Του ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ Κ. ΔΟΥΝΔΟΥΛΑΚΗ*
Το βιβλίο του κ. Κωστή Ηλ. Παπαδάκη «Οι Άγιοι Τέσσερις Μάρτυρες του Ρεθύμνου. Συναξαριακά και Βιογραφικά στοιχεία Αυτών – Έλεγχος Ημαρτημένων», εκδίδεται με αφορμή τα 200 χρόνια από τη μαρτυρική τελείωση των Νεομαρτύρων Μανουήλ, Αγγελή, Γεωργίου και Νικολάου, από την Ιερά Μητρόπολη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου, με την υποστήριξη του Επίσημου Δελτίου της Εκκλησίας της Κρήτης «Απόστολος Τίτος» και είναι διαστάσεων 27 Χ 16,5 εκ., ενώ αριθμεί 270 σελίδες.
Το πόνημα του κ. Παπαδάκη για τους Τέσσερις Νεομάρτυρες συνδυάζει την καλαισθησία και τη μεγαλοπρέπεια, με την επιστημονική στιβαρότητα και τη σαφήνεια. Όσον αφορά στη δομή του βιβλίου, προηγείται, το ευλογητικό προλόγισμα του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ. Προδρόμου, ο Πρόλογος του συγγραφέα και η Εισαγωγή. Το βιβλίο διαρθρώνεται σε 16 κεφάλαια, στα οποία εκτίθενται διαφορετικές πτυχές τού υπό διαπραγμάτευση θέματος, ενώ τεκμηριώνονται οι απόψεις του συντάκτη με 311 παραπομπές και υποσημειώσεις. Το σύγγραμμα ολοκληρώνεται με τη Βιβλιογραφία, το Ευρετήριο ονομάτων, πραγμάτων και τόπων, όπως επίσης την Εργογραφία του συγγραφέα.
Ο Κωστής Παπαδάκης ερευνά τις πηγές, συνδιαλέγεται με απόψεις σύγχρονων μελετητών και καταγράφει με αίσθημα ευθύνης, ελέγχοντας και διορθώνοντας τα «ημαρτημένα», δηλαδή τις άστοχες και εσφαλμένες αντιλήψεις ορισμένων ερευνητών που ασχολήθηκαν με τους Αγίους. Τα κείμενα και οι ποικίλες απόψεις αποδίδονται διαβαθμισμένες, ενώ η έκθεση των επιχειρημάτων διέπεται από μεθοδικότητα, με κατάληξη σε συγκεκριμένα συμπεράσματα.
Ο λόγος του συγγραφέα ρέει αβίαστα, χωρίς να απαντώνται εξεζητημένες φράσεις και αρχαϊσμοί. Η γενική αίσθηση που αποκομίζει κάποιος είναι ότι ο συγγραφέας απευθύνεται σε ένα υποψιασμένο αναγνωστικό κοινό, το οποίο καλείται να πληροφορηθεί για τα «ημαρτημένα» (δηλαδή τις «εσφαλμένες» απόψεις για τους Τέσσερις Νεομάρτυρες κάποιων ερευνητών), όπως και την ανασκευή τους.
Η συμμετοχή των Τεσσάρων Νεομαρτύρων στον εθνικο-απελευθερωτικό αγώνα του 1821 μαρτυρείται από την τοπική παράδοση, μνημονεύεται στα συναξάρια των Αγίων και τεκμαίρεται από πιστοποιητικό του 1865. Η από μέρους των Νεομαρτύρων σύμπραξη στις πολεμικές συρράξεις, στο πλευρό των Ελλήνων κατά των Τούρκων, μαρτυρεί, μεταξύ άλλων, τη συνειδησιακή Ελληνο – χριστιανική τους ταυτότητα και οδήγησε στη σύλληψή τους.
