτά μια ζωή δεν μου κάνει εντύπωση, καθώς είναι πολυσύνθετα τα γονιδιώματα. Το ξέραμε ότι έχουν μεγάλο αριθμό γονιδίων. Για παράδειγμα η ντοματιά έχει 35.000 γονίδια. Εν πάση περιπτώσει είναι ένα καινούργιο στοιχείο που δεν το ξέραμε. Αυτή την στιγμή το γονιδίωμα το πρώτο πράγμα που θα κάνει είναι να δημιουργήσει μια βάση για την κατοχύρωση της πληροφορίας χαρουπιάς. Εφόσον έχεις ένα γονιδίωμα μπορείς αυτές τις μελέτες που δείξαμε που σχετίζονται με την συγγένεια μεταξύ των ποικιλιών – που δεν είναι ακόμα ποικιλίες,- όπως και η κατοχύρωση των ποικιλιών ως τέτοιες μπορεί να γίνει πια πολύ πιο εύκολα. Αυτή την στιγμή δεν είχες που να πατήσεις για να πεις για ποικιλία. Για παράδειγμα λες ότι η ποικιλία αυτή είναι είναι κοντή, έχει μωβ άνθος κ.λπ. Αυτό μπορεί να είναι αποτέλεσμα είτε του γονότυπου της (DNA), είτε των συνθηκών κάτω από τις οποίες έχει μεγαλώσει. Ξέρουμε πολύ καλά ότι μια χαρουπιά αν είναι μεγάλη, μικρή, κοντή, αν έχει μεγάλα χαρούπια, κοντά χαρούπια κ.λπ. επειδή την πότιζαν, δεν την πότιζαν, ήταν σε κακή πλαγιά, επειδή δεν την βλέπει ο ήλιος κ.λπ. Για να μπορέσεις να βεβαιώσεις ότι κάτι είναι ποικιλία και δεν είναι ένα τυχαίο αποτέλεσμα της φύσης. Πρέπει να έχεις το DNA της και να το έχεις αυτό πρέπει να διαβάσεις το σύνολο πάνω στο οποίο θα φτιάξεις έναν ακριβή χάρτη, για να μπορέσεις μετά να ονομάσεις την κάθε χαρουπιά ως διαφορετική. Οπότε το πρώτο σημαντικό είναι ότι έχει να κάνει με την κατοχύρωση των οποιονδήποτε ποικιλιών ή ας πούμε ποικιλιών, γεννοτύπων τους λέμε εμείς ακόμα, για να κάνεις καλή κατοχύρωση πρέπει να έχεις το σύνολο του DNA. Αυτό ισχύει για όλων τον κόσμο, και ο Ισπανός που θα έρθει αύριο να πιστοποιήσει την δική του ποικιλία πάνω στο δικό μας DNA θα πατήσει, έτσι γίνεται πάντα. Αυτό είναι αποτέλεσμα της έρευνας του πανεπιστημίου Κρήτης».
Η σημασία της ένταξης του χαρουπιού στον κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς
Η Σταυρούλα Φωτοπούλου διευθύντρια της Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του υπουργείου Πολιτισμού που παρακολούθησε με ιδιαίτερο ενδιαφέρον τις εργασίες του συμποσίου για το χαρούπι, αναφέρθηκε στη σημασία της ένταξης του χαρουπιού στην άυλη πολιτιστική κληρονομιά της unesco επισημαίνοντας ότι είναι σημαντικό ότι υπάρχουν άνθρωποι παραγωγοί που ασχολούνται με το προϊόν και είναι αποφασισμένοι να μεταφέρουν την τεχνογνωσία τους και στις επόμενες γενιές.
Ειδικότερα, η κ. Φωτοπούλου μεταξύ άλλων είπε: «Αναγνωρίζουμε το πόσο εξαιρετικό διατροφικό προϊόν είναι, το χαρούπι. Αναγνωρίζουμε ότι γύρω από την πρακτική της καλλιέργειας αλλά και της παρασκευής των εδεσμάτων με βάση το χαρούπι αναπτύσσονται κοινότητες ανθρώπων, οι οποίοι είναι οι καλλιεργητές, και βρίσκουν ένα στοιχείο της πολιτισμικής τους ταυτότητας ακριβώς σε αυτή την πρακτική. Για την άυλη πολιτιστική κληρονομιά η σημασία είναι οι άνθρωποι. Υπάρχουν κοινότητες ανθρώπων οι οποίοι κάνοντας αυτό για το οποίο μιλάμε, βρίσκουν ένα στοιχείο της ταυτότητάς τους; Η απάντηση που μας δόθηκε με τη βοήθεια της κ. Μηλιαράκη και του Επιμενίδη είναι ότι υπάρχουν, αυτοί οι άνθρωποι, οι παραγωγοί που κατασκευάζουν τα εδέσματα με βάση το χαρούπι και αυτοί οι άνθρωποι είναι διατεθειμένοι αυτή την πρακτική να τη δώσουν στις επόμενες γενιές. Είναι το δεύτερο που μας ενδιαφέρει, διαγενεακή μετάδοση. Εδώ, και αυτό το συνέδριο προφανώς είναι ένας τρόπος. Εμείς από την δική μας πλευρά αναδεικνύουμε την πολιτισμική σημασία μίας πρακτικής (καλλιέργεια, παρασκευή εδεσμάτων) και τις προσπάθειες αυτή η πρακτική, εφόσον αξιολογείτε από τους ίδιους ανθρώπους και εμάς ότι είναι σημαντική, να περάσει στις επόμενες γενιές. Είναι ένας τρόπος να ολοκληρώνεις την παρουσίαση ενός προϊόντος, μιας τεχνικής κ.λπ. Το χαρούπι είναι η ξυλοκερατιά που λένε στην υπόλοιπη Ελλάδα, είναι ζωοτροφή μόνο, δεν είναι για τους ανθρώπους και αυτό είναι κρίμα, γιατί είναι υπερπολύτιμη τροφή».
