Ψυχικές αντιστάσεις στη δοκιμασία της κρίσης

 

Είναι κοινή διαπίστωση και προσωπική εμπειρία όλων, νομίζω, ότι η σημερινή οικονομική κρίση προκαλεί, σε όλους σχεδόν τους Έλληνες, ολοκληρωτική απώλεια ή δραματική μείωση βασικών αγαθών επιβίωσης, όπως εξασφάλιση τροφής, ένδυσης, στέγης, ιατρικής φροντίδας και προστασίας της ζωής. Οι δημοσιοποιούμενοι σχετικοί δείχτες παρουσιάζουν συνεχώς ογκούμενη ανεργία, αυξανόμενο κλείσιμο επιχειρήσεων, συνεχιζόμενη μείωση του ήδη χαμηλού εισοδήματος, αδυναμία κάλυψης προσωπικών και οικογενειακών αναγκών, έξαρση της εγκληματικότητας, αυξανόμενο ποσοστό όσων ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας. Και όλα αυτά, προστιθέμενα και σε υπάρχοντα στον καθένα, μικρότερα ή μεγαλύτερα, προβλήματα, ατομικά και οικογενειακά, υγείας, ψυχικής κατάστασης, σχέσεων, πένθους, μοναξιάς, γήρατος, προσφυγιάς, υπαρξιακού κενού, οδηγούν συχνά σε αδιέξοδα που δοκιμάζουν όχι μόνο την ανθεκτικότητα στην υλική στέρηση και στην αδυναμία επιβίωσης, αλλά και την προσωπική ψυχική αντοχή στη μεγάλη περιπέτεια που προκαλούν οι καταστάσεις αυτές.

 

Περιπέτεια και οδύνη στην οποία, πολλοί συνάνθρωποί μας -και εδώ οι αυξανόμενοι αριθμητικοί δείχτες προκαλούν φρίκη- έχοντας εξαντλήσει κάθε απόθεμα των βιολογικών και ψυχικών τους δυνάμεων και αποκομμένοι ή εγκαταλελειμμένοι από κάθε άλλη δύναμη που μπορεί να τους στηρίξει, φτάνουν στο έσχατο όριο απόγνωσης, ακόμη και στον απονενοημένο τερματισμό της ζωής τους. Θα δανεισθώ ένα ποιητικό στίχο από τους ψαλμούς που περιγράφει την κατάσταση αυτή: «Εταπεινώθη εν κόποις η καρδία αυτών, ησθένησαν και ουκ ην ο βοηθών» (ταπεινώθηκε και έχασε κάθε ελπίδα και θάρρος η ψυχή τους, έχουν πλέον εξαντληθεί και παραλύσει οι δυνάμεις τους από τους πολλούς κόπους και δεν υπάρχει κανείς να τους βοηθήσει) (Ψαλ. 106, 12).

Η κρίση πλήττει όχι μόνο με την δραματική μείωση ή την έσχατη απώλεια βασικών υλικών αγαθών, αλλά και με τις οδυνηρές και δυσβάσταχτες αρνητικές ψυχικές καταστάσεις που προκαλούν, σε μικρούς και μεγάλους, η στέρηση και η εξαθλίωση. Πολλά παιδιά, έφηβοι και νέοι, μέσα στο πιεστικό κλίμα της κατήφειας, της ανασφάλειας, του φόβου και του άγχους, που βιώνουν καθημερινά στο οικογενειακό, το σχολικό, το πανεπιστημιακό και το ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, χάνουν τον φυσικό ρυθμό της ψυχικής τους ανάπτυξης, τη χαρά και το σφρίγος για τη ζωή και το δυναμισμό της πορείας τους προς την ολοκλήρωση.

 

Η οικογένεια, φυσικό λιμάνι καταφυγής και παρηγοριάς στις δύσκολες στιγμές, με τη δική της κρίση που περνάει, δεν είναι πάντοτε σε θέση να προσφέρει την απαιτούμενη συναισθηματική θαλπωρή και ψυχική στήριξη στα μέλη της. Το σχολείο και το πανεπιστήμιο, κατ’ εξοχήν χώροι δημιουργικής μάθησης, ουσιαστικής στήριξης, ψυχικής ενδυνάμωσης και πνευματικής καλλιέργειας των παιδιών και των νέων, με τα προβλήματα και τις δυσλειτουργίες που παρουσιάζουν, αδυνατούν να δώσουν όραμα και προοπτική στη νέα γενιά. Η παιδεία φαίνεται ανίσχυρη να την θωρακίσει για να αντέξει στη δοκιμασία.

 

Μικροί και μεγάλοι γίνονται ευάλωτοι στη μείωση ή τη διατάραξη της ψυχικής τους διάθεσης, που μπορεί να φτάνει και σε βαρύτερες καταθλιπτικές καταστάσεις, οι οποίες, όπως δείχνουν οι έρευνες, αυξάνονται σε ποσοστά και σε μικρές ακόμη ηλικίες. Κυριαρχούν στον ψυχισμό τους αρνητικά πιο πολύ συναισθήματα μελαγχολίας, απαισιοδοξίας, θυμού, αγανάκτησης, καθώς οι μικρότεροι δεν μπορούν καν να ονειρευτούν και οι μεγαλύτεροι βλέπουν να σβήνουν οι οραματισμοί και οι προοπτικές τους για ένα ασφαλές και καλύτερο μέλλον.

