Η σημερινή κρίση
Η οικονομική κρίση που πλήττει σήμερα την ελληνική κοινωνία, επεκτεινόμενη συνεχώς και στον υπόλοιπο κόσμο, φέρνει μια γενικευόμενη σκληρή παρατεταμένη δοκιμασία σε μεγάλο αριθμό συνανθρώπων μας. Θα επιχειρήσουμε αρχικά μια σύντομη περιγραφή των συνεπειών της μεγάλης αυτής περιπέτειας, κυρίως στην ψυχολογική κατάσταση και στην ψυχική υγεία των Ελλήνων και μια διερεύνηση στις δυνατότητες στήριξης, θεραπείας και υπέρβασης, με επίκεντρο τη συμβολή κυρίως της ψυχολογικής επιστήμης και της παιδείας.
Η λέξη κρίση είναι πολυσήμαντη. Σημαίνει αρχικά, μεταξύ άλλων, την ικανότητα και διαδικασία με την οποία ο άνθρωπος επεξεργάζεται λογικά και εμβαθύνει στα εκάστοτε δεδομένα, για να καταλήξει σε ορθές εκτιμήσεις και συμπεράσματα. Στην ιστορία της ανθρωπότητας ως κρίση περιγράφεται ωστόσο και η διατάραξη της ομαλής πορείας της ζωής των ανθρώπων και η κάμψη της προόδου της ποιοτικής ανόδου του πολιτισμού στον ατομικό και συλλογικό βίο, οφειλόμενη, κάθε φορά, σε βαθύτερα αίτια και σε συνταρακτικά ανατρεπτικά της πορείας γεγονότα.
Ειδικότερα κρίση πολιτισμού σημαίνει τον κλονισμό των αξιών, της ειρήνης, της δημοκρατίας, της δικαιοσύνης, της ηθικής και της ευημερίας, που στηρίζουν και προάγουν την ατομική και συλλογική ζωή και δημιουργία, με αποτέλεσμα να αρχίζει ραγδαία η πορεία της στην αποσύνθεση και στο μαρασμό. Πρόκειται πάντοτε, κατά ιστορική νομοτέλεια, για μια μεταβατική περίοδο, μεγαλύτερη ή μικρότερη, κατά την οποία η ανθρωπότητα ολόκληρή ή ορισμένες κοινωνίες, δοκιμάζονται και κρίνονται. Δείχνουν κατά πόσο αντέχουν και αν η αρνητική πορεία της θα συνεχισθεί συνεχώς επιδεινούμενη ή αν θα υπάρξει ανάκαμψη και διέξοδος από τα δεινά της κρίσης. Τέτοιες μεγάλες κρίσεις είναι και η σημερινή, έχει περάσει ο ελληνισμός στην ιστορική του πορεία. Πέρασε «δια πυρός και σιδήρου» και επέζησε και θριάμβευσε. Το «τρελοβάπορο» συμβολίζει την Ελλάδα, ο ποιητής Οδυσσέας Ελύτης λέει,
Από τα βάθη φτάνει τους παλιούς καιρούς
βάσανα ξεφορτώνει κι αναστεναγμούς
Έλα Χριστέ και Κύριε λέω κι απορώ
τέτοιο τρελό βαπόρι τρελοβάπορο
Χρόνους μας ταξιδεύει δε βουλιάξαμε
χίλιους καπεταναίους τούς αλλάξαμε
Κατακλυσμούς ποτέ δε λογαριάσαμε
μπήκαμε μέσ’ στα όλα και περάσαμε
Κι έχουμε στο κατάρτι μας βιγλάτορα
παντοτινό τον Ήλιο τον Ηλιάτορα!
