Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912- 1913)
Του Γ. Η. Ορφανού
ΜΕΡΟΣ Α’
Βαλκάνια. Ή χερσόνησος του Αίμου και Ελληνική χερσόνησος. Βρίσκεται στα νοτιοανατολικά της Ευρώπης και αποτελεί φυσική γέφυρα της γηραιάς ηπείρου προς την Τουρκία (Ασία), ενώ συνόρευε, επί σειρά ετών, με την άλλοτε κραταιά τσαρική Ρωσία αρχικά κι έπειτα με την Ένωση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών.
Η Βαλκανική χερσόνησος , στην οποία ανήκει κι η Ελλάδα, πήρε το όνομά της από τους Τούρκους, που χρησιμοποίησαν τη λέξη «balkan(: βουνό)» για την οροσειρά του Αίμου, την πιο χαρακτηριστική οροσειρά της περιοχής, καθώς την τέμνει από δυτικά προς ανατολικά και αποτελεί παρακλάδι των Δειναρικών Άλπεων, της μεγαλύτερης οροσειράς που διασχίζει τα δυτικά όρια της χερσονήσου κατά μήκος της Αδριατικής θάλασσας.
Η χερσόνησος του Αίμου, στην πολυετή διαδρομή της Ιστορίας, πολύ συχνά έγινε πεδίο πολιτικών, διπλωματικών και στρατιωτικών αντιπαραθέσεων μεταξύ των διαφόρων λαών που κατοικούσαν στα εδάφη της. Πολλοί ήταν οι λόγοι που -στις διάφορες εποχές – δεν άφησαν τα βαλκανικά έθνη να συνεργαστούν, προκειμένου αρκετά από τα κοινά προβλήματα να επιλυθούν. Άλλους δε συνέφερε ο προτεινόμενος τρόπος λύσης, άλλοι θεωρούσαν εαυτόν ριγμένο στη διανομή των κερδών, ενώ κάποιοι, όσο κιαν ήθελαν, δεν μπόρεσαν να παίξουν πρωταγωνιστικό ρόλο, αλλά -τέλος- υπήρξαν κι αυτοί, που αδιαφόρησαν παντελώς και τραβούσαν το δικό τους δρόμο.
Στην παρούσα εργασία, λοιπόν, θα ανιχνεύσουμε τα αίτια και θα ιδούμε τις συνέπειες για την Ελλάδα των Βαλκανικών πολέμων (1912 – 1913) που επηρέασαν σημαντικά την ιστορική πορεία, την κοινωνία και την οικονομία της χώρας μας μετά το 1913.
1. Τα προ των πολέμων
1.1 Αντιχριστιανική πολιτική των Νεότουρκων
Όταν ο κίνδυνος της τουρκοποιήσεως, που προωθούνε στα βαλκανικά εδάφη της οθωμανικής αυτοκρατορίας οι Νεότουρκοι μετά την επικράτησή τους, το 1908, στην Τουρκία, γίνεται επικίνδυνα εξωφρενικός, το καλοκαίρι του 1912 ξεκινούν προσπάθειες για συνεννόηση των χριστιανικών βαλκανικών κρατών για να τον αντιμετωπίσουν, αφού όλοι έχουν τουρκοκρατούμενους ακόμη αδελφούς. Καθώς ο εκτουρκισμός έχει εξαπολύσει μια αντιχριστιανική θύελλα, η Βουλγαρία διαμαρτύρεται και το οικουμενικό πατριαρχείο της Κων/πολης κήρυξε την ορθόδοξη χριστιανική εκκλησία σε διωγμό. Η Αλβανία επαναστατεί, ενώ -από το 1911, εκμεταλλευόμενη τις περιστάσεις και το όλο «κλίμα»- η Ιταλία κατέλαβε τις τελευταίες στην Αφρική κτήσεις του Σουλτάνου, που υπάγονταν απευθείας σ` αυτόν, την Τριπολίτιδα και την Κυρηναϊκή.
