Οι λαϊκές γιορτές στην Αρχαία Ελλάδα και τη Μινωϊκή Κρήτη
Ο συνδυασμός των λαϊκών γιορτών με τις θρησκευτικές τελετές στον Ελλαδικό χώρο έχουν τις ρίζες τους στα αρχαιοελληνικά έθιμα. Στην αρχαία Ελλάδα από τη Πελοπόνησo ως και τη Θράκη και τη Σαμοθράκη αλλά και στη Μινωική Κρήτη ετελούνταν δεκάδες γιορτές όλες τις εποχές του χρόνου. Συνήθως ήταν αφιερωμένες σε κάποια θεότητα ή σχετίζονταν με κάποια παραγωγική ή κοινωνική δραστηριότητα. Τέτοιες γιορτές ήταν: τα Ελευσίνια μυστήρια προς τιμή της Δήμητρας και της Περσεφόνης, τα Ανθεστήρια προς τιμή του Διόνυσου, τα Παναθήναια προς τιμή της Αθηνάς, τα Ίσθμια προς τιμή του Ποσειδώνα, τα Νέμεα προς τιμή του Δία, τα Επιδαύρια προς τιμή του Ασκληπιού, τα Καβείρια μυστήρια στη Σαμοθράκη και τη Λήμνο προς τιμή των θεοτήτων Καβείρων και πολλά άλλα. Στην Κρήτη τέτοιες γιορτές ήταν τα Βριτομάτρια στην Αρχαία Ολούντα προς τιμή της Βριτομάτριδας Αρτέμιδας, τα Ταυροκαθάψια προς τιμή του Ποσειδώνα, τα Ελλώτια στην Αρχαία Γόρτυνα προς τιμή της Ελλωτίδος Ευρώπης αλλά και οι γιορτές με τους Κουρήτες προς τιμή της γέννησης του Δία. Οι εκδηλώσεις αυτές διαρκούσαν κάποιες ημέρες και περιελάμβαναν τελετουργίες για να εξυμνηθεί η θεότητα και ενίοτε και αθλητικούς αγώνες. Την τελευταία ημέρα στις γιορτές γινόταν θυσίες ζώων και ακολουθούσε φαγοπότι με το κρέας των θυσιασμένων ζώων και αρκετή οινοποσία.
Η θρησκευτική έκφραση στην ιστορική Κρήτη
Στην Κρήτη από τα πρωτοβυζαντινά χρόνια, στους οικισμούς εκείνους, όπου κατάφερναν να ιδρυθούν χριστιανικές κοινότητες, ανοικοδομούνταν και χριστιανικές εκκλησίες και έτσι εγκαινιάζονταν η χριστιανική λατρεία και οι νέες συνήθειες στη κοινωνική καθημερινότητα των πιστών. Δεν αναφέρονται στοιχεία για το πότε ξεκίνησε να συνδυάζεται η χριστιανική λατρεία και οι θρησκευτικές τελετές με τις κοινωνικές εκδηλώσεις των λαϊκών γιορτών. Χαρακτηριστικό των γιορτών αυτών ήταν η μουσική με τα παραδοσιακά μουσικά όργανα, οι χοροί και το πλούσιο φαγοπότι με άφθονη οινοποσία και που ονομάστηκαν πανηγύρια, από το «παν» και το «άγυρις» που σημαίνει συνεύρεση πολλών – συνέλευση. Επίσης δεν γνωρίζουμε πώς αυτές οι γιορτές επιτελούνταν κι αν καν επιτελούνταν τα χρόνια των κατακτητών της Κρήτης, των Αράβων, των Ενετών, ακόμη και τους πρώτους αιώνες της Οθωμανικής κυριαρχίας. Εκτιμούμε πως ο συνδυασμός των λαϊκών γιορτών με τις θρησκευτικές τελετές ανάγονται στα ύστερα χρόνια της Οθωμανικής κυριαρχίας τότε που δόθηκε στους Κρήτες η δυνατότητα κάποιας ελεύθερης έκφρασης. Αυτό συνέβηκε μετά από τις αποφάσεις φιλελευθεροποίησης, με τις παραχωρήσεις της Υψηλής Πύλης προς τους επαναστατημένους Κρήτες, του Οργανικού Νόμου το 1868 και της Σύμβασης της Χαλέπας το 1878. Τα χρόνια αυτά σίγουρα σε όλους τους οικισμούς και σε όλες τις συνοικίες των πόλεων της Κρήτης είχαν χτιστεί εκκλησίες που ήταν οι χώροι λατρείας και προσευχής των χριστιανών.