Σε κάθε μεγάλη και γενικευμένη κρίση, παρατηρούνται αρνητικές ψυχολογικές συνέπειες, ανάλογα με την οικονομική και κοινωνική κατάσταση, τη σωματική και ψυχική αντοχή, αλλά και την ιδιοσυγκρασία και τον χαρακτήρα του κάθε ανθρώπου. Συνέπειες μπορεί να είναι:
– Έντονα αρνητικά συναισθήματα φόβου και αγωνίας από την απώλεια υλικών αγαθών, αλλά και άλλων πολύτιμων πραγμάτων, της ασφάλειας και της κοινωνικής ειρήνης που συχνά διακυβεύονται σε περίοδο οικονομικής κρίσης.
– Απαισιοδοξία για τους ζοφερούς καιρούς που προμηνύονται για τον καθένα, την οικογένειά του, την κοινωνία, την πολιτεία, καθώς και για τον κόσμο μέσα στον οποίο θα γεννηθούν και θα ζήσουν οι νεώτερες γενιές.
– Κίνδυνοι άγχους, νευρικού κλονισμού ή απώλειας της ψυχικής υγείας από την παρατεινόμενη και διαρκώς επιδεινούμενη κατάσταση.
– Υπαρξιακά και ηθικά αγωνιώδη προβλήματα από την έξαρση του κακού και της στέρησης και της δραματικής μείωσης της ποιότητας ζωής, που μπορεί να φτάνει μέχρι και την έσχατη ανθρώπινη εξουθένωση και εξαθλίωση.
– Ψυχολογικές αρνητικές καταστάσεις ανασφάλειας και εκνευρισμού στα παιδιά, στους εφήβους και στους νέους και μεγάλα αναπάντητα ερωτηματικά που γεννιούνται σε αυτά για την πείνα, την αδικία και το αβέβαιο μέλλον τους.
– Αμηχανία και ψυχικός πόνος μπροστά τους, φόβος και τα ερωτήματα των παιδιών και την αδυναμία των μεγάλων (γονιών και εκπαιδευτικών) να τα στηρίξουν και να τα προστατεύσουν.
Σε κάθε κρίση, η ατομική και συλλογική συνείδηση περνάει τις εξής περίπου φάσεις:
– Μια πρώτη οδυνηρή έκπληξη, ένα ψυχικό σοκ, σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο, από την απότομη, ραγδαία αλλαγή στις αρνητικές εξελίξεις.
– Μια παρατεινόμενη και εντεινόμενη συναισθηματική ταραχή, με έντονες ψυχικές καταστάσεις: φόβου, αγωνίας, αβεβαιότητας.
– Ακολουθεί μια ανασυγκρότηση των ψυχικών δυνάμεων από το αρχικό σοκ: Ενεργοποιείται η εκλογίκευση της κατάστασης, αναζητούνται απαντήσεις στα πολλά «γιατί;», γίνονται εκτιμήσεις των συνεπειών, επιστρατεύεται η θέληση για την επανάκτηση της συναισθηματικής ισορροπίας και σταθερότητας.
– Στη συνέχεια αναδύονται από τον ψυχισμό δυνάμεις αντίστασης, ελπίδας και αισιοδοξίας, υπομονής και αναμονής με αποτέλεσμα να συντελείται σταδιακά προσαρμογή και συμφιλίωση με τη νέα πραγματικότητα.
– Και τέλος ενεργοποιούνται οι κρυμμένες βιολογικές, ψυχικές και οι πνευματικές δυνάμεις που διαθέτει ο κάθε άνθρωπος και το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον, στο οποίο ζει, σε μια προσπάθεια να υπερβεί τη δοκιμασία, να αντιμετωπίσει θετικά την κατάσταση, να αλλάξει, κατά το δυνατόν, την πορεία, και να δημιουργήσει προοπτική διεξόδου από την κρίση.
Συνεχίζεται
* Ο Αλέξανδρος Κακαβούλης είναι τ. καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης
(Το παραπάνω κείμενο είναι απόσπασμα από ομιλία του συγγραφέα στο Λύκειο των Ελληνίδων στο πλαίσιο εκδήλωσης που διοργάνωσε για την αντιμετώπιση της κρίσης).
