Από το κόμμα των Ξυπόλυτων της Κρήτης στο κόμμα των Φιλελευθέρων της Ελλάδας

Η επαναστατημένη Κρήτη στα μέσα του 1880

Το 1878 η Τουρκοκρατία ήδη μετρούσε 200 ολόκληρα χρόνια στη Κρήτη.

Οι Κρήτες ήδη από αρκετά ενωρίς είχαν αρχίσει τις εξεγέρσεις για την ανεξαρτησία τους, με πρώτη του Δασκαλογιάννη το 1779 και μετά το 1821, το 1823, το 1828, το 1833, το 1841, το 1858, το 1866, ως και το 1878.

Η πρώτη υποτιθέμενη φιλελευθεροποίηση που εξήγγειλαν οι Τούρκοι, ήρθε το 1868 με τον Οργανικό Νόμο, μετά την μεγάλη επανάσταση του 1866 και την ανατίναξη του Αρκαδίου.

Με τον οργανικό νόμο χαλάρωναν κάποιες ελάχιστες από τις καταπιεστικές διατάξεις που ίσχυαν για τους δύσμοιρους Κρήτες, και ανάμεσα σε αυτές ήταν και η διάταξη της δυνατότητας σύγκλησης Γενικής Συνέλευσης των Κρητών, στην οποία συμμετείχαν 58 εκλεγμένοι πληρεξούσιοι με οριακή πλειοψηφία μόλις ενός αντιπροσώπου των χριστιανών, παρ’ όλο που το ποσοστό τους στο γενικό πληθυσμό ήταν 74% έναντι μόλις 24% των μουσουλμάνων.

Μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1877-78 και τη δεινή θέση που βρέθηκε η Τουρκία αναγκάστηκε να προχωρήσει σε περισσότερες παραχωρήσεις προς τους επαναστατημένους Κρήτες και πάλι το 1878, που έληξε με την υπογραφή της σύμβασης της Χαλέπας τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου.

Στις παραχωρήσεις βέβαια αυτές όπως και εκείνες του 1868, προχώρησαν οι κατακτητές, όχι επειδή κατανοούσαν τη σκληρή καταπίεση που ασκούσαν στους υπόδουλους Κρήτες, αλλά για να εμφανίζουν ένα υποτιθέμενο φιλελεύθερο προσωπείο και να μετριάζουν τις αντιδράσεις των εξεγερμένων!

Ξυπόλητοι και καραβανάδες. Συμπολεμιστές μα και πολιτικοί αντίπαλοι

Η σύμβαση της Χαλέπας έφερε σοβαρές βελτιώσεις στον Οργανικό νόμο, όπως και αύξησε τον αριθμό των πληρεξουσίων σε 80, από 49 χριστιανούς και 31 μουσουλμάνους.

Ο τρόπος εκλογής των πληρεξουσίων είχε οδηγήσει, ήδη από την εποχή του Οργανικού νόμου, στην ομαδοποίηση των εκλεκτόρων καθώς και των υποψηφίων σε δύο παρατάξεις, οι οποίες μάλιστα ετεροπροσδιορίστηκαν μεταξύ τους, με συμβολικές σκωπτικές ονομασίες.

Οι μεν προοδευτικοί ονομάτισαν τους αντιπάλους τους «καραβανάδες», οι δε συντηρητικοί αντίστοιχα τους αντιπάλους τους «ξυπόλητους». Αργότερα οι παρατάξεις αυτές, έλαβαν τη μορφή κομμάτων, με αρχηγό και ηγετική ομάδα.

Έτσι λοιπόν προέκυψε το κόμμα των ξυπόλυτων, με πρώτο αρχηγό τον Χανιώτη νομικό Κωνσταντίνο Μητσοτάκη, ο οποίος ήταν και ο εκδότης της εφημερίδας «τα Λευκά όρη», από το 1881.

