Εδώ και χρόνια, αφ’ ότου οι φιλόλογοι και οι μελετητές έσκυψαν πάνω απ’ τα έπη του Ομήρου, «Ιλιάδα» και «Οδύσσεια» και επικέντρωσαν το ενδιαφέρον τους στο περιεχόμενο και τις ιδέες τους, αρκετά έχουν γραφεί και ειπωθεί.
Έλληνες και ξένοι επιστήμονες ασχολούνται επισταμένα με τον Όμηρο και προσπαθούν να λύσουν όλα τα «μυστικά» που κρύβονται πίσω απ’ τους στίχους των Επών και τις ομηρικές λέξεις. Όποιος μελετά τον Όμηρο μένει έκθαμβος και από τις εξαίσιες εικόνες του και μαγεύεται από την ετυμολογία των λέξεων του και τον τρόπο που ο επικός ποιητής τις συνδέει.
«Αφηγούνται τη ζωή και τη δράση υπαρκτών ιστορικών προσώπων τα έπη του Ομήρου; Οι Ολύμπιοι θεοί είχαν, πράγματι, τη θέση που τους αποδίδει ο Όμηρος, στην κοινωνία της εποχής του Ομήρου; Που βρίσκονται τα μέρη στα οποία περιπλανήθηκε έως ότου ξαναγύρισε στην πατρίδα του ο Οδυσσέας; Ποια τα αληθινά αίτια του Τρωικού Πολέμου; Εφόσον, όπως θρυλείται, ο Όμηρος ήταν τυφλός, πως μπορεί στα έπη του και μας δίδει έξοχες παρομοιώσεις με στοιχεία που αντλεί από τη Φύση που δεν μπορεί να ιδεί με τα μάτια του; Μήπως κάθε ραψωδός ή αοιδός που απάγγελε ή τραγουδούσε τα έπη του Ομήρου προσέθετε αυθαίρετα στοιχεία από τη μυθολογία του τόπου του ή απέδιδε χαρακτηριστικά συντοπιτών του θεών και ηρώων στους θεούς και ήρωες του Ομήρου, νοθεύοντας, συνεπώς, το αρχικό περιεχόμενο των Επών και αλλοιώνοντας κάπου, εσκεμμένα, τον ιδεολογικό τους προσανατολισμό, προσαρμόζοντάς τον, μάλιστα, ανάλογα με το ακροατήριό του (αριστοκρατία – ιερατείο – λαός π.χ.); Τελικά, ο Όμηρος είναι, τω όντι, ο συνθέτης και των δύο επών, «Ιλιάδας» και «Οδύσσειας», ή άλλος (-οι) έγραψε (-αν) τα πάθη του Οδυσσέα και άλλος (-οι) τον πόλεμο της Τροίας; Τι «δάνεια» από την παλαιότερη προφορική παράδοση ή από συνυπάρχοντες στην Ιωνία, ως επί το πλείστον, μη ελληνικούς (: ξένους, αλλοεθνείς) πολιτισμούς υπήρξαν πραγματικά ως προς τη σύνθεση των Επών, τη θέση των θεών και το ρόλο των ηρώων και των κοινωνιών, όπου αυτοί ζουν και δραστηριοποιούνται, ή είναι δυσδιάκριτα σε «γυμνό οφθαλμό» φιλολόγων, ιστορικών, ερευνητών και μη ειδικών αναγνωστών;». Μόλις παρουσιάστηκε μια σειρά ερωτημάτων, τα οποία, επί σειρά ετών, παραμένουν κάποτε σημεία επαφής μεταξύ των Ομηριστών και κάποτε διχοστασίας τους, δίχως να δίδεται, πάντοτε, πειστική απάντηση σε όλα ή σε μερικά απ’ αυτά.
Ο σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να ξαναφωτίσουμε λίγο την «Ιλιάδα», για να βοηθήσουμε να προσλάβουν τα νοήματά της και να κατανοήσουν τα συναισθήματα, τα λόγια, τις πράξεις και τις σκέψεις των ομηρικών, Αχαιών και Τρωαδιτών, αντρών και γυναικών ηρώων, οι άπειροι στον Όμηρο αναγνώστες.
Πριν προχωρήσουμε, ας μη μας παρασύρουν οι όποιες αντιφάσεις έχουν βρει οι επιστήμονες στα διάφορα σημεία της «Ιλιάδας» και ας προβάλλουμε κάποια «κομβικά σημεία» του εν λόγω ποιήματος, γύρω απ’ τα οποία περιστρέφονται οι 24 ραψωδίες του: Λοιμός στο στρατόπεδο των Αχαιών – καβγάς Αχιλλέα και Αγαμέμνονα – θυμός Αχιλλέα – η Θέτις στο Δία (ραψωδία Α), Μονομαχία Μενελάου – Πάρη και ένορκη συμφωνία Αχαιών – Τρώων, η οποία δεν τηρείται (ραψωδία Γ), Νίκες Αργιτών στις πολεμικές επιχειρήσεις και ο Έκτορας συναντά, μπαίνοντας στην Τροία και απέχοντας της ενεργού ανάμειξης στις μάχες, συμπατριώτισσες του, τη μάνα του (Εκάβη) και τη σύζυγό του (Ανδρομάχη), με την οποία έχουμε μια τρυφερή σκηνή μες στη «μαυρίλα» του πολέμου (ραψωδία Ζ), Κατορθώματα του Αγαμέμνονα (ραψωδία Λ), Πατρόκλεια δράση (ραψωδία Ο), Σύγκρουση των δύο πρωτοπαλίκαρων,Αχιλλέα (Αχαιοί) – Έκτορα (Τρώες) που καταλήγει στο μαρτυρικό τέλος του δεύτερου.
