Βασίλης Σιμιτζης: «Να στρέψουμε το ενδιαφέρον των νέων παιδιών και προς αυτή την κατεύθυνση γιατί μελετώντας τη γη πιο βαθιά ίσως καταλάβουμε τι εστί κλιματική κρίση, τι είμαστε και ποιοι είμαστε σε αυτόν τον χώρο»
Η Κρήτη αδιαμφισβήτητα αποτελεί ένα νησί με μεγάλη γεωλογική αξία και ιδιαίτερη γεωμορφολογία. Πετρώματα, φαράγγια, σπήλαια, ποτάμια και λίμνες, βουνά και δάση συναντώνται σε όλη την έκταση του νησιού. Ο πλούσιος αυτός γεώκοσμος που φιλοξενεί ποικίλες μορφές ζωής γεννά επομένως πολλά ερωτήματα τόσο για τον τρόπο που διαμορφώθηκε σε μια διαδρομή 14.000.000 χρόνων μέχρι σήμερα, έως για το ποιο θα μπορούσε να είναι το μέλλον του σε μια περίοδο όπου γίνεται έντονος διάλογος για τη λεγόμενη κλιματική αλλαγή και τις επιπτώσεις που έχει επιφέρει ιδίως στο ανθρωπογενές περιβάλλον.
Η παλαιοντολογία είναι η επιστήμη η οποία μελετά την ιστορία της εμφάνισης και ανάπτυξης δειγμάτων ζωής στη Γη και έρχεται επομένως να δώσει πολλές απαντήσεις πάνω στα ερωτήματα για την ιστορία της κρητικής γης και του περιβάλλοντός της. Ο κ. Βασίλης Σιμιτζή, γεωλόγος και επιμελητής του Παλαιοντολογικού Μουσείου Ρεθύμνου και η Αναστασία Τζενουδάκη, επίσης γεωλόγος και υπάλληλος στο μουσείο, μιλώντας στα «Ρ.Ν.» εξηγούν πως τα εκθέματα του μουσείου και γενικότερα τα ευρήματα του νησιού δίνουν σπουδαίες και χρήσιμες πληροφορίες για τη γεωλογική διαμόρφωσή του – αυτή που γνωρίζουμε σήμερα- με τον ίδιο τον κ. Σιμιτζή να λέει χαρακτηριστικά πως η Κρήτη αυτή τη στιγμή αποτελεί ένα «ζωντανό εργαστήριο» για τους γεωλόγους.
Στο Ρέθυμνο τα παλαιότερα απολιθώματα της Κρήτης – Παρουσιάζονται στους χώρους του Παλαιοντολογικού Μουσείου
Το Παλαιοντολογικό Μουσείου Ρεθύμνου στεγάζεται στο ιστορικό Τέμενος Μασταμπά και αποτελεί παράρτημα του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας με την πρόεδρο του Φαλή Βογιατζάκη να διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάδειξη και ανάπτυξη δραστηριοτήτων και προγραμμάτων στους χώρους του μουσείου. Ειδικότερα, στο μουσείου που βρίσκεται επί της οδού Σαθά, πραγματοποιούνται πολλά εκπαιδευτικά προγράμματα με συμμετέχοντες κυρίως παιδιά, ενώ ο χώρος είναι επισκέψιμος καθημερινά και κατά καιρούς φιλοξενούνται ενδιαφέρουσες εκθέσεις και συλλογές. Όπως εξηγεί ο κ. Σιμιτζής, η κύρια συλλογή του μουσείου αποτελείται από μια ευρεία γκάμα ευρημάτων όπως κόκαλα και κελύφη απολιθωμένων ζώων, με τα πιο παλιά να εντοπίζονται μεταξύ Μπαλί και Σίσες Μυλοποτάμου: «Τα απολιθώματα