Το 1996 κυκλοφόρησε το βιβλίο του Samuel P. Hantington «The Crash of Civilizations», το οποίο μεταφράστηκε δύο χρόνια αργότερα στην Ελληνική με τίτλο «Η Σύγκρουση των Πολιτισμών και ο Ανασχηματισμός της Παγκόσμιας Τάξης».
Κεντρική ιδέα της προσέγγισης του Χάντινγκτον είναι, ότι στο μεταψυχροπολεμικό κόσμο (δηλαδή στη μετά το 1989 εποχή) οι συγκρούσεις θα είναι πλέον πρωτίστως πολιτισμικές και τα πολιτικά σύνορα θα επαναπροσδιορίζονται για να ταυτίζονται με τα εθνολογικά, θρησκευτικά, πολιτιστικά.
Απλοποιώντας τις αναλύσεις του Χάντιγκτον θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει, ότι η κυρίαρχη μελλοντική σύγκρουση θα είναι εκείνη μεταξύ του «δυτικού-χριστιανικού» και του «ανατολικού-μουσουλμανικού» κόσμου.
Η θεωρία περί «σύγκρουσης των πολιτισμών» έχει κατά καιρούς επικριθεί, συγχρόνως όμως έχει βρει και πολλούς υποστηρικτές. Οι τελευταίοι μάλιστα θεωρούν ότι δικαιώθηκαν ήδη το 2001 με την επίθεση στις 11 Σεπτεμβρίου στους Δίδυμους Πύργους στη Νέα Υόρκη και δικαιώνονται σήμερα εκ νέου μέσα από τα τρομοκρατικά κτυπήματα στο Παρίσι, στο σατιρικό περιοδικό Charlie Hebdo και στο εβραϊκό παντοπωλείο.
Στη συζήτηση που ξεκίνησε μετά το κτύπημα στους Δίδυμους Πύργους και συνεχίζεται μέχρι σήμερα, και μάλιστα με μεγαλύτερη ένταση, ο μουσουλμανισμός χαρακτηρίζεται ως «επιθετική» θρησκεία και ταυτίζεται λίγο έως πολύ με την τρομοκρατία. Επίσης η αύξηση των πληθυσμών μουσουλμανικού θρησκεύματος στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, γεγονός που ανάγεται κυρίως στη μετανάστευση, εκλαμβάνεται ως απειλή και συγκεκριμένα ως διαδικασία «ισλαμοποίησης» της Ευρώπης.
Δεν είναι, για παράδειγμα, τυχαίο το γεγονός, ότι από τον Οκτώβριο του 2014 στη Γερμανία και συγκεκριμένα στην πόλη Δρέσδη (Dresden) -αλλά και σε άλλες γερμανικές πόλεις, αν και σε μικρότερο βαθμό- βρίσκεται σε δυναμική εξέλιξη ένα κίνημα με την επωνυμία «Πατριώτες Ευρωπαίοι ενάντια στην Ισλαμοποίηση της Εσπερίας» (Patriotische Europäer gegen die Islamisierung des Abendlandes -Pegida).
Μάλιστα, μετά τα τρομοκρατικά κτυπήματα στο Παρίσι αυξάνονται οι αριθμοί των συμμετεχόντων στις διαδηλώσεις της Pegida, καθώς και η ένταση των διαδηλώσεων -στη διαδήλωση της 12ης Ιανουαρίου 2015 υπολογίζεται ότι μόνο στη Δρέσδη έλαβαν μέρος περισσότεροι από 25.000 διαδηλωτές και παγγερμανικά πάνω από 100.000.
Συγχρόνως όμως αναπτύσσεται και ένα αντικίνημα, με αποτέλεσμα να εμφανίζονται διχοτομικές τάσεις τουλάχιστον σε ορισμένες τοπικές κοινωνίες της Γερμανίας, με αφορμή τον πραγματικό ή υποτιθέμενο εξισλαμισμό της χριστιανικής γερμανικής κοινωνίας.
Στη χώρα μας δεν παρατηρούνται ακόμα παρόμοια φαινόμενα, οι πιθανότητες ωστόσο να εμφανισθούν και στη χώρα μας στο άμεσο μέλλον είναι πολλές. Γι’ αυτό και πρέπει να είναι κανείς ενημερωμένος ως πολίτης και να στέκεται κριτικά απέναντι σε αφορισμούς και θεωρίες που ταυτίζουν ολόκληρες θρησκείες, ολόκληρους λαούς ή έστω μεγάλες θρησκευτικές ομάδες με το μίσος και την τρομοκρατία.
