Από τα αρχαία χρόνια, η σχέση των ανθρώπων και των κοινωνιών τους με το θέατρο είναι, αναμφίβολα, πολύ σημαντική σε όλες τις πτυχές του χαρακτήρα τους.
Οι τραγωδιογράφοι, τόσο οι μεγάλοι (Αισχύλος, Σοφοκλής και Ευριπίδης) όσο και οι ήσσονες, της κλασικής εποχής με τα λόγια και τα έργα των ηρώων τους θέτουν προβληματισμούς που διαχρονικά τριγυρίζουν στο νου των ανθρώπων. Ταυτόχρονα, προβάλλουν αρχές και αξίες και γνωρίσματα του ήθους έτσι που οι αρχές και τα ήθη λειτουργούν είτε ως παραδείγματα προς αποφυγήν είτε ως υγιή στηρίγματα των ανθρώπων και των κοινωνιών.
Ο Αριστοφάνης και οι κωμωδιογράφοι των χρόνων του με τον αιχμηρό και αλληγορικό λόγο τους σατιρίζουν και ψέγουν τα κακώς κείμενα της δημόσιας ζωής και τους αρνητικούς πρωταγωνιστές τους αντίστοιχα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο διά του κωμικού στοιχείου ευαισθητοποιούν τους θεατές και τους βγάζουν από τον λήθαργο του εφησυχασμού.
Οι πολιτικοί των κλασικών χρόνων είχαν, ως γνωστόν, προχωρήσει στην καθιέρωση των θεωρικών, των πληρωμένων από το κράτος για λογαριασμό των πολιτών εισιτηρίων για θεατρικές παραστάσεις. Μπορεί οι πρωτοπόροι της ιδέας αυτής να κατηγορήθηκαν ως λαϊκιστές ή ότι αποχαυνώνουν τον κόσμο με τέτοια μέτρα, αλλά προσωπικά νομίζω ότι όσα έβλεπε και άκουγε επί σκηνής ο κάθε πολίτης ήταν πολύ χρήσιμα και τον επηρέαζαν σε μεγάλο βαθμό ψυχοπνευματικά πιότερο παρά η όχι τόσο συχνή παρουσία του στην Εκκλησία του Δήμου.
Στο θέατρο ο κωμικός ποιητής μπορούσε ελεύθερα να πει οτιδήποτε θέλει και να στηλιτεύει τους δημαγωγούς έτσι ώστε οι πολίτες να συνειδητοποιούν ευκολότερα την πραγματικότητα στην καθημερινή ζωή τους. Με άλλα λόγια, ο κωμωδιογράφος δεν έχει σκοπό να πείσει, αλλά να δείξει και να διδάξει με τον τρόπο του (άμεσο, ζωντανό, στοχευμένο λόγο) δρόμο διαφορετικό από αυτόν που ψέγει στον κάθε πολίτη. Σε ο,τι αφορά τους τραγωδιογράφους του 5ου αιώνα, αυτοί προβάλλουν και προασπίζουν τις πατροπαράδοτες αξίες της εποχής τους ή τυχόν νεόφερτες ιδέες και δίνουν ηθικά ερείσματα στους πολίτες να αγωνίζονται γι’ αυτές και να τις προστατεύουν από τη διαφθορά.
Στον αντίποδα, στις λαϊκές συνελεύσεις της Εκκλησίας του Δήμου οι δημαγωγοί με ρητορικά τεχνάσματα και σοφιστείες καλοπιάνουν αφενός τους πολίτες και τους παρασέρνουν όπου αυτοί θέλουν, αλλοιώνοντας την πραγματική κατάσταση, προκειμένου να τους πείθουν. Δηλαδή, οι λαοπλάνοι θέλοντας την εξουσία προσπαθούν να πείσουν και όχι πραγματικά να δείξουν τη σωστή στάση απέναντι στα λαϊκά προβλήματα.
Στην εποχή μας, τέλος, ίσως τα πολιτικά και τα κοινωνικά ήθη αλλάζοντας με το πέρασμα των χρόνων και τα τόσα και τόσο διαφορετικά ιδεολογικά ρεύματα να συμπαρέσυραν και το θέατρο και τους συγγραφείς. Το θέατρο, εντούτοις, δύναται σε αυτά τα χρόνια της παγκοσμιοποίησης και καλό θα ήταν και κοινωφελές να παραμείνει σχολείο ήθους και αξιών και συμπεριφορών στη δημόσια και την ιδιωτική ζωή όλων μας.
* Ο Γεώργιος Η. Ορφανός είναι φιλόλογος, Msc Διαχείρισης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και Διαχείρισης Πληροφοριακών συστημάτων