 

Οι συνθήκες που διαμορφώνονται εμποδίζουν πολλούς νέους να εξασφαλίσουν μια σταθερή εργασία, και να σχεδιάσουν την επαγγελματική τους σταδιοδρομία. Η κατάσταση της φτώχειας, η απώλεια της εργασίας, η διάψευση προσδοκιών, καθηλώνουν πολλούς σε ένα αδιέξοδο παρασιτισμό και ψυχικά οδυνηρό μαρασμό ή τους αναγκάζουν να σκέφτονται τη φυγή τους στο εξωτερικό. Παράλληλα βιώνουν, μεταξύ άλλων, βασανιστικά συναισθήματα μειονεξίας, χαμηλή αυτοεκτίμηση, παραίτηση από επιδιώξεις, αποτυχία αυτοπραγμάτωσης, μειωμένη διάθεση και αδυναμία για μια νέα αρχή. Πολλοί αδυνατούν να αποφασίσουν το γάμο και τη δημιουργία οικογένειας, ενώ διαπιστώνεται αυξανόμενη μείωση της γέννησης παιδιών, που σημαίνει ότι η κρίση προκαλεί ανυπέρβλητα εμπόδια για την πραγματοποίηση βασικών στόχων ζωής με οδυνηρές συνέπειες στην προσωπική ψυχική ζωή, αλλά και στην ευεξία και άνθηση του κοινωνικού και εθνικού βίου.

 

Η παραδοσιακά χαρούμενη, λεβέντικη και αισιόδοξη από τη φύση της Ελληνική κοινωνία πάει να χάσει το κέφι της για τη ζωή, να σβήσει το χαμόγελο από το πρόσωπό της, να πάψει το χιούμορ της να ανανεώνει την ψυχική της διάθεσή. Διεθνείς μετρήσεις, όπως διάβαζα πρόσφατα στον ημερήσιο τύπο, μας βγάζουν ως το «τον πιο δυστυχισμένο λαό της Ευρώπης» (Καθημερινή, 31/10/13). Αν και δεν το βλέπω και τόσο αληθινό, τουλάχιστον για την Κρήτη.

 

Τίθεται το ερώτημα: Υπάρχει δύναμη να αντιμετωπισθεί ψυχικά η κρίση;

Σε κάθε κρίση αρχίζει, κάποια στιγμή, να αναφαίνεται η προοπτική εξόδου από το αδιέξοδο και της αντίστροφης πορείας προς την ανάκαμψη. Μέχρις ότου έλθει, ωστόσο, το προσδοκώμενο τέλος της κρίσης, για το οποίο υπεύθυνη είναι κυρίως η πολιτική, αναδύονται και λειτουργούν ψυχικές αντιστάσεις στον Έλληνα, μια εσωτερική κίνηση, για νηφάλια αντιμετώπιση της κατάστασης. Οι κυριότερες από τις ψυχικές αυτές αντιστάσεις, θα μπορούσαν να συνοψιστούν στα εξής:

 

– Η με κάθε τρόπο υποστήριξη θέσεων που αποσκοπούν στην αναζήτηση της πραγματικής αιτίας και αποτελεσματικής θεραπείας του κακού. Μία σύγχρονη ανθρωπολόγος (η Αμερικανίδα συγγραφέας Σουζάννα Χόφμαν), επισημαίνει ότι «ξαφνικά αποκτήσαμε ξανά επίγνωση του τι ακριβώς σημαίνει καταστροφή… Πιστεύω ότι δεχθήκαμε ένα τράνταγμα, ώστε να πάψουμε να είμαστε αδιάφοροι… Οι δομές μας διαλύθηκαν, εκτεθήκαμε και εξετάζουμε εκ νέου τι είναι σημαντικό και τι είναι θεμελιώδες» (Κωνσταντάρα Ν., 2001, σ. 31).

 

– Οι ψυχολογικοί μηχανισμοί αντοχής και τα αποθέματα δύναμης και αντίστασης του ψυχισμού μπροστά στην πίεση των γεγονότων.

 

– Η απώθηση και η διασκέδαση, κατά το δυνατόν, του αρνητικού κλίματος της κρίσης με ευχάριστες και δημιουργικές σκέψεις και δραστηριότητες στην καθημερινή ζωή, στην οικογένεια και στο χώρο της εργασίας.

 

– Το θετικό κλίμα των διαπροσωπικών σχέσεων, το ψυχικό πλησίασμα, η ζεστή επικοινωνία, το ενδιαφέρον για τους άλλους, η αλληλεγγύη μέσα στην οικογένεια, στις φιλίες και σε έργα εθελοντικής κοινωνικής προσφοράς, συνιστούν δυναμικές μορφές τόνωσης του ηθικού, χαλάρωσης από την ένταση, αισιόδοξης προοπτικής για έξοδο από την κρίση.

 

– Η στήριξη των παιδιών και των εφήβων με ρεαλιστικές συζητήσεις πάνω στα ερωτήματά τους, μιλώντας παράλληλα και για τις διεξόδους που βρίσκει ο άνθρωπος κάθε φορά για να βγαίνει από τις κρίσεις.

 

– Η νηφάλια αντιμετώπιση των προβλημάτων από γονείς και δασκάλους με μια αισιόδοξη προοπτική και η εξασφάλιση ζεστού κλίματος στοργής και κατανόησης μέσα στην οικογένεια και το σχολείο, είναι αυτό που περισσότερο έχουν ανάγκη τα παιδιά στο άγχος που τα διακατέχει σήμερα.

 

– Η αναζήτηση στο βάθος της προσωπικής ύπαρξης ισχυρών στηριγμάτων ελπίδας και αισιοδοξίας, με τα οποία κατορθώνει ο άνθρωπος να βρει το βαθύτερο νόημα των γεγονότων και στις πλέον τραγικές στιγμές.

 

 

 (Το παραπάνω κείμενο είναι απόσπασμα από ομιλία του συγγραφέα στο Λύκειο των Ελληνίδων στο πλαίσιο εκδήλωσης που διοργάνωσε για την αντιμετώπιση της κρίσης).