είναι ίχνη ζωής που βρίσκονται μέσα σε πετρώματα. Τα πιο παλιά πετρώματα που έχουμε είναι αυτά που ζούσαν κάποτε τη θάλασσα γιατί αναδύθηκε η Κρήτη -και το Αιγαίο- από εκεί πριν 14.000.000 χρόνια. Έτσι, λοιπόν, τα πιο παλιά πετρώματα που έχουν βρεθεί στην Κρήτη είναι στην περιοχή του Ρεθύμνου και είναι μεταξύ Μπαλί και Σίσες, με ηλικία περίπου 300.000.000 ετών και είναι αμμωνίτες, εχινόδερμα και αρκετά άλλα είδη όπως οργανισμοί που τους βλέπουμε στο μικροσκόπιο, δηλαδή μονοκύτταροι οργανισμοί που αφήσαν το κέλυφός τους και σήμερα το βρίσκουμε μέσα στα πετρώματα. Αυτά είναι τα παλιότερα ευρήματα της Κρήτης και δείχνουν μια εποχή και ένα περιβάλλον αρκετά σημαντικό για την ιστορία της γης και, φυσικά, της Κρήτης. Είναι η αρχή του σχισίματος, το σπάσιμο της Παγγαίας. Γιατί στην αρχή δημιουργήθηκε μια στεριά ενιαία που σιγά-σιγά με τις τεκτονικές κινήσεις άρχισε να σπάει και να δημιουργούνται οι λιθοσφαιρικές πλάκες και η κίνηση των ηπείρων. Ακριβώς εκεί έχουμε ένα πολύ καλό σημάδι στον Μυλοπόταμο ότι τα πετρώματα αυτά ήταν ναι μεν στα βάθη της θάλασσας αλλά δείχνει και την κίνηση όταν χώρισε το νότιο ημισφαίριο από το βόρειο δηλαδή η Ευρασία με την κάτω περιοχή, την Γκοντβάνα. Αυτά στις Σίσες, το Μπαλί και το Φόδελε, είναι από τα πιο χαρακτηριστικά ευρήματα και μάλιστα για τη γεωλογία της Ελλάδας είναι πολύ χαρακτηριστικές ενότητες. Δεν έχουμε παντού τόσο παλιά πετρώματα. Μόνο στη Χίο έχουν βρεθεί πιο παλιά και σε μερικά άλλα σημεία. Μετά έχουμε πετρώματα της μεσοζωικής εποχής δηλαδή της εποχής των δεινοσαύρων. Ξεκινάει από τα 250 εκ. χρόνια πριν και σταματάει αυτή η εποχή με μια μεγάλη κλιματική αλλαγή και την πτώση μετεωρίτη που κατέστρεψε το 80% ζωής που υπήρχε πάνω στη γη τότε και φυσικά τους δεινόσαυρους και μαζί με αυτούς και τους «φίλους» τους, τους αμμωνίτες, οι οποίοι δεν επιβίωσαν τα επόμενα χρόνια. Οι αμμωνίτες είναι δείγμα αυτής της καταστροφής που τους βρίσκουμε εδώ στην Κρήτη και στο Ρέθυμνο, συγκεκριμένα στα Σελλιά, στον Αη Βασίλη», καταλήγει, ενώ η Αναστασία Τζενουδάκη συμπληρώνει: «Οι αμμωνίτες είναι απολιθώματα που έχουν εξαφανιστεί πριν από 66.000.000 χρόνια. Είναι πολύ σημαντικά για να καταλάβουμε το «παλαιο-περιβάλλον» στο οποίο ζούσανε. Και έχουν βρεθεί από πολύ μικρά μεγέθη έως και δύο μέτρα. Βρίσκουμε αχινούς και αμμωνίτες σε ένα αρκετά μεγάλο υψόμετρο στον Ψηλορείτη και έτσι καταλαβαίνουμε κατευθείαν ότι θάλασσα δεν υπάρχει σήμερα εκεί αλλά ότι κάποτε υπήρχε».
