Ας ξεκινήσω με τα λόγια του Π. Πρεβελάκη ο οποίος περιγράφει την πόλη μας ως εξής: «…..Το Ρέθεμνος είναι μια μικρή πολιτεία μ’ εφτά ίσαμε οκτώ χιλιάδες ψυχές χτισμένη γιαλό – γιαλό στη βορινή στεριά της Κρήτης, απάνω στο μεσοστράτι από Χανιά σε Μεγαλόκαστρο».
Είναι από το έργο του Παντελή Πρεβελάκη «Το Χρονικό μιας Πολιτείας», ένα έργο που αγαπούμε ιδιαίτερα εμείς οι Ρεθεμνιώτες. Γεννημένος το 1909 ο Π. Πρεβελάκης υπήρξε καθηγητής της σχολής Καλών Τεχνών και τα έργα του έχουν μεταφραστεί σε 13 γλώσσες.
Γιατί όμως το Ρέθυμνο φέρει αυτό τον βαρύ τίτλο «Πόλη των γραμμάτων»; Όχι μόνο για χάρη του Πρεβελάκη αλλά διότι έχει γεννήσει πολύ σημαντικούς ανθρώπους των γραμμάτων, της επιστήμης, της λογοτεχνίας, της ποίησης. Μεγάλοι τεχνίτες του λόγου γεννήθηκαν και έζησαν εδώ και περπάτησαν στα δρομάκια του.
Το σημαντικότερο όνομα, εκείνο που θα ήθελα να κρατήσετε είναι ο Γεώργιος Χορτάτσης, ο γενάρχης της νεοελληνικής τέχνης του στίχου και της σκηνής, ο ποιητής της Ερωφίλης, της Πανώριας και του Κατσούρμπου, τριών λαμπρών θεατρικών έργων που και σήμερα παίζονται και μελετώνται όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και στο εξωτερικό.
Ο Χορτάτσης είναι ένας μορφωμένος ποιητής που αγκάλιασε τη δημοτική γλώσσα και εργάσθηκε για την καλλιέργεια, τον πλουτισμό και τη διαμόρφωσή της σε τέλειο εκφραστικό όργανο. Πήρε ως βάση το κρητικό ιδίωμα, τη γλώσσα των θαυμαστών ριζίτικων τραγουδιών της Κρήτης και πάνω σ’ αυτή έχτισε το οικοδόμημά του. Δέχθηκε στη γλώσσα του πολλά στοιχεία της γραφομένης γλώσσας, απομάκρυνε άλλα, και έδωσε διαύγεια και δύναμη στο στίχο.
Το ιδίωμα της κρητικής λογοτεχνίας, με τον Χορτάτση γίνεται μια «κλασσική» γλώσσα. Ο Χορτάτσης είναι ο μεγαλοφυής Ρεθύμνιος του 16ου αιώνα, ο μεγάλος ανανεωτής της γλώσσας και της λογοτεχνίας της εποχής του, ο θεμελιωτής του Κρητικού Θεάτρου, ο δάσκαλος και οδηγητής του Βιτσέντζου Κορνάρου, και εν τέλει μια από τις μεγαλύτερες ελληνικές διάνοιες.
Στο έργο του ο Χορτάτζης κάνει κοινωνική κριτική. Στην Ερωφίλη στιγματίζει με δύναμη τη βία της αυταρχικής εξουσίας, όπως στην καταπληκτική σκηνή των βασανιστηρίων στα χορικά του, τα οποία χορικά είναι εφάμιλλα ή και ανώτερα των χορικών του Σοφοκλή όπου καταδικάζει την παρανοϊκή δίψα των ισχυρών για δύναμη και πλούτο.
Πριν το Χορτάτζη ο οποίος έζησε γύρω στα 1600, συναντούμε τον Ρεθύμνιο ποιητή, Μπεργαδή, που το βαθύ και υποβλητικό έργο του «Απόκοπος», θαυμάστηκε από κορυφαίους Έλληνες Ιστορικούς, φιλολόγους και λογοτέχνες όπως ο Παπαρρηγόπουλος, ο Δημήτριος Βερναρδάκης και ο Κωστής Παλαμάς.
Άλλος Ρεθύμνιος ήταν ο Ιωάννης Πικατόρος, και ένας άλλος – σατυρικός αυτή τη φορά – ποιητής ήταν ο Στέφανος Σαχλίκης.
Ένας ακόμη εξακριβωμένος Ρεθύμνιος ήταν ο ποιητής Αντώνιος Αχέλης, που έζησε τον 16ο αιώνα.
Σε άλλη Ρεθεμνιώτικη οικογένεια ανήκει ο Ιωάννης Ανδρέας Τρόϊλος, που έγραψε την τραγωδία «Ροδολίνος» με την πλούσια γλώσσα και τον πυκνό και περίτεχνο στίχο.
