Του ΜΗΝΑ ΑΝΤΥΠΑ*
Μέρος Α’
Τιμάμε φέτος τα 80 χρόνια από την ίδρυση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ). Όπως κάθε στρογγυλή επέτειος αποτελεί προσκλητήριο μνήμης και κάλεσμα περηφάνιας. Πάντα θ’ αποτίνουμε φόρο τιμής σε όσους και όσες έδωσαν τη ζωή τους ή έμειναν ανάπηροι στα πεδία των μαχών. Σε όσους μάτωσαν στις φυλακές και τις εξορίες, στην Ακροναυπλία, στον Άη Στράτη, στο Μακρονήσι. Στους 200 της Καισαριανής. Στους εκατοντάδες κομμουνιστές, λαϊκούς αγωνιστές που εκτελέστηκαν στο Κούρνοβο, το Χαϊδάρι, το Μεζούρλο της Λάρισας. Στους χιλιάδες που έπεσαν θύματα της ναζιστικής θηριωδίας στα Καλάβρυτα, στο Δίστομο, στο Χορτιάτη, στην Κάνδανο, στην Κοκκινιά, στην Καλογρέζα και σε δεκάδες άλλες πόλεις και χωριά της Ελλάδας.
Όσο όμως μακραίνει η απόσταση ανάμεσα σε μας και τα ιστορικά γεγονότα, τόσο περισσότερο χρειάζεται να στοχαζόμαστε πάνω στο σύγχρονο νόημα τέτοιων επετείων, για να μην καταλήγει η θύμησή τους μια μουσειακού τύπου «υποχρέωση». Όταν πρόκειται μάλιστα για στιγμές που ανέδειξαν το μεγαλείο και τον μαζικό ηρωισμό, την αυτενέργεια και την πρωτοβουλία του «γίγαντα τώρα λαού» τότε δεν έχει νόημα απλά να συγκινούμαστε ή να αποστηθίζουμε ημερομηνίες. Το ζήτημα είναι να αφουγκραστούμε το κάλεσμα των σύγχρονων αγώνων, των αγώνων που δίνουμε σήμερα για την απαλλαγή της ανθρωπότητας απ’ τους πολέμους και την καπιταλιστική εκμετάλλευση, στην κατεύθυνση της κοινωνικής απελευθέρωσης. Οι πρώτοι νεκροί είναι λευτεριάς λίπασμα για νέους αγώνες όπως λέει και το τραγούδι του Μίκη Θεοδωράκη που αποχαιρετήσαμε πρόσφατα.
Tο EAM ιδρύθηκε στις 27 Σεπτέμβρη 1941 σ’ ένα σπίτι της Νεάπολης Εξαρχείων με πρωτοβουλία του ΚΚΕ. Συμμετείχαν ακόμη αντιπρόσωποι του Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΚΕ), της Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ), του Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας (ΑΚΕ). Είχαν προηγηθεί ήδη η σύσταση μεμονωμένων αντάρτικων ομάδων σε διάφορα μέρη της επικράτειας, η ηρωική εξέγερση της Δράμας. Οι αγωνιστικές διαθέσεις διαμορφώνονταν ήδη σε μεγάλα τμήματα της ελληνικής κοινωνίας.
Τι προκάλεσε όμως τη ριζοσπαστικοποίηση των εργατικών – λαϊκών μαζών, την μαζικοποίηση και τον πρωτοπόρο ρόλο του «φαινομένου ΕΑΜ»; Εδώ καλό είναι πέρα απ’ τον ρόλο του ΚΚΕ να σταθμίσουμε ψύχραιμα και μια σειρά άλλα δεδομένου που συνέβαλαν στην ταχεία αλλαγή του πολιτικού και του κοινωνικού – ταξικού συσχετισμού δυνάμεων και στον κλονισμό της καπιταλιστικής εξουσίας στην Ελλάδα.
Τα κόμματα της αστικής τάξης ήταν διαλυμένα και πολυδιασπασμένα ήδη απ’ την περίοδο της 4ης Αυγούστου. Η κατοχή της Ελλάδας από στρατεύματα τριών κρατών ήρθε να δώσει ένα ακόμα μεγάλο χτύπημα, οδηγώντας τις αστικές πολιτικές δυνάμεις σε ακόμα μεγαλύτερη απώλεια του κύρους τους σε εργατικές – λαϊκές μάζες, σε βαθύτατη κρίση και ακόμα μεγαλύτερη διάσπαση.
Η πείνα της πρώτης περιόδου της Κατοχής ήταν ένας ακόμα κρίσιμος παράγοντας. Την πρώτη περίοδο οι αρχές κατοχής στράφηκαν στις κατασχέσεις εμπορευμάτων της αγροτικής και βιοτεχνικής παραγωγής, ενώ πολλοί από τους εργάτες απολύθηκαν. Για όσους συνέχισαν να δουλεύουν ο μισθός τους δεν επαρκούσε για τη στοιχειώδη διαβίωσή τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι γερμανικές εκθέσεις στις αρχές του 1942 θεωρούσαν πως εξαιτίας της κακής διατροφής των Ελλήνων εργατών, η αποδοτικότητά τους μειώθηκε κατά 50%. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, μεγάλο μέρος του πληθυσμού ήρθε αντιμέτωπο με το φάσμα του κρύου και της λιμοκτονίας. Σε δεινή θέση βρέθηκαν τα υπό εκμετάλλευση λαϊκά στρώματα και κυρίως η εργατική τάξη.