Ιστορικά είναι διαπιστωμένο, ότι κατά καιρούς οι κατέχοντες την εξουσία εργαλειοποιούν τις θρησκείες και καθιστούν τους πιστούς επιθετικούς. Αυτό συνέβη, για παράδειγμα, με τον χριστιανισμό, στη «ρωμαιοκαθολική» του έκφανση, κατά τις σταυροφορίες. Επιθετικό και επεκτατικό υπήρξε και το Ισλάμ, που στο όνομα του Αλλάχ κατέκτησε την Πόλη και απείλησε τη Βιέννη, δηλαδή συνολικά τον δυτικό, χριστιανικό κόσμο.
Η χρησιμοποίηση της θρησκείας ως εργαλείου για την επίτευξη πολιτικών και οικονομικών στόχων και ως θεωρίας για τη νομιμοποίηση επιθετικών ενεργειών δεν συνεπάγεται όμως κατ’ ανάγκη ότι η θρησκεία καθαυτή, ως κοσμοθεώρηση, είναι επιθετική.
Από την άλλη, για να εργαλειοποιηθεί η θρησκεία και προπάντων για να στρατολογηθούν οι πιστοί και να φανατισθούν σε τέτοιο βαθμό που να είναι πρόθυμοι να θυσιάσουν την ίδια τη ζωή τους, δεν αρκεί μόνο ο θρησκευτικός δογματισμός και φανατισμός, θα πρέπει να συντρέχουν και κοινωνικο-οικονομικοί λόγοι. Αυτοί οι κοινωνικο-οικονομικοί λόγοι συνδέονται άμεσα με την πολιτική και κοινωνικο-οικονομική ένταξη των μουσουλμανικών πληθυσμών που ζουν στις ευρωπαϊκές κοινωνίες.
Στις πρώην αποικιοκρατικές χώρες (Αγγλία, Γαλλία, Ολλανδία) η παρουσία μουσουλμάνων είναι παλαιότερη της μετανάστευσης της δεκαετίας του 1960. Σε χώρες όπως η Γερμανία η δημιουργία μουσουλμανικών θυλάκων είναι αποτέλεσμα της μετανάστευσης. Στην Ελλάδα έχουμε επίσης μουσουλμάνους μετανάστες, αλλά υπάρχει και η αναγνωρισμένη μουσουλμανική μειονότητα στη Θράκη.
Ανεξάρτητα από τη δημιουργία των μουσουλμανικών θυλάκων, γεγονός είναι ότι τέτοιοι υπάρχουν σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες. Και απ’ αυτούς φαίνεται να στρατολογούν η Αλ Κάιντα και το Ισλαμικό Κράτος τους οπαδούς τους.
Για την ευκολία στρατολόγησης οπαδών ευθύνη φέρουν, όμως, και τα κράτη διαμονής αυτών των νέων ανθρώπων, με την έννοια ότι αυτοί είναι μεν πολίτες τους, αλλά όχι ισότιμοι. Πολλές φορές ζουν στο κοινωνικό περιθώριο, χωρίς μόρφωση και επαγγελματική κατάρτιση, άνεργοι και με ελάχιστες έως μηδενικές ευκαιρίες πρόσβασης και ένταξης στην αγορά εργασίας.
Αν θυμηθούμε και αναλογισθούμε, έστω και εκ των υστέρων, τι συνέβη στα προάστια του Παρισιού το 2005, τότε μπορούμε να ερμηνεύσουμε τα πρόσφατα τραγικά γεγονότα στο Παρίσι, ως συνέχεια και κορύφωση των διεργασιών που ξεκίνησαν ήδη τότε και εκφράστηκαν με τον πλέον βάρβαρο και αποτρόπαιο τρόπο κατά την επίθεση στο Charlie Hebdo στις 7 Ιανουαρίου 2015.
Η κοινωνικο-οικονομική περιθωριοποίηση δεν νομιμοποιεί, βέβαια, σε καμία περίπτωση τη βία. Από την άλλη όμως γι’ αυτή την περιθωριοποίηση η πολιτική φέρει τη δική της ευθύνη.
Ευθύνη θα πρέπει επίσης να καταλογισθεί στις αμερικανικές και ευρωπαϊκές νέο-αποικιοκρατικές πολιτικές και πρακτικές που θέλουν να κάνουν «εξαγωγή» δημοκρατίας στις μουσουλμανικές χώρες της Μέσης Ανατολής, πράγμα που προκαλεί την οργή τουλάχιστον ενός μέρους του μουσουλμανικού κόσμου.
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι τα όσα συμβαίνουν γύρω μας και ακούουν στο όνομα τρομοκρατία είναι μεν έργο κάποιων φανατισμένων τζιχαντιστών, τα αίτια τους όμως είναι βαθύτερα και δεν εστιάζονται μόνο στην συγκυριακή επιθετικότητα του Ισλάμ, αλλά συναρτώνται και με τις πολιτικές και πρακτικές του δυτικού κόσμου.
* Ο Μιχάλης Δαμανάκης είναι ομότιμος καθηγητής και τέως αντιπρύτανης Πανεπιστημίου Κρήτης