Στην Ηπειρωτική Ελλάδα
Στην επαναστατημένη Ηπειρωτική Ελλάδα, δηλαδή στη Ρούμελη και στο Μωριά, τα πανηγύρια άρχισαν να εμφανίζονται από τα πρώτα χρόνια με τη επικράτηση της επανάστασης του 1821. Τα πανηγύρια αυτά, με το θρησκευτικό και το ψυχαγωγικό τους χαρακτήρα οργανώνονταν από τους τοπικούς πληθυσμούς που λειτουργούσαν σαν μεγάλες ομάδες, με σκοπό να σφυρηλατηθεί η ενότητα και η συλλογική έκφραση των κατοίκων στη προσπάθειά τους να συγκροτήσουν την Εθνική τους ταυτότητα. Ακόμη τα πανηγύρια στις περιοχές αυτές απόκτησαν πολλαπλή διάσταση την οποία την διατηρούν και σήμερα, με θρησκευτικό, πολιτιστικό, ιστορικό αλλά και εμπορικό περιεχόμενο. Περιελάμβαναν θρησκευτικές τελετές και τις περισσότερες φορές και αθλητικούς ή καλλιτεχνικούς αγώνες. Στη συνέχεια, το βράδυ, στη πλατεία του χωριού οργανώνεται γλέντι με μουσικά όργανα και ομαδικούς χορούς εν είδη τελετουργίας. Συγχρόνως στο χώρο του πανηγυριού οργανώνεται μεγάλη εμπορική δραστηριότητα με πλανόδιους εμπόρους και ντόπιους παραγωγούς προϊόντων.
Στην Κρήτη
Η έννοια του πανηγυριού στην Κρήτη διαφέρει ως προς το χαρακτήρα του, από της Ηπειρωτικής Ελλάδας γιατί είναι αποκλειστικά θρησκευτικού και ψυχαγωγικού περιεχομένου και δεν σχετίζεται καθόλου με εμπορική δραστηριότητα. Στα χωριά της Κρήτης τα πανηγύρια είχαν τη μεγαλύτερή τους ακμή την εποχή του Μεσοπολέμου, αλλά και τα χρόνια μετά την απελευθέρωση από τους Γερμανούς και κύρια τις δεκαετίες του ‘50, του 60 και του ‘70. Τα Κρητικά πανηγύρια τα παλιότερα χρόνια συνήθως διαρκούσαν δύο ημέρες και σε μερικές περιπτώσεις και περισσότερες. Πάντα η αφορμή τους ήταν η γιορτή του Αγίου όπου ήταν αφιερωμένη η εκκλησία του χωριού.
Η θρησκευτικότητα
Ωστόσο στο ψυχισμό των Κρητών πλάι στην ικανοποίηση του θρησκευτικού συναισθήματος και την αίσθηση επαφής και επικοινωνίας τους με τα θεία, χωρούσε και η ικανοποίηση της ψυχικής τους ευδαιμονίας που συνδυάζονταν με τις ανθρώπινες επαφές και συναναστροφές. Στους Κρήτες οι στιγμές αυτές ήταν και είναι συνδεδεμένες με τα ακούσματα της παραδοσιακής μουσικής, το χορό, το φαγητό που συνήθως είναι κρέας ντόπιων ζώων και βέβαια με μεγάλη κατανάλωση κρασιού και ρακής. Το πανηγύρι αποτελούσε μια ενότητα ενεργειών και τελετουργιών που ακολουθούσαν αυστηρά μια χρονική αλληλουχία. Η ημέρα της γιορτής του Αγίου ήταν το χρονικό ορόσημο για τους κατοίκους του χωριού όπου μερικούς μήνες πριν, ο χρόνος εχωρίζουνταν στις ημέρες πριν το πανηγύρι και στις ημέρες μετά το πανηγύρι. Το πρώτο που πρόσεχαν ήταν η προετοιμασία τους για τις ημέρες της γιορτής. Φρόντιζαν τις υποχρεώσεις να τις έχουν τακτοποιήσει πριν τη γιορτή ή να τις αναβάλουν για μετά τη γιορτή. Αυτό σήμαινε πως έπρεπε να νοιώθουν ήρεμοι και χαλαροί, χωρίς πολλές έγνοιες, ώστε να καταφέρουν να γίνουν κοινωνοί των δρώμενων της γιορτής του Άγιου αλλά και του γλεντιού. Τα παλιότερα χρόνια όπου το θρησκευτικό συναίσθημα των Κρητών ήταν πολύ εγγύτερο, επιθυμία τους ήταν η γιορτή του Άγιου να τους βρει ψυχικά προετοιμασμένους, ώστε να μπορούν να συμμετάσχουν με ευλάβεια στις θρησκευτικές τελετές του εσπερινού, της θείας λειτουργίας και της λιτάνευσης της ιερής εικόνας. Αυτή σίγουρα ήταν η μία εικόνα του πανηγυριού. Εκείνη της πνευματικής εσώψυχης αναζήτησης και της προσευχής.
Η ψυχική ευδαιμονία
Η άλλη εικόνα ήταν η ψυχαγωγική. Εκείνη της ψυχικής ευδαιμονίας. Εάν μάλιστα η τιμώμενη εκκλησία ήταν εξωκλήσι πολλές φορές η γιορτή συνοδεύονταν και με το σφάξιμο των ζώων που είχαν αφιερωθεί στον Άγιο. Ακολουθούσε το ψήσιμο του κρέατος και το στήσιμο του γλεντιού. Αυτό μας παραπέμπει στις θυσίες των ζώων στη Μινωική Κρήτη αλλά και της αρχαίας Θράκης και στις σχετικές τελετουργίες. Μια τέτοια γιορτή μας την περιγράφει με πολύ γλαφυρότητα ο Παντελής Πρεβελάκης στο ιστορικό του μυθιστόρημα «Η πρώτη Λευτεριά» που διαδραματίζεται τα τελευταία χρόνια των Οθωμανών στην Κρήτη. Όπως χαρακτηριστικά διηγείται, στη γιορτή του Άη Λιά που είναι ο Άγιος ο Νεφοκράτης, έσφαξαν και έψησαν τα «σφαγάρια ταυριά» όπως χαρακτηριστικά τα αποκαλεί και ακολούθησε το πλούσιο φαγοπότι και η οινοποσία εν είδη «σπονδής στη Λευτεριά της Κρήτης». Το πανηγύρι ήταν η μοναδική ευκαιρία όπου κάθε χρόνο χωρίς καμιά επιπλέον συνεννόηση έσμιγαν συγγενείς, φίλοι, κοντοχωριανοί αλλά και καλοδεχούμενοι προσκυνητές, πάντα στον ίδιο τόπο και πάντα σε ένα κλίμα όπου όλοι εκφράζονταν και αλληλοεπιδρούσαν με ειλικρινή και θετικά συναισθήματα. Αυτό όμως ήταν και το μεγαλείο του πανηγυριού όπως με πολύ λεπτότητα και ιδιαίτερο ψυχογραφικό ύφος περιγράφει τη τελετουργία του, ο Πρεβελάκης, στο φαντασιακό πανηγύρι της μυθιστορίας του, στον Άη Λιά στη Σάμιτος στο Αμάρι. Με την αφορμή του πανηγυριού όπου εγείρεται το θρησκευτικό συναίσθημα που γλυκαίνει τον ψυχισμό του κάθε προσκυνητή, ο εσωτερικός του κόσμος γίνεται μια ζεστή αγκαλιά για ν’ αγκαλιάσει όλους εκείνους που συμμετέχουν στη γιορτή και γίνονται μαζί με αυτόν κοινωνοί της ίδιας μυσταγωγίας!
