Η ανάδειξη και αξιοποίηση της πολιτιστικής κληρονομιάς του δήμου Ρεθύμνης είναι επιβεβλημένο χρέος

Το υπουργείο Πολιτισμού αδιαφορεί και η Εφορεία Αρχαιοτήτων αδυνατεί λόγω υποστελέχωσης της υπηρεσίας

Γράφει ο ΚΩΝΣΤΑΤΙΝΟΣ ΗΛΙΑΚΗΣ*

Η νέα δημοτική αρχή καλείται να αναλάβει πρωτοβουλία και σε συνεργασία με την περιφέρεια, τα υπουργεία Πολιτισμού και Τουρισμού, να δράσουν άμεσα για την αποκατάσταση και ανάδειξη των μνημείων και την αναβίωση των ιστορικών κτιρίων της παλιάς πόλης και των οικισμών της.

Η αναβάθμιση της προγραμματικής σύμβασης του δήμου ή η δημιουργία ενός νέου παρόμοιου σχήματος, είναι η ενδεδειγμένη λύση στη σημερινή συγκυρία για να συμβάλει ουσιαστικά στην ολοκληρωμένη διαχείριση και ανάδειξη των μνημείων του τόπου μας. Ιδιαίτερα σήμερα, με την ραγδαία οικιστική ανάπτυξη και το έντονο ενδιαφέρον των ιδιωτών για επισκευές και αξιοποίηση των παραδοσιακών κτιρίων.

Δυστυχώς οι γραφειοκρατικές εμπλοκές και παλινωδίες οδηγούν στην ταλαιπωρία, σε επιχειρηματική αβεβαιότητα στην ακύρωση των επενδύσεων και, πολλές φορές, στον ευτελισμό των εμπλεκομένων μελετητών.

Το ιστορικό κέντρο του Ρεθύμνου αποτελεί ένα ενιαίο πολεοδομικό μεσαιωνικό σύνολο, μοναδικό στη χώρα, που αδυνατεί η Αρχαιολογική Υπηρεσία να το προστατεύσει. Και αυτό συμβαίνει γιατί η υπηρεσία είναι υποστελεχωμένη, χωρίς αναστηλωτές μηχανικούς – αρχιτέκτονες για αρκετό διάστημα. Μη δυνάμενη να εξυπηρετήσει τα αιτήματα των πολιτών, αλλά και τη συντήρηση των μνημείων που ανήκουν σε αυτήν. Οι ασάφειες του Αρχαιολογικού Νόμου (Ν. 3028/02), η έλλειψη εναρμόνισής του με τις ισχυρότερες αυτού Διεθνείς Συμβάσεις, η εσωστρέφεια της διοίκησης και των υπηρεσιών του ΥπΠΟΑ, καθώς και η συχνά μονοδιάστατη προσέγγιση στο γνωστικό αντικείμενο της Προστασίας και Ανάδειξης της Αρχιτεκτονικής Κληρονομιάς, έχουν ως αποτέλεσμα το στραγγαλισμό κάθε προσπάθειας «νέας αρχιτεκτονικής δημιουργίας» και την υποβάθμιση της σημασίας της Αρχιτεκτονικής που δημιουργεί σήμερα την παράδοση για τις επερχόμενες γενιές.

Εδώ χρειάζεται η συνεργασία των τοπικών βουλευτών με την Αυτοδιοίκηση, ώστε να πιέσουν το υπουργείο για να πετύχουν τη στελέχωση και την εναρμόνισή της στις σύγχρονες δημιουργικές προσεγγίσεις.

Δυστυχώς σημαντικά μνημεία έχουν αφεθεί για πολλά χρόνια στην τύχη τους, με αποτέλεσμα ορισμένα εξ’ αυτών να βρίσκονται σε ανεπανόρθωτη φθορά, ενώ άλλα να μένουν επί χρόνια χωρίς συντήρηση ή αποκατάσταση.

Μνημεία προς εγκατάλειψη

Αναφέρω ενδεικτικά, μερικά από τα πλέον αντιπροσωπευτικά μνημεία που συνθέτουν τη διαχρονική και αλλεπάλληλη ιστορική διαδρομή της πόλης.

• Το Ενετικό κάστρο – Φορτέτζα με τα κτήρια του.
• Τα Ενετικά τείχη και ο περιβάλλον χώρος.
• Η Κρήνη Rimondi.
• Η Πύλη Guora.
• Ο Φάρος στο ενετικό λιμάνι, και τα τείχη.
• Η Λότζια.
• Ο Μιναρές του Τεμένους της Βαλιδέ Σουλτάνας.
• Το Τζαμί Καρά Πασά.
• Το κτηριακό συγκρότημα του Αγίου Φραγκίσκου.
• Οι ιστορικές κρήνες και υδραγωγεία της παλιάς πόλης και των οικισμών.
• Τα μεσαιωνικά και αναγεννησιακά θυρώματα και οι λίθινοι διάκοσμοι.
• Τα διάσπαρτα μνημεία στους οικισμούς και στην ύπαιθρο.
• Βυζαντινό Κάστρο Μονοπαρίου.
• Κάστρα, κουλέδες, βυζαντινοί ναοί, ιστορικά μονοπάτια.
• Αρχαίες πολιτείες, Ονιθέ, Κάστελλος, κ.ά.

Ενετικό Κάστρο – Φορτέτζα – Ενετικά Τείχη: Ήδη, το υπουργείο Πολιτισμού, σε συνεργασία με τον δήμο Ρεθύμνης, έχουν προκηρύξει διαγωνισμό για την εκπόνηση μελέτης αποκατάστασης και ανάδειξης του φρουρίου Φορτέτζας, όπως επίσης μελέτη για την αποκατάσταση των ενετικών τειχών και περιβάλλοντος χώρου, που για πολλά χρόνια βρίσκονται σε φθορά. Βρίσκονται στο στάδιο ανάδειξης μελετητικής ομάδας.

Κρήνη Rimondi

Παρατηρώντας, επίσης, το μνημείο της Κρήνης Rimondi, με τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα, θα αναλογιστεί κανείς για ποιο λόγο δεν έχει ενδιαφερθεί το υπουργείο Πολιτισμού και η Αρχαιολογική Υπηρεσία για τη συντήρησή του.

Χρόνο με τον χρόνο τα ανάγλυφα στοιχεία του μνημείου αλλοιώνονται και η φθορά που συντελείται είναι μη αναστρέψιμη.

Ο επισκέπτης αντικρίζει μια παραμελημένη εικόνα, με τις τσιμεντένιες γούρνες, τα νερά να τρέχουν ανεξέλεγκτα στην πλατεία με κίνδυνο ατυχήματος, με την έλλειψη φωτισμού, που δεν αντιπροσωπεύει την πολιτιστική εικόνα της πόλης.

Το κτίριο της Logia

Ένα μοναδικό, στον ελλαδικό χώρο, μνημείο, με σημαίνουσα ιστορικότητα, καθώς εναποτέλεσε την πρώτη πνευματική λέσχη – Ακαδημία των Vivi (των ζωντανών) – που ιδρύθηκε εκτός συνόρων της Γαληνοτάτης το 1561 από τον ενετοκρητικό άρχοντα Φραντζίσκο Μπαρότσι. Η Ακαδημία είχε ως σκοπό της το πλατωνικό ιδεώδες. Είναι συνέχεια της Αρχαίας Ελλάδας, της πατρίδας του κάλλους και της επιστήμης. Η σημερινή του χρήση έχει υποβαθμίσει την ιστορικότητά του. Απαιτείται ανάδειξή του, με ελεύθερη επισκεψιμότητα και φωτισμό.

Πύλη Guora

Το ίδιο συμβαίνει με το επίσης σημαντικό μνημείο της Πύλης Guora, της κεντρικής εισόδου του ιστορικού κέντρου, που αποτελεί το εναπομείνοντα τμήμα των οχυρώσεων της πόλης από την περίοδο της Ενετοκρατίας.

Ακόμη και σήμερα δεν υπάρχει μελέτη αποκατάστασης για την ολοκλήρωση του αετώματος με την προσθήκη των υπαρχόντων τμημάτων που έχουν διασωθεί.

Με την κατάλληλη συντήρηση, τη συμπλήρωση του αετώματος και τον φωτισμό, το έργο θα αναδειχθεί. Είναι χαρακτηριστική η φωτογραφική απεικόνιση της πόρτας από τον γνωστό περιηγητή Giuseppe Gerola, το 1909.

Τo κτίριο του Ενετικού ναού της Αγίας Σοφίας

Το κτίριο του ναού της Αγίας Σοφίας στην οδό Πάνου Κορωναίου με τις οθωμανικές κρήνες και τον τοξωτό θόλο, παραμένει κλειστό, με αποτέλεσμα τη φθορά του, ενώ θα μπορούσε να αποτελέσει χώρο πολιτιστικών και εκθεσιακών δραστηριοτήτων καθ΄ όλο τον χρόνο.

Απαιτείται συντήρηση λιθοδομών και φωτιστική ανάδειξη.

Τζαμί Καρά Πασά

Το κτίριο του Τζαμί Καρά Πασά που βρίσκεται στην αρχή της οδού Αρκαδίου, παραμένει κλειστό, με εμφανή τη φθορά των επιχρισμάτων, χωρίς να χρησιμεύει σε τίποτα σήμερα, ενώ θα μπορούσε να αποτελέσει και αυτό χώρο πολιτιστικών και εκθεσιακών δραστηριοτήτων.

Απαιτείται συντήρηση λιθοδομών και φωτιστική ανάδειξη.

Ο Αιγυπτιακός Φάρος στο Ενετικό λιμάνι

Έχει προκηρυχθεί μελέτη από το Λιμενικό Ταμείο για την αποκατάστασή του.

Απαιτούνται έργα στερέωσης του φάρου και των τοιχίων και μέτρα προστασίας των επισκεπτών. Ανάδειξή του με μνημειακό φωτισμό και λειτουργική απεικόνιση με σύγχρονα φωτιστικά εφέ.

Ο Μιναρές του Τεμένους Βαλιδέ Σουλτάνας

Ο Μιναρές του Τεμένους τους Βαλιδέ Σουλτάνας στην οδό Τομπάζη κινδυνεύει να καταρρεύσει και απαιτείται άμεση αποκατάσταση. Οι τεχνίτες της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας έχουν κάνει εξαιρετική εργασία αποκατάστασης του Τεμένους. Ανάδειξή του με μνημειακό φωτισμό.

Το κτιριακό συγκρότημα Αγίου Φραγκίσκου

Το κτιριακό συγκρότημα Αγίου Φραγκίσκου στην οδό Εθνικής Αντιστάσεως χρήζει άμεσης αντισεισμικής θωράκισης και αξιοποίησης. Προβλήματα ιδιοκτησιακών θεμάτων πρέπει να επιλυθούν άμεσα για να αναδειχθεί το συνολικό μνημείο, το οποίο είναι σημείο αναφοράς για την ιστορική εξέλιξη της πόλης.

Κρήνες παλιάς πόλης και οικισμών

Τόσο οι Κρήνες του ιστορικού κέντρου, όσο και αυτές των οικισμών του δήμου, αποτελούν σημεία ιστορικού προσδιορισμού και μνήμης των κοινωνιών και του τρόπου διαβίωσης και χρήζουν άμεσης αποκατάστασης φωτισμού, αξιοποίησης και λειτουργίας, καθώς σήμανση και χρονική τεκμηρίωση.

Παραδοσιακές Κρήνες στους οικισμούς: Οι εγκαταλελειμμένες λιθόκτιστες κρήνες στους οικισμούς του δήμου μας, είναι μνημεία αναφοράς, τρόπου ζωής, διότι αποτελούσαν την κύρια πηγή υδροδότησης κατοίκων και ζώων των προηγούμενων γενεών. Υποχρέωσή μας να τις διασώσουμε και να τις αναδείξουμε με φωτισμό, αποκατάσταση και λειτουργία τους.

Κρήνη Μπαρότσι: Η Κρήνη Μπαρότσι βρίσκεται στην εδαφική περιφέρεια Ρουστίκων, στα όρια με τον οικισμό Αγίου Κωνσταντίνου. Εξάλλου εκεί ήταν η κατοικία και η βίλα του Φραγκίσκου Μπαρότσι που σπάργανά της υπάρχουν ακόμα.