1.2. Τα βαλκανικά κράτη συνασπίζονται
Όταν το καλοκαίρι του 1912, η Βαλκανική «ξεσηκώθηκε» ενωμένη κατά των Τούρκων, πολλοί σκέφτηκαν το Ρήγα Φεραίο, που, ενάμιση αιώνα σχεδόν μετά το θάνατό του, το όνειρό του φάνηκε να υλοποιείται. Τέσσερα χριστιανικά κράτη, Ελλάδα- Βουλγαρία- Μαυροβούνιο και Σερβία, συνασπίζονται κι ετοιμάζονται να χτυπήσουν τη μουσουλμανική Τουρκία.
Χρειάστηκε, όμως, αρκετή δυσκολία και εξαίρετη διπλωματική μαεστρία του ίδιου του πρωθυπουργού Ελευθ. Βενιζέλου για την είσοδο και τη συμμετοχή της Ελλάδας στη βαλκανική συμμαχία. Συγκεκριμένα, η χώρα μας γίνεται αποδεχτή, όταν ο Βενιζέλος τόλμησε να δεχτεί να μη γίνει καθόλου λόγος για διανομή των κερδών από τον πόλεμο στη συνθήκη συμμαχίας με τη Βουλγαρίας. Αλλά σημαντικότατο ρόλο στη σύναψη των συμμαχιών μεταξύ των χριστιανικών βαλκανικών κρατών έπαιξε η Ρωσία , ευνοώντας και εργαζόμενη γι` αυτήν, επειδή ήθελε να εμποδίσει να επεκταθεί οικονομικοπολιτικά η Αυστρία προς τα νότια.
2. Ο 1ος βαλκανικός πόλεμος
2.1 Αίτια κι αφορμή του 1ου βαλκανικού πολέμου
Δε χρειάστηκε ιδιαίτερη αφορμή κι αιτία για να κινηθεί το βαλκανικό μέτωπο εναντίον της Τουρκίας. Απλώς, επιτάχυναν την αναμενόμενη σύγκρουση η φθορά και εξασθένιση της οθωμανικής αυτοκρατορίας λόγω του ιταλοτουρκικού πολέμου στην Αφρική, η βάναυση καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των εθνοτήτων που διαβιούν στα εδάφη της, η έξαρση του εθνικού συναισθήματος των βαλκανικών λαών προς την κατεύθυνση της απελευθέρωσης των αλύτρωτων αδελφών. Και τέλος ίσως ο πιο σπουδαίος λόγος του πολέμου σχετίζεται με τον επεκτατικό ανταγωνισμό των μεγάλων δυνάμεων (Ρωσία, Αγγλία, Γαλλία, Αυστρία, Γερμανία, Ιταλία) , που γύρευαν μερίδιο από την «πίτα» – μια περιοχή γεμάτη ζωτικά, οικονομικά και πολιτικά οφέλη- και διέξοδο σ` ένα δρόμο που φέρνει στις πλούσιες αγορές της Ανατολής. Η Ελλάδα, εξάλλου, χάρη στο σχεδιασμό της κυβέρνησης Βενιζέλου είχε αναδιοργανωθεί και διαθέτοντας πανίσχυρο στρατό ήταν ετοιμοπόλεμη να ξεκινήσει τον ένοπλο αγώνα, προκειμένου αφενός να ξεπλύνει την ντροπή του 1897 κι αφετέρου να απελευθερώσει τον αλύτρωτο ελληνισμό που «στέναζε» στα τουρκικά εδάφη.