Ιδιαίτερος λόγος αξίζει να γίνει για τον Μαρίνο Τζάνε Μπουνιαλή, γιατί είναι παραγνωρισμένος. Ο Γιώργος Σεφέρης τον αποκαλούσε «μια από τις πιο αξιαγάπητες φυσιογνωμίες της εποχής εκείνης».
Στο έμμετρο πολύστιχο αφήγημά του, ο Μπουνιαλής εξιστορεί με συναρπαστικό τρόπο την εκστρατεία των Τούρκων για την κατάληψη της Κρήτης, και τον πόλεμο που κράτησε περισσότερο από είκοσι χρόνια και τελείωσε με την παράδοση του Μεγάλου Κάστρου – του Ηρακλείου, στα 1669. Βήμα προς βήμα παρακολουθούμε την εφιαλτική προέλαση των Πασάδων από τα Χανιά στο Ρέθυμνο και από το Ρέθυμνο στο Μεγάλο Κάστρο.
Το έργο εκφράζει με πάθος την πιο συγκεκριμένη μορφή της φιλοπατρίας, την αγάπη για τη γενέθλια πόλη και το βαθύ πόνο των Κρητικών για τη μεγάλη συμφορά.
Σε ορισμένα σημεία το ύφος θυμίζει καθημερινή συνομιλία, τον ψίθυρο με τον οποίο διαδίδεται μια κακή είδηση σε ανήσυχους καιρούς ή τις πρόχειρες πεζές σημειώσεις ενός πολεμικού ημερολογίου.
Ο στίχος ανεβαίνει σε επικό και λυρικό ύψος με μοναδική εκφραστική ακρίβεια και πληρότητα. Συχνά μας δίδονται αριστουργηματικά ρεαλιστικές εικόνες για στρατόπεδα, μάχες, βομβαρδισμούς, ανατινάξεις, εκτελέσεις, ναυάγια. Όλα αυτά χωρίς πουθενά να διακρίνεται το παραμικρό κόμπιασμα, η παραμικρή δυσκολία.
Οι στίχοι βγαίνουν αβίαστα από την ψυχή του ποιητή, που, όπως πολλοί λαϊκοί άνθρωποι, είχε έμφυτο το μυστικό του καίριου και επιγραμματικού λόγου. Έτσι περιγράφει ακόμη την πείνα, τις αρρώστιες, τις ταλαιπωρίες και τον εκπατρισμό των αμάχων, τη νοσταλγία των προσφύγων για την παλιά χαμένη ειρηνική ζωή.
Ιδιαίτερα ενδιαφέρον είναι το μέρος όπου ο Μπουνιαλής περιγράφει με ποιον τρόπο ο πληθυσμός του Ρεθύμνου κατέφυγε στη Φορτέτζα και επίσης το τμήμα όπου το Ρέθυμνο προσωποποιείται και κλαίει για την καταστροφή και την υποδούλωση, επικαλούμενο τον Ψηλορείτη και τον Βρύσινα.
Αλλά ας φύγομε από τον Μπουνιαλή και ας πάμε στη σημαντική συμβολή του Ρεθύμνου των αναγεννησιακών χρόνων στα αρχαία ελληνικά και λατινικά γράμματα και στις επιστήμες. Γνωστοί είναι ο Ζαχαρίας Καλλέργης, ο Νικόλαος Βλαστός και ο Φραγκίσκος Πόρτος, εκδότες ελληνικών κειμένων στη Δύση.
Αλλά τη μεγαλύτερη εντύπωση προκαλεί η ιδιότυπη, ανήσυχη και πολύπλευρη προσωπικότητα του Φραγκίσκου Μπαρότση. Πρόκειται για έναν από τους πιο διακεκριμένους μαθηματικούς της Ευρώπης, που αποκατέστησε, εξέδωσε και μετέφρασε στα λατινικά, από τα αρχαία ελληνικά, μαθηματικά κείμενα καθώς και έργα γεωμετρίας και μηχανικής. Ο ίδιος συνέγραψε μια ογκώδη κοσμογραφία και μια περιγραφή της Κρήτης από γεωγραφική, αρχαιολογική και ιστορική άποψη.
Οι ερευνητικές περιέργειες του Ρεθεμνιώτη σοφού, που προσπαθούσε να δημιουργήσει τεχνητή βροχή, να βρει τρόπο να γίνεται αόρατος και να κατασκευάζει ερωτικά φίλτρα, του στοίχισαν μια δίωξη από την Ιερά Εξέταση με την κατηγορία της μαγείας. Καταδικάστηκε σε πρόστιμο και φυλάκιση και αναδείχθηκε έτσι σε μάρτυρα της προεπιστημονικής έρευνας.