Στο 6ο και 7ο κεφάλαιο του βιβλίου του ο Κωστής Παπαδάκης αναφέρεται στην «Αγιοκατάταξη» των Τεσσάρων Νεομαρτύρων, όπως επίσης και στη σχετική Πατριαρχική Πράξη, ενώ καταγράφει την άποψη του σεβαστού καθηγητή και διδασκάλου μου Θεοχάρη Δετοράκη, σύμφωνα με την οποία είχε συνταχθεί Πατριαρχική Πράξη Αγιοποιήσεώς τους, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η οποία δεν σώζεται. Ο κ. Παπαδάκης, ο ρ θ ώ ς, κατά την άποψή μας, θεωρεί εσφαλμένη την ως άνω θέση του μακαριστού Καθηγητή Δετοράκη και αποδέχεται ως πρώτη και μοναδική Πατριαρχική Πράξη για τους Τέσσερις Νεομάρτυρες εκείνη του 1977, μνημονεύοντας συγκεκριμένα εύστοχα επιχειρήματα.
Ένα από τα ζητήματα που απασχολεί έντονα το συγγραφέα, είναι και το «ζήτημα της 4ης κάρας» ή διαφορετικά η σύγχυση που επικρατεί ως προς τον τέταρτο εκ της χορείας, Νικόλαο, εάν δηλαδή είναι νεομάρτυρας ή εθνομάρτυρας, όπως διατείνονται ορισμένοι. Η σύγχυση ξεκίνησε το 1834 από τον Άγγλο περιηγητή Robert Pashley, που αναφέρεται σε «τρεις Κουρμούληδες», που μαρτύρησαν στο Ρέθυμνο και κορυφώθηκε με την άποψη ότι ο τέταρτος, ο Νικόλαος Βλατάκης, έπεσε μαχόμενος στην Ιερά Μονή Οδηγητρίας το 1828, θέση που υιοθέτησαν αρκετοί μελετητές, όμως δεν γίνεται αποδεκτή από το συγγραφέα, καθώς παρουσιάζει αδυναμία εξ επόψεως επιστημονικής και θεολογικής. Η διαφορετική προσέγγιση των ιστορικών δεδομένων από τους παραπάνω μελετητές για τον «εθνομάρτυρα» Νικόλαο, η οποία έχει επιπτώσεις ως προς επιμέρους πτυχές του μαρτυρίου των Τεσσάρων Νεομαρτύρων, αλλά και ως προς το γεγονός της κατάληξης της 4ης κάρας, ανασκευάζεται από το συγγραφέα με π ε ι σ τ ι κ ά επιχειρήματα και ιστορικά έγγραφα.
Η τιμή των Αγίων εκφράζεται ενδεικτικά από το πλήρωμα της Εκκλησίας, με τους ακόλουθους τρόπους, πέραν της θέσπισης εορτών και της τιμής των ιερών λειψάνων: με την ιστόρηση της εικόνας, τη σύνταξη Ασματικής Ακολουθίας και την ανέγερση ιερών ναών προς τιμήν τους, με έμφαση στη διαχρονική πορεία του κεντρικού ιερού ναού τους, στην κεντρική πλατεία του Ρεθύμνου. Τα πεδία αυτά έρχεται να καλύψει στα τελευταία του κεφάλαια το βιβλίο του κ. Παπαδάκη.
Η εικονογράφηση των Τεσσάρων Νεομαρτύρων αποτελεί το αντικείμενο του 12ου κεφαλαίου του πονήματος, όπου απαριθμούνται 14 παλαιότερες, όπως και νεότερες φορητές εικόνες των αγίων, αρχής γενομένης από την παλαιότερη, εκείνη του Ιωάννου Φραγκόπουλου του Ζακυνθίου, του 1836, που φυλάσσεται στον Μητροπολιτικό ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου, του Ρεθύμνου.