Το Σεπτέμβρη του 1912, πρώτος ο Νικήτας, ο βασιλιάς του Μαυροβουνίου, κηρύττει τον πόλεμο κατά των Τούρκων. Ταυτόχρονα, σχεδόν, κι οι άλλοι βαλκανικοί λαοί απαιτούν αυτονομία ευρύτατη για τους ομοεθνείς τους. Η Τουρκία έπεσε στο λάθος να πιστέψει πως τα βαλκανικά κράτη ήταν στρατιωτικά αδύναμα κι ανίσχυρα, αλλά και υποδεέστερά της. Έτσι, στις 4/10/1912 κήρυξε τον πόλεμο σε Βουλγαρία και Σερβία, αλλά την επόμενη μέρα κιόλας η Ελλάδα κηρύττει τον πόλεμο στους Τούρκους. Αρχές του ίδιου Οχτώβρη έχουμε, επιτέλους μετά από πολυαίωνες θυσίες, την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα και τη συμμετοχή των Κρητών βουλευτών στην ελληνική βουλή.
2.2. Η στάση των Μεγάλων Δυνάμεων προς τους εμπόλεμους
Οι μεγάλες δυνάμεις δεν εμπιστεύονταν καθόλου τις βαλκανικές χώρες πως θα μπορούσαν συνασπισμένες ν` αλλάξουν το «χάρτη» της περιοχής. Έτσι, τα ευρωπαϊκά κράτη έσπευσαν να δηλώσουν ότι δε θα επιτρέψουν καμιά εδαφική μεταβολή στη βαλκανική χερσόνησο. Τα πράγματα όμως θα εξελιχτούνε διαφορετικά και γρήγορα θα τους διαψεύσουνε.
2.3 Θεσσαλικό- Μακεδονικό μέτωπο και η « κόντρα» Βενιζέλου -Κων/νου
Από την πρώτη μέρα της κήρυξης του πολέμου των βαλκανικών κρατών κατά των Τούρκων είχαμε επιτυχίες για τον ελληνικό στρατό. Συγκεκριμένα, στις 5 Οκτωβρίου του 1912 εφτά ελληνικές μεραρχίες μ` επικεφαλής το διάδοχο Κων/νο κατέλαβαν την Ελασσόνα και λίγες μέρες μετά (8-9/10) νικώντας τους Τούρκους στο Σαραντάπορο οι Έλληνες εισήλθαν στα Σέρβια, την Κοζάνη και στα Γρεβενά. Την ίδια ώρα, άλλες ελληνικές δυνάμεις αφού κυρίεψαν την Κατερίνη και περνώντας τον Αλιάκμονα απελευθέρωσαν τη Βέροια, τη Νάουσα και την Έδεσσα.
Καθώς οι Έλληνες έτρεπαν πια σε φυγή τους Τούρκους προς το Μοναστήρι, μια βουλγαρική στρατιά που προοριζόταν για τη Μακεδονία κατέλαβε εύκολα τις Σέρρες, τη Δράμα και την Καβάλα κι ένα μέρος της βάδιζε πολύ γρήγορα για τη Θεσ/νικη, την οποία οι Βούλγαροι από καιρό εποφθαλμιούν. Τότε, έχουμε και την πρώτη φανερή «κόντρα» Κων/νου – Βενιζέλου: Για να μην καταληφθεί η Θεσ/νικη από τους Βουλγάρους και δημιουργηθούνε τετελεσμένα, η κυβέρνηση δίνει εντολή στο στρατό να επιταχύνει την πορεία προς την πόλη, ενώ αντίθετα, ο αρχιστράτηγος διάδοχος ήθελε να κινηθεί προς Μοναστήρι, όπου ανθούσε το ελληνικό εμπόριο.
2.4 Εγκατάσταση του βασιλιά της Ελλάδας στη Θεσ/νικη
Στο τέλος, μετά από διήμερη επιτυχή μάχη στα Γιαννιτσά (19-20/10/1912), οι ελληνικές στρατιές κινούν προς τη Θεσ/νικη, την οποία οι Τούρκοι παραδίδουν ανήμερα της εορτής του Αγ. Δημητρίου, στις 26 Οκτωβρίου 1912 το απόγευμα. Μετά τη θριαμβευτική είσοδο στην πόλη του βασιλιά και του διαδόχου στις 28/10, ο βασιλιάς Γεώργιος εγκαταστάθηκε βιαστικά στη Θεσ/νικη, σε μια κίνηση που έμμεσα δήλωνε σε όλους ότι οι Έλληνες δε θα παρέδιδαν σε κανέναν άλλο πια την πόλη. Απορίας άξιο είναι, βεβαίως, πως ο βουλγαρικός στρατός -αν και βρήκε την πόλη κυριευμένη από τους Έλληνες- ζήτησε άδεια από το ελληνικό στρατηγείο να εισέλθει και πραγματικά στρατωνίστηκε στην πόλη τάχα για να ξεκουραστεί.