Άλλος διάσημος Ρεθεμνιώτης σοφός του 16ου αιώνα ήταν και ο ιατροφιλόσοφος και φιλόλογος Δανιήλ Φουρλάνος που ασχολήθηκε με την αποκατάσταση, το σχολιασμό και τη λατινική μετάφραση πολλών έργων του Αριστοτέλη και του Θεόφραστου.
Σπουδασμένος και αυτός, όπως και ο Μπαρότσης και πολλοί άλλοι Ρεθύμνιοι στην Πάδοβα, είχε «θαυμαστή ελληνομάθεια και λατινομάθεια.
Ιδιαίτερη σημασία έχει το ότι παρά τα ιταλικά τους ονόματα οι δυο σοφοί Ρεθεμνιώτες, ο Μπαρότσης και ο Φουρλάνος, είχαν ζωηρότατη ελληνική συνείδηση και ήσαν αληθινοί κρητολάτρες, όπως δείχνουν οι σωζόμενοι λόγοι, οι επιστολές και τα επιγράμματά τους. Έτσι ο Μπαρότσης γράφει σε ένα του λόγο: «Η Κρήτη είναι το πιο ευγενικό και το πιο πλούσιο τμήμα της Ελλάδος, το πιο ωραίο μέρος του κόσμου και έχει το τελειότερο κλίμα. Βγάζει δυνατές ανθρώπινες φύσεις και πνεύματα οξύτατα. Με όλα αυτά τα πλεονεκτήματα είναι φτιαγμένη για να δεσπόζει στην Ελλάδα και γι’ αυτό εκυριάρχησε ο Μίνως στο Αιγαίο κατά την αρχαιότητα».
Υπήρχε ακόμη στο Ρέθυμνο από το 1562 μια δωδεκαμελής Ακαδημία που είναι το παλαιότερο πνευματικό σωματείο των νεωτέρων χρόνων στην Ελλάδα. Η επωνυμία του σωματείου ήταν οι Vivi, δηλαδή οι Ζωντανοί και που η έδρα που συνεδρίαζαν ήταν η Λότζια, ένα κεντρικό κτίριο που μπορείτε να δείτε όχι μακριά από εδώ. Η Ακαδημία αυτή, στην οποία πρωτοστατούσε ο Μπαρότσης, ήταν ένας φιλολογικός σύλλογος που οργάνωνε συγκεντρώσεις για απαγγελίες ποιημάτων, λόγους ρητορικούς και ίσως και θεατρικές παραστάσεις.
Παραστάσεις ή αναγνώσεις θεατρικών έργων ή και απλός δανεισμός και ανταλλαγή βιβλίων και εκδόσεων δραμάτων θα πρέπει να γινόταν οπωσδήποτε από τους Vivi.
Το θέμα μου ήταν η «πόλη των γραμμάτων», η ιστορία της και η γοητεία της. Για την ιστορία σας είπα αρκετά, όσο για τη γοητεία της, απλά θα τη νοιώσετε να αναδύεται καθώς θα βαδίζετε στης πολιτείας τα στενά, στις γειτονιές, θα τη νοιώσετε να αναδύεται από τα άψυχα και τα έμψυχα, από τα κτίρια κι απ’ τους ανθρώπους τους τωρινούς κι από τους μεγάλους εκείνους όπως το Μπαρότση ή το Χορτάτση που κάποτε περπάτησαν σ’ αυτούς τους ίδιους δρόμους.
Πριν από κάποια χρόνια επισκέφθηκε το Ρέθυμνο ο σημαντικός ποιητής Ανδρέας Εμπειρίκος, ο οποίος μετά την επίσκεψή του έγραψε τις εντυπώσεις του για την πόλη μας στο γνωστό προσωπικό του ύφος: «…βλέπομεν να ολοκληρούται εις την πόλιν ταύτην, η ιδική της αρμονία. Μια αρμονία, μη υπακούουσα, μη υποτασσομένη εις καμμίαν ξένην προς τους βαθυτέρους της ρυθμούς νομοτέλειαν ή επιταγήν. Εναπόκειται εις ημάς, ή έστω, εις τους ευαισθήτους εξ ημών, να την κατανοήσωμεν και να την απολαύσομεν».
Σημείωση: Το παραπάνω κείμενο είναι μια σύνοψη της ομιλίας μου προς το 9ο Παγκρήτιο Μαιευτικό και Γυναικολογικό Συνέδριο στο Ρέθυμνο μετά από πρόσκληση της Μαιευτικής και Γυναικολογικής Εταιρίας Κρήτης, την 1-4-2017 στο Σπίτι του Πολιτισμού.
* Ο Μανόλης Καλλέργης είναι γιατρός