Όμως και μεσαία αστικά στρώματα, που προπολεμικά αποτελούσαν προνομιακούς συμμάχους της αστικής εξουσίας, μέσα στις συνθήκες της Κατοχής αντιμετώπισαν την γρήγορη και βίαιη επιδείνωση του βιοτικού τους επιπέδου, με αποτέλεσμα να επηρεάζονται περισσότερο από τα αντιστασιακά κελεύσματα του ΚΚΕ και του ΕΑΜ.
Πέρα από τα προηγούμενα, πρέπει να συνυπολογιστεί η άγρια εκμετάλλευση χιλιάδων εργατών που μεταφέρθηκαν για καταναγκαστική εργασία στη Γερμανία, έπειτα από τα μπλόκα και τις συλλήψεις των γερμανικών δυνάμεων και των Ταγμάτων Ασφαλείας σε διάφορες γειτονιές της Αθήνας. Πρέπει να συνυπολογιστεί ακόμα ο βαρύς φόρος αίματος της εργατικής τάξης και των φτωχών λαϊκών στρωμάτων. Αυτός περιλαμβάνει όσους εκτελέστηκαν από τις δυνάμεις κατοχής και τους ντόπιους συνεργάτες τους και όσους έπεσαν με το όπλο στο χέρι. Περιλαμβάνει ακόμα τους δεκάδες χιλιάδες που πέθαναν απ’ την πείνα.
Τέλος να σημειωθεί και η αίσθηση της «προδοσίας» που ένιωσαν απλοί φαντάροι και χαμηλόβαθμοι αξιωματικοί απ’ την ανοιχτή συνθηκολόγηση της αστικής τάξης μπροστά στην προέλαση των γερμανικών στρατευμάτων την άνοιξη του 1941. Οι άνθρωποι αυτοί διατήρησαν τα όπλα τους και την κατάλληλη στιγμή, στο κάλεσμα της ένοπλης αντίστασης, αποφάσισαν να τα χρησιμοποιήσουν εκ νέου, στις πόλεις και τα βουνά.
Πολύ σημαντικό ρόλο έπαιξε η ίδια διαδικασία ανασυγκρότησης των κομματικών οργανώσεων του ΚΚΕ, μέσα σε συνθήκες βαθιάς παρανομίας. Η ανασυγκρότηση του ΚΚΕ στηρίχτηκε σε έναν αποφασισμένο πυρήνα 2.000 περίπου κομμουνιστών και κομμουνιστριών που είχαν περάσει τη δικτατορία του Μεταξά με το κεφάλι ψηλά, είτε ως φυλακισμένοι και εξόριστοι είτε στην παρανομία. Αυτός ο κρίσιμος κομμουνιστικός πυρήνας είχε σφυρηλατηθεί και διαμορφωθεί μέσα σε πολύ αντίξοες συνθήκες σ’ όλη τη δεκαπενταετία σκληρών αγώνων που προηγήθηκε της έναρξης του Β’ Π.Π. Μεγάλης σημασίας παράγοντες, που δυνάμωναν την αίσθηση προσφοράς των κομμουνιστών, ήταν η ύπαρξη της Σοβιετικής Ένωσης καθώς και η ύπαρξη της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Αυτά, σε συνδυασμό με την πεποίθηση και αφοσίωση στην υπόθεση του σοσιαλισμού, δημιούργησαν μια πραγματικά αποφασιστική δύναμη μάχης.
Τελικά, την 1η Ιούλη 1941 πραγματοποιήθηκε η 6η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ η οποία έθεσε τα καθήκοντα του αγώνα στις συγκεκριμένες συνθήκες, καλώντας την εργατική τάξη και τα άλλα λαϊκά στρώματα στην εθνικοαπελευθερωτική πάλη, η οποία είχε ήδη αρχίσει να οργανώνεται. Αμέσως μετά συνεχίστηκαν οι προσπάθειες για την αναδιοργάνωση του εργατικού συνδικαλιστικού κινήματος. Στις 16 Ιούλη 1941 υπεγράφη το συμφωνητικό ίδρυσης του Εργατικού Εθνικοαπελευθερωτικού Μετώπου. Μετά την ίδρυση του ΕΑΜ, τον Φλεβάρη του 1942 ιδρύθηκε ο ΕΛΑΣ, το ένοπλο τμήμα του ΕΑΜ. Στις 23 Φλεβάρη του 1943 ιδρύθηκε η ΕΠΟΝ, η οποία συσπείρωσε στις γραμμές της την πλειοψηφία της νεολαίας. Στη συνέχεια οι ναυτεργατικές οργανώσεις ΕΛΑΝ και ΟΕΝΟ. Δίπλα τους έδρασαν η Εθνική Αλληλεγγύη, η Επιμελητεία του Αντάρτη, τα Αετόπουλα, και η Οργάνωση για την προστασία του Λαϊκού Αγώνα (ΟΠΛΑ).
Συνεχίζεται…
Το παρόν αποτελεί την κεντρική ομιλία, στις 26/9/21 στους Ποταμούς, στην εκδήλωση τιμής και μνήμης που διοργάνωσε το παράρτημα Ρεθύμνου της Π.Ε.Α.Ε.Α. – Δ.Σ.Ε.
* O Μηνάς Αντύπας είναι υποψήφιος διδάκτορας του Τμήματος Ιστορίας Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης
