Η Κρητική μουσική στις αρχές του 1900
Η Κρητική μουσική κατά τους μελετητές της μουσικολογίας, εμφανίζεται στη Κρήτη, τουλάχιστον από τον 16ο αιώνα, αλλά την μεγάλη άνθισή της την εμφανίζει μόλις στις αρχές του 1900 μιας και η Τούρκικη κατοχή, δεν ευνοούσε την ελεύθερη έκφραση των Κρητών.
Οι πρώτοι μεγάλοι οργανοπαίκτες της Κρήτης αν θεωρήσουμε πως ήταν ο Νίκος Κατσούλης ή Κουφιανός από τον Κουφό Κυδωνίας, ο Γιώργης Καντεράκης από τα Σελλιά Αποκόρωνα, ο Στρατής Καλογερίδης από τη Σητεία, ο Χαρίλαος ο Πιπεράκης από το Ξηροστέρνι του Αποκόρωνα και ο Νίκος Χαρχάλης από τα Χαρχαλιανά της Κισσάμου έπαιξαν σκοπούς που ακόμη και σήμερα παίζονται, όπως «το ξηροστεριανό νερό» στις αρχές του 1900.
Η Κρητική λύρα, κατά τους μελετητές, ήρθε από την Κωνσταντινούπολη τη Βυζαντινή περίοδο, και προσομοιάζει με τη πολίτικη λύρα, που παιζόταν εκεί.
Αντίστοιχο όργανο εκείνης της περιόδου ήταν το Ραμπάμπ, που παίζονταν και παίζεται ακόμη στον Αραβικό κόσμο, και κυρίως στο Ιράν και το Αφγανιστάν.
Όμοιες λύρες πέραν της πολίτικης είναι η γκαντούλα που παίζεται στη Βουλγαρία, η ποντιακή λύρα, και η λύρα της Καλαβρίας στη Ιταλία. Ωστόσο σε περιοχές της Κρήτης όπως στην Κίσσαμο αλλά και στη Σητεία, στη θέση της λύρας υπάρχει το βιολί.
Το βιολί ήρθε στη Κρήτη από τα Ενετικά χρόνια από την Ιταλία για να ντύσει και να εκφράσει τις μελωδίες του νησιού μας.
Κατά τον μελετητή της Κρητικής μουσικής Μανώλη Παπαδάκη (Θεσσαλονίκη, 2002), τέτοια βιολιά διασώζονται ακόμη στη περιοχή των Χανιών, που είναι κατασκευασμένα στα περίφημα εργαστήρια εγχόρδων της Κρεμόνας στην Βόρεια Ιταλία στα μέσα του 1700.
Η Ρεθεμνιώτικη σχολή
Οι περισσότεροι καταξιωμένοι οργανοπαίκτες της Κρητικής Μουσικής εντοπίζονται σε ορισμένες περιοχές της Κρήτης, όπως είναι ο Αποκόρωνας, η Κίσσαμος, το Ρέθυμνο, η Μεσσαρά αλλά και η Σητεία.
Το Ρέθυμνο από τις αρχές του 1900, ξεχωρίζει για τους οργανοπαίκτες του, αλλά και για τους σκοπούς του, ώστε σήμερα οι μελετητές αναφέρονται στη Ρεθεμνιώτικη σχολή Κρητικής μουσικής (Μ. Παπαδάκης, 2002).
Ρέθυμνο και Δυτικό Ρέθυμνο
Τα σκήπτρα των άξιων μουσικών κατέχει το Δυτικό Ρέθυμνο, με τους μουσικούς της αρχής του αιώνα, τον Ανδρέα Ροδινό, που πέθανε μόλις στα 22 του χρόνια, με ρίζες από τα Φραντζεσκιανά Μετόχια και το Ατσιπόπουλο, τον Σταύρο Ψυλλάκη ή Ψύλο από την Επισκοπή, τον Γιάννη Μπερνιδάκη ή Μπαξεβάνη και την αδελφή του τη Λαυρεντία που έπαιζε λαγούτο και τραγουδούσε, τον Βαγγέλη Καλαϊτζάκη δάσκαλο του Ροδινού αλλά και αργότερα τον μεγάλο μουσουργό Νίκο Μαμαγκάκη, όλοι τους από τα Φραντζεσκιανά Μετόχια.