Η μυσταγωγία του γλεντιού
Οι συναντήσεις αυτές με το πλήθος των αγαπημένων προσώπων που παρευρίσκονταν στο πανηγύρι, πολλές φορές διαρκούσαν όλη την ημέρα, όπου με τη συνεύρεση της παρέας επισκέπτονταν τα σπίτια του χωριού για να ανταλλάξουν ευχές και συναισθήματα. Η κορύφωση της εσώψυχης μυσταγωγίας των συμμετεχόντων γίνονταν το βράδυ της γιορτής στο γλέντι στη πλατεία του χωριού αν η εποχή ήταν το καλοκαίρι ή στο μεγαλύτερο καφενείο αν ήταν χειμώνας, άνοιξη ή φθινόπωρο. Στο γλέντι, εκείνο που κυριαρχούσε ήταν η ποιότητα της μουσικής που κατάφερναν οι οργανοπαίκτες και η όρεξη και ο δυναμισμός των χορευτών, που συνέπαιρνε τους πανηγυριστές και απογείωναν το κέφι. Τα γλέντια κρατούσαν πολλές ώρες ωσάν γνήσιες Διονυσιακές τελετουργίες, μέχρι να σβήσουν αργά με το ξημέρωμα, με τους γλεντιστάδες αποκαμωμένους μεν αλλά ωστόσο ακόμη ζωηρούς, όπου κάνοντας τις τελευταίες τους «εις υγεία», να κλείνουν το κύκλο του ξεφαντώματος. Εκεί τελείωνε και η Διονυσιακή όψη του πανηγυριού, με τους συμμετέχοντες να απολαμβάνουν ψυχική πληρότητα, άλλοι περισσότερο και άλλοι λιγότερο και να οραματίζονται το πώς θα περάσει ο καιρός ως τον επόμενο χρόνο για την επόμενη γιορτή. Πληρότητα όμως ένοιωθαν και γιατί είχαν εκπληρώσει τις θρησκευτικές – πνευματικές υποχρεώσεις τους προς τον Άγιο και την υπόσχεση που είχαν δώσει να τύχουν «στη χάρη του» εννοώντας τη νοητή συμφωνία επικοινωνίας μαζί του.
Η πολιτιστική διαφοροποίηση
Για πολλές δεκαετίες, έως και αρχές της δεκαετίας του ‘80 τα πανηγύρια ήταν οι κορυφαίες πολιτιστικές εκδηλώσεις στα χωριά του Ρεθύμνου και της Κρήτης. Έκτοτε, χρόνο με το χρόνο οι κοινωνικές και πολιτιστικές διεργασίες στο νησί μας, άρχισαν να αλλάζουν και να διαφοροποιούνται. Μαζί με αυτές τις αλλαγές στο τρόπο ζωής των Κρητών, διαφοροποιήθηκε και ο τρόπος κοινωνικής έκφρασης και ψυχαγωγίας. Ωστόσο σε κάποιες περιοχές της Κρήτης που δεν έχουν δεχτεί τις επιρροές της τουριστικής ανάπτυξης που έχει συντελεστεί στο μεγαλύτερο μέρος του νησιού μας, ο παραδοσιακός τρόπος έκφρασης παραμένει ως ένα βαθμό και μαζί με αυτόν και ο τρόπος ψυχαγωγίας και τα πανηγύρια.
Η διατήρηση του πνευματικού χαρακτήρα της γιορτής
Αυτό που σίγουρα δεν έχει διαφοροποιηθεί, είναι ο θρησκευτικός χαρακτήρας της γιορτής του Άγιου. Οι τελετές παραμένουν ως είχαν και επίσης η συμμετοχή των προσκυνητών συνεχίζει να είναι πολυπληθής. Μπορεί να άλλαξε η στάση των Κρητών απέναντι στον τρόπο ικανοποίησης της ψυχικής τους ευδαιμονίας, όμως σίγουρα δεν άλλαξε η στάση τους απέναντι στην επαφή τους με τα θεία και τις θρησκευτικές τελετές. Μάλιστα τις τελευταίες δεκαετίες και λόγω της αυξημένης κινητικότητας που παρατηρείται στο νησί μας, υπάρχουν γιορτές που συγκεντρώνουν χιλιάδες προσκυνητές ειδικά τους καλοκαιρινούς μήνες. Τέτοιες είναι οι γιορτές της Παναγίας του Δεκαπενταύγουστου, του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Φανουρίου, της Παναγίας στα Μυριοκέφαλα, του Προφήτη Ηλία, του Άγιου Ευτύχη στα Σελινιώτικα και άλλες.
Η κληρονομική συνήθεια
Οι Κρήτες συνεχίζουν και σήμερα να βρίσκουν περισσή αξία στα συναισθήματα που τους προκαλεί το προσκύνημά τους «στη χάρη του Άγιου». Τα θεωρούν πως είναι κάτι που συνυπάρχει στον εσωτερικό τους κόσμο. Είναι ένας τρόπος επικοινωνίας τους με τα θεία, που παραμένει αναλλοίωτος για πολλά-πολλά χρόνια, κληρονομημένος από τους προπαππούδες και προγιαγιές τους, που τους τέρπει και ομού γλυκαίνει τη ψυχή τους!