Ο Βενιζέλος πολιτικός καθοδηγητής των Ξυπόλητων

Το 1887 ο Μητσοτάκης αποσύρεται από την ενεργό πολιτική σκηνή ως πληρεξούσιος Κυδωνίας που εκλέγονταν, και παραδίδει την αρχηγεία των «ξυπόλητων» καθώς και τη διεύθυνση της εφημερίδας στον νέο ανερχόμενο πολιτικό άνδρα των Χανίων, και αδελφό της συζύγου του, τον Ελευθέριο Βενιζέλο που μόλις είχε κριθεί πτυχιούχος της Νομικής σχολής Αθηνών.

Ο Βενιζέλος ως φέρελπις νέος, ορμητικός και χαρισματικός ρήτορας, ανέδειξε το κόμμα των «ξυπόλητων» σε πραγματική λαϊκή παράταξη.

Σε πολιτικό του κείμενο εκείνης της εποχής ο ίδιος ο Βενιζέλος περιγράφει τα χαρακτηριστικά τόσο της παράταξής του όσον και των αντιπάλων του με τον εξής χαρακτηριστικό τρόπο.

Η μόνη θετική διάκρισις, ήν μεταξύ των δύο παλαιουσών μερίδων ηδύνατο τις να βεβαιώσει ήν ότι η μία, εκ των ζωτικωτέρων στοιχείων του τόπου εξ υπαρχής συγκειμένη και περιλαμβάνουσα πάντας σχεδόν τους τότε επιστήμονας, ελάμβανε πάντοτε την πρωτοβουλίαν, εδείκνυτο ζωηρωτέρα της άλλης, επρωτοστάτησε και ηγωνίσθη πάντοτε υπέρ διαφόρων μεταρρυθμίσεων, εξετίθετο περισσότερον εις την μήνιν της κυβερνήσεως (εννοώντας της Τουρκικής) και δια τούτο υπ’ αυτής κατεδιώκετο και κατεσυνετρίβετο, ει και πλειστάκις πλειοψηφήσασα, ενώ η ετέρα, πλειότερα ωσυντηρητικά στοιχεία περιέχουσα, απαρτιζομένη δ’ εν πολλοίς εκ προσώπων δρασάντων εν τω παρελθόντι, μάλλον επιφυλακτική και του παρόντος εχομένη, εχρησίμευεν ως κανονικόν τι όργανον της ορμητικής δυνάμεως της ετέρας.

Εν τοιαύτη των πραγμάτων καταστάσει, λίαν φυσικόν είναι ότι η ζωηρά μερίς διεξεδίκησε μεν υπέρ αυτής τον τίτλον της προοδευτικής ή φιλελευθέρας, απέδωκε δε τον της συντηρητικής εις την ετέραν, εξ ου και αύτη έμεινεν ευχαριστημένη, άνευ τινος διαμαρτυρίας αποδεξαμένη τούτον. (Λ.Καλλιβρετάκης, Αθήνα 2003).

Οι Ξυπόλητοι στην πλειοψηφία

Έως και το 1887 πάντα τη πλειοψηφία στους πληρεξουσίους στη Γενική συνέλευση την είχε η συντηρητική παράταξη των «καραβανάδων».

Στις εκλογές του 1888 για πρώτη φορά, την πλειοψηφία πήρε η παράταξη των Ξυπόλητων με αρχηγό τον Βενιζέλο και ηγετική ομάδα τον Κων/νο Φούμη, τον Χαράλαμπο Πωλεογιώργη, και τον Ιωάννη Μοάτσο, εκλέγοντας 40 πληρεξούσιους, έναντι 11 των καραβανάδων.

Ακολούθησε η ατυχής επανάσταση του 1888, η οποία κατεστάλη πολύ ενωρίς, με συνέπεια να κηρυχθεί στρατιωτικός νόμος και να ανασταλούν τα προνόμια της σύμβασης της Χαλέπας πράγμα που ίσχυσε έως και το 1890.

Το 1896 διευρύνθηκαν ακόμη περισσότερο τα προνόμια της σύμβασης της Χαλέπας, όπου Γενικός Διοικητής θα τοποθετούνταν πλέον Τούρκος υπήκοος αλλά χριστιανός στο θρήσκευμα και σαν πρώτος τοιούτος τοποθετήθηκε ο Γεώργιος Βέροβιτς πασάς.

Οι Κρήτες ωστόσο δεν κατευνάστηκαν και τον επόμενο χρόνο, το 1897 βρέθηκαν και πάλι με τα όπλα.

Η αρμοστεία του Πρίγκιπα, φέρνει ξανά τους Ξυπόλητους στην αντιπολίτευση

Τον Δεκέμβριο του 1898 τοποθετήθηκε ως Διοικητής του νησιού Ύπατος Αρμοστής, ο πρίγκιπας Γεώργιος, ο οποίος σχημάτισε 5μελή κυβέρνηση, και με υπουργό της δικαιοσύνης τον Ελευθέριο Βενιζέλο.

Τον επόμενο χρόνο το 1899 έγιναν οι πρώτες ελεύθερες εκλογές, όπου εκλέχτηκαν 188 πληρεξούσιοι, 138 χριστιανοί και 50 μουσουλμάνοι και για πρώτη φορά ψηφίστηκε το Σύνταγμα της Κρήτης.

Δύο χρόνια αργότερα το 1901, ο Βενιζέλος παραιτήθηκε καταγγέλλοντας τον αυταρχικό τρόπο με τον οποίο κυβερνούσε ο Γεώργιος.

Στις εκλογές του 1901 και 1903 οι «Ξυπόλητοι» ήταν ξανά αντιπολίτευση, αφού ο Γεώργιος ευνοούσε τη παράταξη των «Καραβανάδων».

Ο Βενιζέλος μην αντέχοντας την εγκατάλειψη των μεταρρυθμίσεων και του εκδημοκρατισμού της Διοίκησης και των Θεσμών, τον Φεβρουάριο του 1905 κήρυξε την επανάσταση της Θερίσου.

Τον επόμενο χρόνο το 1906 και υπό την συνεχή πίεση του Βενιζέλου και της παράταξής του ο Γεώργιος αποπέμφθηκε, και ορίσθηκε νέος Ύπατος Αρμοστής ο Αλέξανδρος Ζαΐμης.

Ο Βενιζέλος ιδρύει το κόμμα Φιλελευθέρων

Ωστόσο στην Ελλάδα τα χρόνια αυτά επικρατούσε πολιτική αναταραχή και ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος κάλεσε τον Βενιζέλο να ηγηθεί της Ελληνικής κυβέρνησης, στα τέλη του 1909. Τον Αύγουστο του 1910, ο Βενιζέλος, ίδρυσε το κόμμα των «ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ» το οποίο για τα επόμενα 50 χρόνια θα διεδραμάτιζε τον πλέον σημαίνοντα ρόλο στην εδραίωση της Ελληνικής Δημοκρατίας!

Στις εκλογές του Νοεμβρίου του ίδιου έτους το κόμμα των Φιλελευθέρων εθριάμβευσε. Το ίδιο συνέβη και στις επόμενες εκλογές του 1912 καθώς και του 1915 συγκεντρώνοντας περίπου το 49 % των ψηφοφόρων.

Οι Ξυπόλυτοι μετεξελίσσονται σε Φιλελεύθερους

Ωστόσο τον Δεκέμβριο του 1913 κηρύχθηκε η Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα, και η παράταξη των «Ξυπόλητων» δεν είχε πλέον λόγο ύπαρξης, στα πολιτικά δρώμενα του νησιού.

Εκφραζόταν πλέον πολιτικά από την νέα παράταξη του Βενιζέλου, τους Φιλελεύθερους! Το 1915 προκλήθηκε η σύγκρουση του Βενιζέλου με το βασιλιά Κωνσταντίνο με αποτέλεσμα τον εθνικό διχασμό και το ανάθημα κατά του Βενιζέλου από την εκκλησία της Ελλάδας, που τόσο ταλαιπώρησε το Ελληνικό Έθνος.

Στις επόμενες εκλογές του 1920 το κόμμα των Φιλελευθέρων ηττήθηκε για πρώτη φορά, γιατί παρ’ όλο που συγκέντρωσε ποσοστό 50,2% λόγω του περίπλοκου πλειοψηφικού συστήματος εξέλεξε λιγότερους βουλευτές από τη φιλοβασιλική συντηρητική παράταξη.

