Της ΖΩΗΣ ΡΙΤΣΑΤΟΥ ΠΑΠΑΔΑΚΗ*
Ένα ξεχωριστό βιβλίο που έλαβα τμηματικά τον τελευταίο καιρό ήταν το «Ποιητικές εξισώσεις και απόδειξη της ειδικής θεωρίας της σχετικότητας του Albert Einstein»,του Μανώλη Μπερβανάκη. 45 ποιήματα αποτελούν τη συλλογή και καλύπτουν το πρώτο μέρος του βιβλίου. Στο δεύτερο μέρος, με αφορμή αυτές τις ποιητικές εξισώσεις αποδεικνύεται αναλυτικά η ειδική θεωρία της Σχετικότητας του Άλμπερτ Αϊνστάιν. Με το β’ μέρος δεν θα ασχοληθώ. Είναι έξω από τις δυνατότητές μου. Πάντα θαύμαζα αυτά τα δυσνόητα μαθηματικά σύμβολα με γράμματα της αλφαβήτου, με ευθείες, ρίζες, παρενθέσεις και βελάκια τοποθετημένα με απόλυτη τάξη, που στόλιζαν, σαν έργο τέχνης, τις μαθηματικές θεωρίες. Δεν μπορώ όμως να τα καταλάβω. Αυτό ανήκει στους ειδικούς.
Θα περιοριστώ στο α’ μέρος, που οι εξισώσεις μπορεί να είναι και ποιητικές. Και εδώ υπάρχουν μαθηματικοί ορισμοί και ορολογίες, στο λεξιλόγιο υπάρχουν λέξεις όπως διάνυσμα, διαφορικές εξισώσεις, γεωμετρικοί τόποι κ.ά, υπάρχουν ακόμα και τα στολίδια τους, σαν έργα τέχνης, που έλεγα παραπάνω, ταυτόχρονα όμως υπάρχει και μια γνήσια ποιητικότητα. Είναι ποιήματα που από το νου προχωρούν στην ψυχή και μας προξενούν συγκίνηση, έκπληξη και θαυμασμό. Η ευθεία, το επίπεδο, ο κύκλος, η σφαίρα μπορεί να εξηγούν διάφορα φυσικά φαινόμενα, δεν μένουν όμως εκεί. Τότε θα ήταν μόνο μαθηματικά, φυσική ακόμα και κοσμολογία. Ο Μ. Μπερβανάκης πατεί στα αέναα και άλυτα μυστήρια του Σύμπαντος και δημιουργεί ποίηση με κέντρο τον άνθρωπο. Τον άνθρωπο που «με τα μοντέρνα εργαλεία της γνώσης» και τον «ανοιχτομάτη νου».
Τάραξε τα νερά της πλάσης,
όμως τα σύνορα
είναι αξεπέραστα,
κι όποιες ζωγραφιές
κι αν δημιουργήσουμε,
πάντα θα υπάρχουν
εκείνα που δεν σκεφτήκαμε! «Αναλλοίωτος ποσότητα» σελ.39
«Κοσμική γραμμή»x=c.t ή x=-c.t
Τον άνθρωπο με την ασημαντότητά του μέσα στην τελειότητα και το μεγαλείο της Δημιουργίας.
Ο Μ. Μπερβανάκης μας έχει δώσει στο παρελθόν και άλλα αξιόλογα ποιήματα. Με τις «Ποιητικές εξισώσεις», όμως βουτά σε βαθιά νερά. Η ωριμότητα, η ευαισθησία, οι γνώσεις του, τον προίκισαν με αυτή τη στοχαστική και φιλοσοφική ματιά, που χαρακτηρίζει αυτή τη συλλογή. Αυτό που κυρίως χαρακτηρίζει τα ποιήματα είναι το δέος και η αγωνία του ποιητή που προσπαθεί να βρει απάντηση στα μυστήρια της ύπαρξης, της δημιουργίας, στο μυστήριο της ζωής και του θανάτου. Μελετώντας τους κανόνες της επιστήμης καταλήγει ότι αυτό το απίστευτο δημιούργημα, ο κόσμος, πλάστηκε από ένα Μέγα Πλάστη. Γράφει:
Εσύ, Χτίστη και Δημιουργέ του Σύμπαντος,
είσαι η μέγιστη Αναλλοίωτος Αξία της Αιωνιότητας!
Και μέσα στο θαυμαστό αυτό κόσμο ο άνθρωπος να ισορροπεί «Πάνω σε μια μεταξωτή κλωστή», «Να ακροβατεί σ ’ ένα μικρό βεληνεκές, να σχεδιάζει τα μικρά!»
«Ευθεία»
ΑΧ+ΒΨ+Γ=0
Α#0 ή Β#0 (σελ.9)
«Εσύ , Κύριε της Δημιουργίας
και μόνο εσύ, βλέπεις
πιο πέρα από τα άκρα
του απείρου,
γιατί έφτιαξες
και τα μεγάλα σχήματα!»