Αργότερα και μεταπολεμικά αναδεικνύονται και δύο άλλοι σπουδαίοι μουσικοί από την Επισκοπή, ο Μανώλης Κακλής και ο Νίκος Μανιάς.
Ωστόσο από σπουδαίους μουσικούς δεν υστερεί και η ίδια η πόλη του Ρεθύμνου με τον Στέλιο τον Φουσταλιέρη, όπως και τον Αντώνη Παπαδάκη ή Καρεκλά καθώς και τον Μανώλη Λαγουδάκη ή Λαγό από τα Περβόλια.
Άι Βασίλης και Αμάρι
Η δεύτερη περιοχή με τους μεγάλους οργανοπαίκτες είναι ο Αϊ Βασίλης, με τον Γιώργη τον Καλογρίδη από το Σπήλι, τον Αλέκο τον Καραβίτη από τα Αχτούντα, τον Σπύρο τον Σηφογιωργάκη από του Αγαλιανού, τον ξακουστό Θανάση Σκορδαλό και τον Γιάννη Μαρκογιάννη από το Σπήλι, και τέλος το νεώτερο Γεράσιμο Σταματογιαννάκη από τα Ακούμια.
Η επόμενη περιοχή, το Αμάρι έχει επίσης σπουδαίους μουσικούς όπως τον Λεωνίδα τον Κλάδο από τα Πλατάνια και τον Ροδάμανθο τον Ανδρουλάκη από τον Οψιγιά.
Μυλοπόταμο και Ανώγεια
Η μεγάλη όμως εστία σπουδαίων οργανοπαικτών ήταν το Μυλοπόταμο και κυρίως τα χωριά Αλφά και Ανώγεια.
Από την Αλφά αναδείχτηκε ο κορυφαίος ο Κώστας Μουντάκης αλλά και οι παλαιότεροί του, ο Στέλιος Μοσχάκης ή Στουμπούρης, ο Δημήτρης ο Καφφάτος ή Πετράκης, ο Νίκος Καλιγιάννης ή Μάστορας, καθώς και ο πολύ νεότερος ο Γιάννης ο Δάνδολος που πέθανε μόλις στα 30 του χρόνια.
Σπουδαίος οργανοπαίκτης ήταν και ο Βασίλης Πολυχρονάκης ή το Πολυχρονάκι από τα Βεργιανά Μυλοποτάμου, που επίσης πέθανε στα 24 του χρόνια.
Από τους Έρφους σπουδαίος οργανοπαίκτης επίσης αναδείχτηκε ο Μανώλης ο Κατσαμάς. Από του Πίκρη επίσης εκατάγουνταν ο σπουδαίος καλλιτέχνης Βασίλης Καλαϊτζάκης ή Πήλινας.
Από την Αγιά, ο Νίκος Παπαδογιάννης. Από τον Άγιο Μάμμα ο Μιχάλης Αλεφαντινός και ο αδελφός του ο Νίκος Αλεφαντινός. Από τα Χελιανά ο σπουδαίος λυράρης ο Νίκος ο Σωπασής.
Το χωριό όμως με τη μεγάλη μουσική παράδοση ήταν τα Ανώγεια.
Στα Ανώγεια όπου παίζεται και τραγουδιέται και ο μοναδικός χυματικός σκοπός με τις μαντινάδες, ανέδειξαν πολλούς σπουδαίους καλλιτέχνες όπως τον Μανώλη τον Πασπαράκη ή Στραβό, τον Μανώλη τον Μανουρά, τον Νίκο τον Ξυλούρη ή Ψαρονίκο, τον Αντώνη τον Ξυλούρη ή Ψαραντώνη, το Βασίλη τον Σκουλά ή Καλαθά, τον Νικηφόρο τον Αεράκη και τον Γιώργη το Καλομοίρη ή Γιωργαντό.