Μετά την απελευθέρωση της Θεσ/νικης 4 μεραρχίες του ελληνικού στρατού κινήθηκαν και κατέλαβαν τη Φλώρινα, ενώ απελευθερώνουν τη βόρειο Ήπειρο μέχρι την Κορυτσά. Ο ενθουσιασμός των Ελλήνων στις περιοχές που απελευθερώνονταν ήταν ακράτητος για τον ελληνικό στρατό, σε σημείο πολλοί να κατατάσσονται σ` αυτόν.
2.5 Ελληνικές επιτυχίες σε Ήπειρο & Β. Ήπειρο
Στο Ηπειρωτικό μέτωπο του πρώτου βαλκανικού πολέμου επικεφαλής των ελληνικών στρατευμάτων είναι ο στρατηγός Σαπουντζάκης. Υπό την ηγεσία του, ο στρατός μας καταλαμβάνει την Πρέβεζα, τα Πέντε Πηγάδια, το Μέτσοβο και σταματά μπροστά στο οχυρωμένο Μπιζάνι. Ενώ οι Τούρκοι αμύνονται σθεναρά κατά των Ελλήνων που έχουν ως στόχο την απελευθέρωση των Ιωαννίνων, ο ελληνικός στρατός -μετά την κατάληψη της Θεσ/νικης- εντείνει τον αγώνα γι` άλωση της πρωτεύουσας της Ηπείρου. Χάρη στις μεγάλες και δύσκολες μάχες , στις οποίες έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο τα ελληνικά ευζωνικά τάγματα, οι Έλληνες κυριεύουνε το Μπιζάνι στις 21/2/1913 κι εισέρχονται στα Γιάννενα. Από εκεί μετά προχωρούν στη Β. Ήπειρο, ελευθερώνουν Αργυρόκαστρο, Χιμάρα, Πρεμετή κι έφτασαν ως τον Αυλώνα, αλλά δεν προωθήθηκαν παραπέρα στον Αυλώνα, γιατί «αντιδρούσαν» οι Ιταλοί.
2.6 Κουντουριώτης και ελληνικοί ναυτικοί θρίαμβοι
Πρωταγωνιστής των θαλάσσιων επιχειρήσεων στον πρώτο βαλκανικό πόλεμο ήταν ο ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης. Το πρώτο σημαντικό του κατόρθωμα θεωρείται η βύθιση από τον ελληνικό στόλο του τουρκικού θωρηκτού «Φετίχ Μπουλέν» στις 13 Οκτωβρίου 1912 στη Θεσ/νικη. Μετά, βγήκε στο Αιγαίο και κατέλαβε Λέσβο, Χίο, Θάσο, Ίμβρο και Τένεδο και καθώς ο τουρκικός στόλος δυσκολεύεται πολύ στις κινήσεις του κι ο ελληνικός παραμένει αήττητος από το 1821 και πέρα, δύο σημαντικές νίκες των Ελλήνων σε θαλάσσιες ελληνοτουρκικές συγκρούσεις τρομοκρατούν τους Τούρκους που με απώλειες καταφεύγουν στα Στενά για να κρυφτούν. Η πρώτη νικηφόρα για τους Έλληνες ναυμαχία ήταν της Έλλης, αρχές Δεκεμβρίου του 1912, κι η δεύτερη -στις πρώτες μέρες του Γενάρη του 1913- στη Λήμνο.
Συνεχίζεται