Αγαμέμνων, Αχιλλεύς, Μενέλαος, Νέστωρ, Οδυσσεύς, είναι οι κυριότεροι πρωταγωνιστές του στρατοπέδου των Αχαιών, έχοντας από κοντά τον Αίαντα, τον Διομήδη, τον Πάτροκλο, τον Ιδομενέα κ.ά. Να μην παραλείψουμε, όμως, και τον Θερσίτη και την «ανταρσία» του! Στον αντίποδα, ο Έκτορας, ο Αινείας, ο Δηίφοβος, ο Πάρις είναι στην πρώτη γραμμή για τους Τρωαδίτες, δίχως να ξεχνάμε τον ρόλο του Πριάμου και του Πολυδάμαντα. Σε ό,τι αφορά τις γυναίκες, αναμφίβολα, ξεχωρίζει η Ελένη και απλώς έπονται, χωρίς να υστερεί καμία τους σε αξία, η Ανδρομάχη, η Κασσάνδρα κ.ά. αλλά πρέπει να σταθούμε και στην περιγραφή της Χρυσηίδας και της Βρισηίδας ως «λαφύρων» μιας πολεμικής νίκης. Βέβαια, να διευκρινιστεί ότι άλλη είναι η «αρετή» ενός άντρα και άλλη μιας γυναίκας, άλλη στον πόλεμο και διαφορετική στον καιρό της ειρήνης.
Πληθώρα είναι τα στοιχεία, τα οποία αντλούμε και από την «Ιλιάδα» σε ό,τι αφορά την καθημερινή ζωή και τα ήθη και έθιμα (στρατιωτική ζωή, θρησκευτική λατρεία, εκπαίδευση, νεκρικά έθιμα, θέση αντρών και γυναικών στην κοινωνία) των ανθρώπων που παρουσιάζονται στις διάφορες ραψωδίες.
Ό,τι αποχτά, μελετώντας την «Ιλιάδα» σε βάθος, ιδιαίτερη σημασία είναι ο τρόπος οργάνωσής της, ο Όμηρος δηλαδή προτάσσει την επίκληση της Μοίρας, για να του δώσει έμπνευση ν’ αφηγηθεί όχι από την πρώτη ημέρα του πολέμου τα γεγονότα, όπως θα έκαναν πιθανότατα άλλοι (προγενέστεροι ή κατοπινοί του) ποιητές, αλλά «in media res», από κάποια στιγμή του τελευταίου χρόνου του πολέμου αφηγείται, ταυτόχρονα, και τα παρόντα και (κάποια, όσα του χρειάζονται) περασμένα. Επιπλέον, αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο Όμηρος δεν παρουσιάζει πάντα νικητές τους Αχαιούς, αλλά συχνά δίνει και στους Τρωαδίτες νίκες, που τις πετυχαίνουν με τη βοήθεια των «συμφεροντολόγων» θεών του Ολύμπου. Τέλος, δεν πρέπει να παραβλέψουμε ότι ο θυμός του Αχιλλέα που κυριαρχεί στο, κατά τον E. Faguet, «καθαρά πατριωτικό» ποίημα έχει διπλό αρνητικό αντίκτυπο, για μεν τους Αργείους τις νίκες των Τρώων, για δε τον ίδιο τον θάνατο του αγαπημένου του φίλου, του Πάτροκλου, αλλά η επιστροφή του Αχιλλέα και η «επανασυγκόλληση» των σχέσεων του με τον αρχιστράτηγο των Αχαιών, Αγαμέμνονα, φέρνει τη νίκη στους Αχαιούς.
Εάν, λοιπόν, θέλουμε να ιδούμε τις ιδέες που πηγάζουν από την «Ιλιάδα», θα σταθούμε, μεταξύ άλλων, στα εξής σημεία, που θα αποτελέσουν ιδιαίτερα κεφάλαια της παρούσας εργασίας: α) Οι Ολύμπιοι θεοί, μηδέ του Διός εξαιρουμένου, έχουν ανθρώπινες αδυναμίες, δρουν αυθαίρετα σύμφωνα με τα προσωπικά τους πάθη και εμφανίζονται να μην έχουν σταθερά συναισθήματα και γερές φιλίες, πλην ίσως της Αθηνάς προς τον Οδυσσέα. β) οι ήρωες της «Ιλιάδας» είναι μονάχα αριστοκρατικής τάξης και καταγωγής, αλλά ο Θερσίτης , που όρθωσε το ανάστημά του κατά των στραταρχών των Αργείων, εκπροσωπώντας τα λαϊκά στρώματα, τίθεται στο περιθώριο για το «θράσος» του. γ)Ο Όμηρος προβάλλει, πέρα από τη γονική αγάπη (Χρύσης, Θέτις, Πρίαμος και Εκάβη) και τη συζυγική (Έκτορας – Ανδρομάχη, Μενέλαος προς Ελένη), το ιδεώδες του πολέμου, όπως αυτό αναφαίνεται μέσα από την παλικαριά, τη γενναιοψυχία και τη φιλοπατρία μέχρι θανάτου, όλα’ αυτά που, στο πέρασμα του χρόνου, συνθέτουν ό,τι ονομάζουν οι ερευνητές και οι φιλόλογοι «πολεμική αρετή».