Οι κορυφαίοι οργανοπαίκτες
Στο στερέωμα της Κρητικής μουσικής, οι Ρεθεμνιώτες οργανοπαίκτες, θεωρούνται ότι αποτέλεσαν ξεχωριστή σχολή, τη Ρεθεμνιώτικη, τόσο στο παίξιμο όσο και στους σκοπούς. Ο κορυφαίος λυράρης όλης της Κρήτης, θεωρείται ο Ανδρέας ο Ροδινός.
Ο σπαραχτικός τόνος με το τσάκισμα και το λύγισμα του δοξαριού του, που εκφράζει το παράπονο μα και συνάμα τη περηφάνια, το δάκρυ και τον πόνο της ανθρώπινης ψυχής, είναι τα χαρακτηριστικά στους σκοπούς και στο παίξιμο του Ροδινού.
Οι επόμενοι λυράρηδες που συμπληρώνουν την πεντάδα των κορυφαίων, είναι ο Σκορδαλός, ο Μουντάκης, ο Κλάδος και τέλος ο νεώτερός τους, ο Νίκος ο Ξυλούρης, που θεωρούνται αξεπέραστοι στο παίξιμο και στους σκοπούς τους.
Το ότι βέβαια και οι πέντε είναι Ρεθεμνιώτες, καταλαβαίνουμε πως αυτό δεν είναι τυχαίο!
Επιπλέον βλέπουμε πως όλες οι περιοχές του Ρεθύμνου συμμετέχουν στη δημιουργικότητα και στη μουσική έκφραση.
Οι γεωγραφικές ενότητες και τα ακούσματα
Όλοι οι σπουδαίοι αυτοί οργανοπαίκτες ήταν απλοί άνθρωποι του χωριού χωρίς σπουδές και που τις περισσότερες φορές είναι απόφοιτοι μόλις του δημοτικού σχολείου ή ούτε και αυτού.
Όμως η ψυχή τους ήταν γεμάτη με συναισθήματα που τα εξωτερικεύουν με τη λύρα τους, το λαγούτο τους ή και το μπουλγαρί τους.
Προσπαθώντας να βρούμε αν συσχετίζονται οι τόποι καταγωγής τους με τους σπουδαίους αυτούς οργανοπαίκτες, μπορούμε να ενοποιήσουμε σχηματικά και μόνο τα χωριά τους σε τέσσερις γεωγραφικές ενότητες.
Η πρώτη ενότητα
Στη πρώτη ενότητα ξεκινώντας από τα Δυτικά του Νομού και την Επισκοπή, αναφερόμαστε στα Φραντζεσκιανά Μετόχια, στο Ρέθυμνο και στα Περβόλια.
Σαν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό αυτής της περιοχής όσον αφορά τη μουσική της παράδοση, μπορούμε να δούμε τη γειτνίασή της με τον Αποκόρωνα, και τα ακούσματα που εκεί είχαν ήδη αναδειχτεί, με τον Χαρίλαο Πιπεράκη που είχε γεννηθεί το 1877, τον Γιώργη Καντεράκη επίσης του 1877, αλλά και τον Μιχάλη Παπαδάκη ή Πλακιανό του 1903.
Ένας επιπλέον λόγος είναι ότι τα ακούσματα στη πόλη του Ρεθύμνου και των περιχώρων του, από το 1922 εμπλουτίζονται από τις μουσικές καταβολές των ξεριζωμένων Ελλήνων Μικρασιατών που αρχίζουν να εγκαθίστανται στο Ρέθυμνο.