Ο συγγραφέας εκφράζει ξεκάθαρα τη διαφωνία του ως προς την αναπαράσταση των αγίων με σωματικά ελαττώματα, σημειώνοντας, μεταξύ άλλων, τα ακόλουθα: «η αναπαράσταση των Αγίων με σωματικά ελαττώματα, που τυχόν είχαν κατά τον επίγειο βίο τους, είναι εσφαλμένη προσέγγιση, τόσο από θεολογική όσο και από αγιογραφική άποψη και δεν παρατηρείται ποτέ στην καθαρά Βυζαντινή Αγιογραφία». Και αλλού σημειώνει: «Ο πνευματικός, ο αγιασμένος άνθρωπος δεν μπορεί και δεν επιτρέπεται να παριστάνεται ‘λειψός’ και ατελής στο σώμα, με ένα μάτι, με ένα αυτί ή με ένα χέρι» «ένας Άγιος πρέπει να ζωγραφίζεται στις εικόνες του ακέραιος και ολοκληρωμένος, γιατί μια εικόνα αποβλέπει να μας παρουσιάσει αυτήν, ακριβώς, την ‘τελειοποιημένη’ και ‘ολοκληρωμένη’ προπτωτική κατάσταση του ανθρώπου».
Το στιβαρό πόνημα του συγγραφέα ολοκληρώνεται με σημαντικές πληροφορίες ως προς τις Ασματικές Ακολουθίες που συντάχτηκαν για τους Αγίους, αρχής γενομένης από εκείνη του 1852, η οποία ήταν η πρώτη. Γίνεται επίσης αναφορά σε αρχαιότερους και νεότερους υμνογράφους, ενώ στο βιβλίο καταχωρίζονται υμνογραφικά (Ακολουθία και Παρακλητικός Κανόνας) προς τους Τέσσερις Νεομάρτυρες, ποίημα του οσίου Γερασίμου του Μικραγιαννανίτου.
Το βιβλίο του κ. Κωστή Παπαδάκη είναι ένα αξιομνημόνευτο έργο και είναι βέβαιο ότι θα αποτελέσει σημείο αναφοράς για τους μελετητές των Τεσσάρων Νεομαρτύρων στο μέλλον. Το διακρίνουν η σφαιρικότητα ως προς την προσέγγιση του θέματος, η στιβαρότητα σε επίπεδο επιστημονικής τεκμηρίωσης και η καλαισθησία ως προς την έκδοση, ώστε να έχουμε ένα κείμενο υψηλής στάθμης και επιστημονικότητας, σε ένα εύληπτο και καλαίσθητο σώμα.
Για όσα εν συντομία και αποσπασματικά σημειώθηκαν παραπάνω, ευχαριστούμε τον συγγραφέα Κωστή Ηλ. Παπαδάκη που μας κατέστησε κοινωνούς των σκέψεων, των προβληματισμών και των απόψεών του όσον αφορά στους Τέσσερις Νεομάρτυρες του Ρεθύμνου, που μας δίνει αφορμή να διευρύνουμε τους πνευματικούς μας ορίζοντες, να διδαχθούμε από την επιμέλεια και μεθοδικότητα του εγχειρήματος, να εμβαθύνουμε σε επίπεδο έρευνας. Ευγνωμοσύνη οφείλουμε και προς εσάς, Σεβασμιώτατε Μητροπολίτα κ. Πρόδρομε που, με την εμπνευσμένη απόφασή σας να θέσετε το βιβλίο αυτό υπό την αιγίδα της Ιεράς Μητροπόλεως Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου, με αφορμή τα 200 χρόνια από τη μαρτυρική τελείωση των Αγίων, μας δίνετε αφορμή για πνευματική οικοδομή, δοξολογία του εν Τριάδι Θεού, και τιμή των Τεσσάρων Νεομαρτύρων.
*Ο Εμμανουήλ Κ. Δουνδουλάκης είναι Αναπληρωτής Καθηγητής ΠΑΕΑΚ PhD, MSc, MA, BA, BA
** Αποσπάσματα από την βιβλιοπαρουσίαση του Καθηγητή Δρ. Εμμανουήλ Κ. Δουνδουλάκη