Από την ανάδυση του Αιγαίου στην πλούσια πανίδα της Κρήτης
Μέσα από τα λεγόμενα των δύο γεωλόγων διαφαίνεται πως οι γεωλογικές διεργασίες και τα απολιθώματα που έχουν βρεθεί στο νησί μαρτυρούν τον πλούτο ζωής που υπήρχε στην περιοχή συμπεριλαμβανομένων σπάνιων ζώων και φυτών που συνέβαλαν στην ιστορία του νησιού. Ο κ. Σιμιτζής εξηγεί: «Μετά τα 66 εκ. χρόνια αρχίζει η καινοζωική εποχή όπου η Κρήτη ξεκινάει να βγαίνει από τη θάλασσα, όλο το Αιγαίο φυσικά όπου έγινε μια ενιαία στεριά. Οπότε εδώ εντοπίζουμε ζώα που έρχονται από άλλα μέρη. Έρχονται ζώα της Αφρικανικής πανίδας τα οποία είναι σαρκοφάγα, φυτοφάγα. Έχουμε τεράστια βλάστηση με δέντρα τροπικά, πανύψηλα δέντρα ύψους 30 και 40 μέτρων. Εμείς έχουμε κάποια ίχνη στη Γαύδο και σε σημεία του Ρεθύμνου, στην περιοχή των ποταμών. Πρέπει να πούμε ότι στη διάρκεια από την ανάδυση της Αιγαίας πλάκας και μετά έχουν γίνει πάρα πολλές αλλαγές και στη μορφολογία της. Δηλαδή εκτός από την ανάδυση έχουμε και σπασίματα και τη διαμόρφωση της Κρήτης. Στο μουσείο έχουμε κάποιους χάρτες που φαίνεται πως ήταν η Κρήτη πριν 14 εκ. χρόνια, πριν 10, πριν από 4 κ.ο.κ. Δηλαδή περισσεύουν οι κορυφές των βουνών, άλλες φορές είναι μια ενιαία στεριά με κάποιες λίμνες. Επίσης, συμβαίνουν γεγονότα γεωλογικά και μεγάλες κλιματικές αλλαγές. Κάποια στιγμή ξεραίνεται όλη η Μεσόγειος και γίνεται στεριά με αποτέλεσμα να έχουμε την κρίση αλμυρότητας του Μεσσηνίου. Δηλαδή χαμηλώνει η θάλασσα, έχουμε μεγάλη εξάτμιση και φυσικά η θάλασσα έχει πάρα πολλά άλατα μέσα και τα άλατα καθιζάνουν και δημιουργούν κοιτάσματα γύψου, θειάφι, ανυδρίτη. Αυτά τα υλικά εμποδίζουν τη ζωή. Ό,τι ζώα υπάρχουν απολιθώνονται εκεί και βρίσκουμε τα θαλασσινά ζώα. Ακόμα σε υψόμετρο 1.300 μ. και στον Σκίνακα που είναι ακόμα πιο ψηλά, έχουμε πετρώματα που έχουν μέσα θαλασσινά απολιθώματα. Οι νουμουλίτες βρίσκονται στο αστεροσκοπείο. Πιο πάνω στον Ψηλορείτη έχουμε σφουγγάρια απολιθωμένα. Στις Μέλαμπες έχουν βρεθεί ένα είδος καμηλοπάρδαλης. Έχουν βρεθεί σκιουροειδή σε όλη την περιοχή και τη λεκάνη μεταξύ Αγίου Βασιλείου και Αμαρίου. Έχει βρεθεί το δεινοθήριο το οποίο είναι ένας μεγάλος ελέφαντας που έζησε πριν 5 εκ. χρόνια περίπου στη Σητεία. Έχει βρεθεί ένα άλλο είδος ελέφαντα, ο μαστόδοντας, στις Βρύσες Αποκόρωνα. Αντιλόπες, ύαινες, ρινόκεροι. Η Κρήτη σφύζει. Στο Ρέθυμνο αυτή τη στιγμή έχουμε τουλάχιστον πέντε με έξι θέσεις με ίχνη από τις θαλάσσιες αγελάδες. Έχει βρεθεί στο Σελλί Ρεθύμνου ένα δόντι από τον καρχαρόδοντα-μεγαλόδοντα που ήταν ένα θηρίο, ο μεγαλύτερος θηρευτής εκείνης της εποχής, δηλ. στα 5 εκ. χρόνια περίπου, το οποίο ήταν 18 μ. και είχε τρεις σειρές δόντια».