Οι καινουργιοφερμένοι της προσφυγιάς, κουβαλούν μαζί τους και τα δικά τους τραγούδια και σκοπούς και έχουν μαζί τους νέα μουσικά όργανα όπου παίζουν σκοπούς και μελωδίες για τους πόθους και τους καημούς της φυλής μας, όπως το μπουλγαρί, το μπουζούκι και το ούτι.
Οι άλλες ενότητες
Στη δεύτερη ομάδα είναι τα χωριά του Αϊ Βασίλη, όπως το Σπήλι, τα Αχτούντα, τα Ακούμια, του Αγαλιανού, οι Μέλαμπες, αλλά και τα χωριά του Αμαρίου, όπως τα Πλατάνια και ο Οψιγιάς.
Το χαρακτηριστικό γνώρισμα των χωριών αυτών και των περιοχών τους είναι η Μερακλοσύνη των κατοίκων τους και η αγάπη τους για γλέντια και παρέες.
Στο κάτω Μυλοπόταμο παρατηρούμε πως τα τέσσερα από τα πέντε χωριά που ανάδειξαν σπουδαίους οργανοπαίκτες, δηλαδή του Πίκρι, οι Έρφοι, τα Βεργιανά, και η Αγιυά, δεν διαθέτουν ιδιαίτερη μουσική παράδοση, πλην της Αλφάς.
Η Αλφά βέβαια ξεχωρίζει ως προς τις εκφράσεις της κοινωνικής ζωής των κατοίκων του, και πάντα χαρακτηρίζονταν ως το χωριό της παρέας και του παρεΐστικου γλεντιού.
Στο πάνω Μυλοπόταμο είναι τα χωριά των ορεινών ανθρώπων που πάλευαν και παλεύουν με τις δύσκολες συνθήκες της επιβίωσης και τέτοια χωριά είναι τα Ανώγεια, τα Χελιανά και ο Άγιος Μάμας.
Ειδικά τα Ανώγεια διακρίνονται ως το χωριό με τον ιδιαίτερο τρόπο γλεντιού και παιξίματος όπου δίνεται και ιδιαίτερη έμφαση στις μαντινάδες και τους χυματικούς σκοπούς.
Το χάρισμα, οι χαρές και οι καημοί
Συνεκτιμώντας τις παραπάνω σκέψεις και πληροφορίες, μπορούμε να πούμε πως εκτός από το Δυτικό Ρέθυμνο και τα Ανώγεια, στις άλλες περιοχές δεν διαπιστώνουμε ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως κίνητρα στο να αναδειχτούν σπουδαίοι οργανοπαίκτες.
Ωστόσο για την υπόθεση αυτή, δηλαδή του πώς αναδείχθηκαν οι σπουδαίοι αυτοί καλλιτέχνες στο Ρέθυμνο διακρίνομε δύο σχετιζόμενους παράγοντες.
Ο πρώτος ήταν η επιθυμία των κατοίκων να συνευρίσκονται για να χαρούν όλοι μαζί και να εκφράζουν την αγάπη τους τόσο μεταξύ τους, αλλά και για να νοιώσουν και να εκφράσουν την ευχαρίστησή τους για τις χαρές τους.
Και ο δεύτερος είναι το προσωπικό χάρισμα και η πολύ μεγάλη επιθυμία του κάθε οργανοπαίκτη για να τελειοποιήσει τη μουσική του έκφραση και τη τεχνική του, ώστε να μπορεί να εκφράζει τους καημούς μα και τις χαρές των συντοπιτών του.
Ας είμαστε λοιπόν ως Ρεθεμνιώτες ενήμεροι για τους σπουδαίους αυτούς οργανοπαίκτες, αλλά και γνοιασμένοι για το ότι η παρακαταθήκη που αυτοί μας έχουν αφήσει, θα μπορούσε να είναι η αφορμή για δημιουργικές αποφάσεις και δράσεις στα πολιτιστικά δρώμενα της πόλης μας.
* Ο Γιώργος Ουρανός είναι γεωλόγος
ouranosgeo mail.com