Η αυτοεξορία και ο Μεσοπόλεμος

Ο Βενιζέλος μην αντέχοντας τις εναντίον του ενέργειες αλλά και για να κατευνάσει τις συγκρούσεις των συντηρητικών με τους οπαδούς του, αυτοεξορίσθηκε στο Παρίσι. Στη συνέχεια το 1922 συνέβη η Εθνική προδοσία, η Μικρασιατική καταστροφή, και ο Βενιζέλος εκλήθη από το Παρίσι για να διαπραγματευθεί τη συμφωνία της Λωζάνης. Αμέσως μετά ο Βενιζέλος σχημάτισε κυβέρνηση ως πρωθυπουργός.

Ακολούθησε μια περίοδος πολιτικής αναταραχής, η οποία κατάληξε στη δικτατορία του Πάγκαλου έως κι το 1926. Έκτοτε το κόμμα Φιλελευθέρων είτε μόνο του είτε με συμπράξεις κυβέρνησε έως και το 1933.

Σημαδιακός χρόνος για τους Φιλελεύθερους ήταν το 1936 με το θάνατο του Βενιζέλου. Στην αρχηγεία των Φιλελευθέρων τον διαδέχτηκε ο Νικόλαος Πλαστήρας. Ακολούθησε η δικτατορία του Μεταξά, και η Γερμανική κατοχή.

Μετά την απελευθέρωση, στις πρώτες εκλογές το 1946 αρχηγός ορίστηκε Θεμιστοκλής Σοφούλης που τον διαδέχθηκε το 1948 ο Σοφοκλής Βενιζέλος και αυτόν το 1958 ο Γεώργιος Παπανδρέου. Ωστόσο ολόκληρη τη 10ετία το ’50 οι Φιλελεύθεροι παρέμειναν διασπασμένοι σε μικρότερα κεντρώα κόμματα, γεγονός που τους στέρησε τη δυνατότητα να κυβερνήσουν.

Oι Φιλελεύθεροι και η μετονομασία τους

Το 1961 και έπειτα από τη περίοδο που δεν μπόρεσαν οι Φιλελεύθεροι να διατηρηθούν ενωμένοι ο Γεώργιος Παπανδρέου καταφέρνει να επανενώσει όλα τα κόμματα του Φιλελεύθερου χώρου σε ένα νέο πολιτικό σχήμα που ονομάστηκε Ένωση Κέντρου ως φυσικός διάδοχος του κόμματος των Φιλελευθέρων.

Ακολούθησαν οι εκλογές του 1964 και ο θρίαμβος του 53% της Ε.Κ. Εν συνεχεία οι πολιτικές εξελίξεις στιγματίστηκαν αφ’ ενός με την εκδήλωση της αποστασίας το 1965, καθώς και την κήρυξη της στυγνής δικτατορίας του ’67.

Το 1974 με την πτώση της δικτατορίας και την μεταπολίτευση ήρθε και η ίδρυση του νέου προοδευτικού κόμματος του ΠΑΣΟΚ, το οποίο σε σύντομο σχετικά χρόνο απορρόφησε τον κεντρώο χώρο.

Η εδραίωση της Ελληνικής Δημοκρατίας

Βλέπομε λοιπόν πως η λαϊκή επαναστατική παράταξη των αγώνων των Κρητών του 1860 και εντεύθεν, το κόμμα των «Ξυπόλητων» μετεξελίχθηκε σε πολιτική παράταξη από τον πολιτικό οραματιστή Ελευθέριο Βενιζέλο.

Στη συνέχεια και με την πολιτική εμπειρία που απέκτησε ο Βενιζέλος στον Εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Κρητών καθοδηγώντας το κόμμα των «Ξυπόλητων», εμπνεύσθηκε λίγα χρόνια αργότερα τις πολιτικές θέσεις του κόμματος των Φιλελευθέρων, ενός γνήσιου λαϊκού πολιτικού σχηματισμού.

Η πολιτική αυτή παράταξη θα διαδραματίσει το ρόλο του εγγυητή των λαϊκών συμφερόντων για την εδραίωση της σύγχρονης Ελληνικής Δημοκρατίας στα τέλη του 20^ου αιώνα.

* Ο Γιώργος Ουρανός είναι γεωλόγος

ouranosgeo@gmail.com