Παγετώνες μέχρι και στον Ψηλορείτη
Ο κ. Σιμιτζής και η Αναστασία Τζενουδάκη εστιάζουν στην περίοδο των Παγετώνων, όταν η Κρήτη βίωσε δραματικές κλιματικές αλλαγές, όπως την πτώση της στάθμης της θάλασσας, η οποία δημιούργησε νέες γέφυρες στεριάς και επέτρεψε στα φυτοφάγα ζώα, όπως ελέφαντες και ελάφια, να μετακινηθούν το νησί. Στη διάρκεια αυτής της εποχής, τα ζώα συχνά αναζητούσαν καταφύγιο σε σπήλαια, και η απουσία σαρκοφάγων ενίσχυσε τη μοναδικότητα των οικοσυστημάτων της Κρήτης.
«Τα πολύ σημαντικά για εμάς εδώ είναι το ελάφι και ο ελέφαντας που είναι «νάνες» μορφές, δηλαδή είναι πιο μικρόσωμα από αυτά που ζουν σήμερα. Και αυτό έχει να κάνει καθαρά με το περιβάλλον, ότι δεν είχαν τροφή ουσιαστικά. Και σίγουρα, εξελικτικά, γιατί δεν υπήρχαν τα σαρκοφάγα οπότε δεν χρειαζόντουσαν να έχουν την υπεροχή του μεγέθους ώστε να προστατευτούν. Οπότε κάθε φορά γεννιόντουσαν όλο και πιο μικρά. Εμάς εδώ είναι περίπου στο 1,70 ύψος ο ελέφαντας. Έχουν βρεθεί σε παράκτια σπήλαια που και αυτό μας λέει κάτι, το ότι κάτι συνέβη. Βλέπουμε λοιπόν πως έχει διαμορφωθεί το νησί αυτό. Γιατί μιλάμε για ζώα σε “νάνες” μορφές που εξαφανίστηκαν γύρω στα 10.000 χρόνια πριν. Είναι ναι μεν πολλά χρόνια αλλά είναι πολύ λίγα για τον γεωλογικό χρόνο», αναφέρει χαρακτηριστικά η Αναστασία Τζενουδάκη, ενώ ο κ. Σιμιτζής συνεχίζει λέγοντας: «Υπάρχουν περίπου 100 θέσεις από το Σφηνάρι Χανίων μέχρι τη Ζάκρο με απολιθώματα θηλαστικών που ήταν φυτοφάγα δηλ. από ελάφια, ελέφαντες και ιπποπόταμους, τα πιο πρόσφατα. Αυτή η κατάσταση έχει να κάνει με την κλιματική αλλαγή – γιατί πρέπει να τονίσουμε ότι στη γη έχουν γίνει πολλές κλιματικές αλλαγές. Θεωρητικά για τους γεωλόγους δεν υπάρχει κλιματική αλλαγή, είναι περισσότερο κλιματική κρίση. Αυτό γιατί διασχίζουμε ακόμα την περίοδο των Παγετώνων που ξεκίνησε πριν 2 εκ. χρόνια περίπου και φτάνει μέχρι το Ολόκαινο. Τι έγινε στην περίοδο των παγετώνων; Μέσα από κάποια φαινόμενα μεταφέρθηκαν παγετώνες και κρύο στην εύκρατη ζώνη. Έτσι, μέχρι προχθές λέγαμε ότι οι πάγοι φτάσανε μέχρι την Πίνδο και σήμερα – μέσα από έρευνες που έγιναν – στο Γεωπάρκο του Ψηλορείτη ανακοίνωσαν ότι στον Τάφκο του Μυγερού έχουν βρεθεί ίχνη από παγετώνες. Την περίοδο αυτή, λοιπόν, συμβαίνουν πολύ παράξενα πράγματα. Αν είχαμε παγόβουνα στο Κρητικό πέλαγος, σημαίνει επειδή τα παγόβουνα παίρνουνε νερό από τη θάλασσα τότε η στάθμη της είχε κατέβει μέχρι και 120 μ. πιο κάτω από τη σημερινή. Έχουμε μετρήσεις τέτοιες. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι εμφανίζονται στεριές. Εμφανίζονται νησιά. Οπότε αυτές οι γέφυρες της στεριάς βοηθούσαν τη μετακίνηση των ζώων. Αλλά ποια ζώα ερχόντουσαν τελικά εδώ; Έχουν έρθει μόνο φυτοφάγα ζώα δηλ. ελέφαντες, ελάφια και ιπποπόταμοι και κάποια νυχτόβια αρπακτικά, ένα είδος κουκουβάγιας, η οποία σε αντίθεση με τους νάνους είναι γίγαντες, δεν πετάει μόνο αλλά περπατάει. Μέχρι στιγμής δεν έχουν βρεθεί σαρκοφάγα. Αυτό σημαίνει ότι δεν μπορούσαν να έρθουνε άλλα ζώα. Για αυτό έχουμε και τον νανισμό στα νησιά κυρίως. Ο νανισμός είναι υπό μελέτη και είναι κλιματικό θέμα γιατί πως ζούνε; πως αναπαράγονται, πως τροφοδοτούνται όταν έχουμε πάγους. Έχει μελετηθεί, επίσης, ότι στους παγετώνες έχουμε παγετώδεις περιόδους και μεσοπαγετώδεις περιόδους. Κάθε 20.000 χρόνια ανεβαίνει η θερμοκρασία, λιώνουν οι πάγοι, ανεβαίνει η στάθμη της θάλασσας, έχουμε στοιχεία μόνο για την τελευταία περίοδο».
«Η Κρήτη για τη γεωλογία είναι ένα εργαστήριο ζωντανό»
Κλείνοντας, ερωτώμενος ο κ. Σιμιτζής για το όραμα του μουσείου και των ανθρώπων του για το μέλλον, ανέφερε: «Είμαστε ένα παράρτημα του μουσείου Γουλανδρή. Η επιθυμία είναι να λειτουργήσει γιατί είναι μια μοναδικότητα, έχοντας αυτή τη στιγμή με πάνω 30 θέσεις με τα απολιθώματα αυτών των θηλαστικών που εξαφανίστηκαν πριν από 10.000 χρόνια π.Χ. Δηλαδή εδώ λέμε μεταξύ μας ότι είναι η «Κνωσός της Παλαιοντολογίας» η περιοχή του Ρεθύμνου. Με θέσεις που ούτε καν τις έχουμε ανασκάψει ή αναγνωρίσει. Είναι ένα εργαστήριο η Κρήτη για τη γεωλογία, ένα εργαστήριο ζωντανό – θα μπορούσαν ας πούμε να λειτουργήσουν σταθμοί – παρατηρητήρια ακόμα και για το περιβάλλον και την κλιματική κρίση κ.λπ., θα μπορούσε να έχει μια σχολή, ένα γεωλογικό τμήμα. Το όραμα, λοιπόν, είναι αυτό. Να στρέψουμε και το ενδιαφέρον των νέων παιδιών και προς αυτή την κατεύθυνση γιατί μελετώντας τη γη πιο βαθιά ίσως καταλάβουμε τι εστί κλιματική κρίση, τι είμαστε και ποιοι είμαστε σε αυτόν τον χώρο».