«Το χαρούπι είναι ένα προϊόν που μπορεί να χαρακτηριστεί διατροφικός θησαυρός»
Ο Γιώργος Φραγκιαδάκης: Αναπληρωτής καθηγητής στο τμήμα Επιστημών Διατροφής και Διαιτολογίας της σχολής Επιστημών Υγείας του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου μίλησε για το παρελθόν το παρόν και το μέλλον του τροφίμου του χαρουπιού.
«Το ενδιαφέρον είναι ότι ενώ μεταπολεμικά το χαρούπι δεν εκτιμήθηκε επαρκώς, άρχισε να περιορίζεται η χρήση του σαν ζωοτροφή, ούτως ή άλλως η κτηνοτροφία άρχισε κάπως να πάσχει, ιδίως προς το τέλος του 20ου αιώνα και βέβαια θεωρήθηκε δεύτερης ποιότητος τρόφιμο για τον άνθρωπο. Ευτυχώς, περίπου τα τελευταία 20 χρόνια η τάση αυτή έχει αντιστραφεί εντελώς. Μάλιστα, εμείς καταγράψαμε τρόφιμα που περιέχουν χαρούπι στην Κρήτη και υπάρχει μια καταπληκτική ποικιλία που διατίθεται. Καταγράψαμε πάνω από 100 διαφορετικά τρόφιμα που σημαίνει ότι το χαρούπι προετοιμασμένο με διαφορετικούς τρόπους, συνδυασμένο με άλλα τρόφιμα κ.λπ. Αυτή την στιγμή στην Κρήτη φαίνεται ότι αρχίζει να ανθεί και βέβαια υπάρχουν πάντα περιθώρια βελτίωσης στο χαρούπι στην ανθρώπινη διατροφή, τόσο πολύ που αυτήν την στιγμή ίσως έχει μεγαλύτερη σημασία να δούμε τις διατροφικές προτιμήσεις, τις διατροφικές απαιτήσεις των ανθρώπων, διότι είναι πολύ πιθανόν σε κάποια προϊόντα να υπάρχει περισσότερη προσφορά από ζήτηση. Τέλος, οι πρωτοβουλίες αυτές, όπως η πρωτοβουλία του Επιμενίδη ή της Περιφέρειας Κρήτης βοηθάει ώστε ο καταναλωτής να διαπιστώσει ότι το χαρούπι είναι ένα προϊόν που μπορεί να χαρακτηριστεί διατροφικός θησαυρός. Έχει εξαιρετικής ποιότητας άμυλο, καλή σύσταση σακχάρων, έχει καλής ποιότητος πρωτεΐνη, έχει ελάχιστα λιπαρά, πολλές φυτικές ίνες ενεργητικές για τον άνθρωπο, μέταλλα, είναι ένα προϊόν πολύτιμο για την ανθρώπινη διατροφή» είπε και κατέληξε λέγοντας πως: «Δεν υπάρχει τόσο συστηματική καλλιέργεια όσο παλαιότερα, υπάρχει μικρότερη αξιοποίηση ως ζωοτροφή, υπάρχει μεγαλύτερη αξιοποίηση για την ανθρώπινη διατροφή, αλλά ένα ερώτημα. Χρειαζόμαστε καλύτερη καταγραφή των ροών του χαρουπιού. Έχουμε μια δυσκολία να παρακολουθήσουμε το πόσο χαρούπι παράγεται, πόσο χαρούπι εξάγεται, πόσο εισάγεται. Υπάρχει μια περίεργη κατάσταση, κάνουμε και εξαγωγές και εισαγωγές χαρουπιού. Είναι σημαντικό για να μπορέσει κανείς να το προωθήσει να έχει τελικά και μια αντίληψη, αυτό που λέμε logistics, δηλαδή της εφοδιαστικής αλυσίδας το χαρουπιού».