Ξεκινά με τα απλά σχήματα. Την ευθεία, το επίπεδο, τον κύκλο, τη σφαίρα, τα απλά υλικά της δημιουργίας, θα έλεγα, και με τη χρυσή τομή βοηθό χτίζει τα πολύπλοκα, τα ωραία, και αρμονικά. Έτσι μέσα στη φυσική νομοτέλεια υπάρχει ο άνθρωπος, στο κέντρο της ουράνιας σφαίρας , όπως γράφει, να αιωρείται ζαλισμένος στο αχανές, χωρίς να ξέρει που πηγαίνει. Θαυμάζει την ομορφιά του Σύμπαντος που ο Κοσμοπλάστης το στόλισε με χρώματα μαγικά και θάμπωσε τα μάτια μας, όπως γράφει αλλού.
Ανάμεσα στο Σύμπαν και στον άνθρωπο, τους δύο πόλους της ποίησής του, υπάρχει σχέση αντίθεσης, αλλά και σύνθεσης και διαλόγου. Έτσι δημιουργείται η εξίσωση. Το πρώτο και το δεύτερο μέρος που εδώ είναι ποιητικό, όπως το είδε η ματιά του ποιητή.
«Εξίσωση» αχ2 + βχ +γ = 0
Στην εξίσωση ψάχνουμε
να βρούμε δύο λύσεις.
Τους πραγματικούς αριθμούς
ή τους φανταστικούς,
που την επαληθεύουν.
Η καθημερινότητα
τρέφεται από τα πραγματικά
και η αιωνιότητα
από τα φανταστικά!
Κι ένα άλλο ποίημα για την εξίσωση, θαυμαστό:
«Εξίσωση» (σελ.26)
αx+β=0
αx2+βx+γ=0
x3-3x2θ+3xθ2-θ3=0
Η εξίσωση είναι
μια ισότητα με γράμματα
και τον άγνωστο Χ.
Η λύση της εξίσωσης
λέγεται και ρίζα της
και είναι η χαρά του μαθητή.
Η σωστή ρίζα μιας εξίσωσης
μας λύνει το μυστήριο
του προβλήματος.
Η ψεύτικη λύση δημιουργεί
μύθους και αμφιβολίες.
Οι πρόγονοι συνήθιζαν
να λύνουν τα προβλήματα
με φανταστικές ρίζες.
Έτσι το μυστήριο φούντωνε
και τη λύση την έδινε
ο ψευτιάρης μύθος.
Στις μέρες μας
η εξίσωση λύθηκε
και μας είπαν πως η λύση
είναι μία και μοναδική
με βαθμό πολλαπλότητας
το τρία.
Όμως γεννήθηκαν διχογνωμίες
Αν και μας έχει δοθεί
η αληθινή λύση,
δεν την πήραμε στα σοβαρά!
Λίγοι είναι εκείνοι
που εφαρμόζουν τη σωστή ρίζα
και έχουν βρει το μυστήριο
της εξίσωσης στα αληθινά!
Αρκετοί πάλι είναι εκείνοι
που πιστεύουν πως λύση
δεν υπάρχει!».
(απόσπ. «Εξίσωση» σελ.26)
Στο ποίημα «Διαφορετική εξίσωση» καταλήγει (απόσπ. Σελ. 50):
«Εμείς…
εδώ στον τρίτο δορυφόρο
έχουμε χειροπιαστά δεδομένα,
γη, νερό, αέρα,
άπειρες διαφορικές εξισώσεις
λύνοντας κάποιες από αυτές,
ώστε να ερμηνευτούν τα γεγονότα
γκρεμίζουμε τους αρχέγονους
δαιδαλώδεις μύθους!».
Ως μαθηματικός και γνώστης της Αστρονομίας γνωρίζει τους νόμους που διέπουν το Σύμπαν. Γράφει:
«Νόμος»
Α2=β2+γ2
«Όλες οι κινήσεις στο χώρο
είναι καθορισμένες,
κι ο χρόνος μετράει αλάνθαστα!
Χρόνος και χώρος
είναι σφιχταγκαλιασμένοι
σε αρμονικό ρυθμό.
Όταν εμείς ξεκουβαριάζουμε
τις εξισώσεις,
θαρρούμε πως κάποιοι είμαστε!
Όταν όμως το άστρο μας
φτάσει στο επίπεδο της δύσης,
ο Νόμος και πάλι αμείλιχτα
Θα εφαρμοστεί!».
Σ’ αυτόν τον αμείλιχτο Νόμο της Φύσης θα παραθέσω ένα δίστιχο με τη διαφορετική ματιά του Κ.Ι.Γ.Κ.
Θα ’θελα μια πρωταπριλιά, ψώματα να ποθάνω…
Το χάρο να ξεγέλουνα, χάζι να τονε κάνω!
Η γνώση δίνει στον ποιητή την επίγνωση της αδυναμίας, την απαράβατη φυσική νομοτέλεια, τα συγκεκριμένα όρια, κι ας έχει ο άνθρωπος την ψευδαίσθηση της ανεξαρτησίας.Γράφει στο ποίημα «Ρυθμός» (απόσπ. Σελ. 21)
«Η δέσμευση μας είναι
ότι έχουμε συγκεκριμένα όρια
και κινούμαστε δήθεν ανεξάρτητα,
αλλά στο τέλος τα αποτελέσματα
μας είναι εξαρτημένα.
Ας γνωρίζει ο άνθρωπος ότι είναι δεσμώτης του ρυθμού που κυβερνά τον κόσμο.
Σε άλλα ποιήματα συναντούμε το δυσνόητο, για τον ανθρώπινο νου, πρόβλημα της φυσικής, αλλά και της φιλοσοφίας για τον χρόνο και τον χώρο. Γράφει στο ποίημα «Διαστολή Χρόνου» (απόσπ. Σελ. 36):
«Τρέχω
με πεπερασμένη ταχύτητα
και εσύ ακίνητη
με χρονομετράς
και σου φαίνεται
πως ταξιδεύω περισσότερο
από όσο εγώ
ξοδεύω τον Χρόνο μου!
Όμως εσύ
είσαι σταθερή πηγή ζωής
κι εγώ μετρώ τις περιστροφές
τρέχοντας για να προφτάσω
το μέλλον που έρχεται
Εσύ, μείνε
ακίνητη στην αιωνιότητα,
να μετράς τα χρόνια
που φεύγουν.
Να σβουρίζεις γύρω
από τον δεσμώτη σου,
να κουβαλάς τις αμαρτίες
σου αμετανόητη
μέχρι την τελική συντέλεια!»
Και στη «Συστολή μήκους» (απόσπ. Σελ. 37) γράφει:
«Εσύ μήκος σουφρώνεις
γιατί κουράστηκες
τεντωμένο
να τρυπάς τον χρόνο,
που σαν κουβαρίστρα
τυλίγεται τις περιστροφές,
κι ύστερα υφαίνει
το νήμα της Αιωνιότητας!
Στήσου ολόρθο
και τρύπησε τον ουρανό
να στάξει γνώση
πάνω στη γη!
Γίνου βέλος σουβλερό,
ταξίδεψε με το φως
και ψάξε να βρεις
αν είμαστε μοναδική
φλέβα ζωής
σ’’ αυτή την πολυτάραχη
ουρανοσφαίρα!»
Ο Μ. Μπερβανάκης, ευαίσθητος παρατηρητής του έξω και του έσω κόσμου μας και με βάση την επιστήμη του, μας δίνει μια πρωτότυπη εκπληκτική ποίηση. Απλά σχήματα λόγου, αλληγορίες, μεταφορές, πλούσιες εικόνες, λέξεις απλές, καθημερινές, συχνά ιδιωματικές της Κρήτης, πλέκονται με όρους των μαθηματικών και της Φυσικής με οικειότητα και αμεσότητα και μας φέρνουν το μακρινό και μυστηριώδες σύμπαν κοντά μας. Ο λόγος του είναι λιτός και καίριος, όπως ταιριάζει. Δεν θέλω όμως να τελειώσω αυτό το ταξίδι χωρίς να παραθέσω κάποιους στίχους στους οποίους διέκρινα θλίψη και μελαγχολία για τη ματαιότητα των ανθρωπίνων, σε προσωπικό τόνο.
«Βαθμός δυσκολίας» (απόσπ. Σελ. 48)
«Εκονταροχτυπήθηκα
Και σήμερα με τα κουβάρια σου,
Τέχνη που σε διάλεξα!
Κορέστηκε το μυαλό μου,
Από εξισώσεις και πολύπλοκες
Παραστάσεις, γέμισα τετράδια,
Που οι διάδοχοι αργότερα
Θα ταΐσουν τα σκουπίδια!
Τώρα με δέος τα ταξινομώ
Και βάζω τίτλους:
Ανάλυση, Σφαιρική, Αστρονομία,
Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας,
Διαφορικές εξισώσεις (κ.λπ.).
Έτσι σκοτώνω τον χρόνο μου
Και θαρρώ πως κάτι έκανα
και σήμερα και βουνό
σημαντικό θα αφήσω!
Το ξέρω, όσες ασκήσεις
και να λύνω, κι όποιες
θεωρίες κι αν αραδιάσω
κανένα γρίφο δεν επιλύνω,
απλά ακονίζω τα σπαθιά μου!
Η καθημερινότητα χρειάζεται
Απλά σημεία, τεθλασμένα τμήματα
Και γωνίες».
Όμως θα κλείσω με ένα μικρό απόσπασμα πιο αισιόδοξο, από το ποίημα «Το Σχετικό» (σελ.34):
«Αν το Σχετικό
ξεκουραστεί μια μέρα
από ένα άλλο «πιο σχετικό»,
εμείς θα έχουμε δημιουργήσει
το δικό μας όνειρο
και ας ήτανε και λάθος!
όμως το όνειρο που ζήσαμε
ήτανε αληθινό!».
*Η Ζωή Ριτσάτου-Παπαδάκη είναι φιλόλογος