Τα ιδρυτικά μέλη της Ακαδημίας των Vivi ήταν δώδεκα. Στην περίφημη κρήνη, στη θέση Βιτσίλες, ακόμα υπάρχουν λείψανα των δώδεκα θέσεων όπου καθόταν το συμβούλιο. Στην βίλα του στον Άγιο Κωνσταντίνο, όπου διατηρούσε μια πολύ μεγάλη βιβλιοθήκη με σπάνια βιβλία και χειρόγραφα δεξιωνόταν τους καλεσμένους του. Στην περίοδο 1558-1586 τυπώνει στην Πάδοβα και στην Βενετία τα βιβλία του με θέματα βασισμένα στις γνώσεις των Αρχαίων Ελλήνων μαθηματικών και αστρονόμων.

Υπάρχει σχετική χρηματοδότηση για την ολοκλήρωση ανάπλασης και αποκατάστασης της κρήνης και του χώρου όπου θα εκτελεστεί άμεσα.

Φρούριο Μονοπαρίου

Το χωριό Μονοπάρι βρίσκεται σε απόσταση 15 χλμ ΝΔ. από την πόλη του Ρεθύμνου. Το χωριό είναι κτισμένο ανάμεσα στους οικισμούς Άνω Βαλσαμόνερο και Κάτω Μαλάκι. Η ονομασία του χωριού προέρχεται από παραφθορά του ονόματος Castello Bonriparo, του οχυρού που υπήρχε βορειοδυτικά στο σημερινό ύψωμα «Κάστελο». Ο παλαιός οικισμός, ο οποίος σήμερα έχει σχεδόν καταστραφεί είχε έντονα ίχνη από ενετικά κτίσματα (πυργόσπιτα) και αρχαιολογικές έρευνες ανακάλυψαν στοιχεία μινωικού οικισμού. Στα ιταλικά Bon Riparo σημαίνει «καλό οχυρό» ή «ισχυρό φρούριο». Σύμφωνα με μια εκδοχή το κάστρο κτίστηκε, όταν το 1206 κατέλαβε μέρος της Κρήτης, ο πειρατής και κόμης της Μάλτας Ερρίκος Πεσκατόρε ως επικεφαλής των Γενουατών και την οχύρωσε με 15 φρούρια. Σύμφωνα με άλλη, είχε ήδη κτιστεί από την εποχή του Βυζαντίου επί Κομνημών (1185) και ονομαζόταν «πύργος των Μελισσηνών». Η ιστορία του φρουρίου σχετίζεται και με την επανάσταση των «Δύο Συβρίτων», η οποία διήρκεσε 19 χρόνια (1217-1236) μεταξύ των δύο σημερινών ορεινών επαρχιών του Ρεθύμνου Αμαρίου – Αγίου Βασιλείου ή των οικογενειών Σκορδίληδων – Μελισσηνών.

Είναι το αρχαιότερο κάστρο που διασώζεται στην Κρήτη 300 χρόνια πριν την οικοδόμηση του ενετικού φρουρίου Φορτέτζα.

Τουρισμός – Μνημεία – Φυσικό Περιβάλλον

Είναι αλήθεια πως η ύπαρξη του ιστορικού κέντρου με τα μνημεία που διαθέτει αλλά και τα διάσπαρτα που βρίσκονται εκτός πόλεως, μαζί με τους, ιδιαίτερης μορφολογίας, παραδοσιακούς οικισμούς, και το εξαιρετικό ανάγλυφο του φυσικού περιβάλλον του Ρεθύμνου, συγκροτούν πλεονεκτήματα που καθιστούν τον τόπο μας έναν ελκυστικό προορισμό με πολιτιστική σημασία και ιδιαίτερη φυσιογνωμία για τους ξένους και ντόπιους επισκέπτες.

Ο πολιτιστικός, αρχαιολογικός και θρησκευτικός τουρισμός, σε συνδυασμό με τον φυσιολατρικό τουρισμό της υπαίθρου, είναι μία νέα αναπτυσσόμενη τουριστική πρόταση και ζήτηση, που ενώ τη διαθέτουμε, δεν την έχουμε αξιολογήσει και αξιοποιήσει όσο θα έπρεπε.

Αναμφισβήτητα πλέον, ο σημαντικότερος πυλώνας ανάπτυξης του νομού της, είναι ο τουρισμός, το γνωρίζουμε και το αποδεχόμαστε πλέον όλοι, προσθέτοντας ότι για την αναβάθμισή του οφείλομε τη συντήρηση και προβολή των μνημείων μας.

Γι’ αυτό απαιτείται η λειτουργία της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, η οποία οφείλει να τα προστατεύει και να τα αναδεικνύει.

Ο δήμος Ρεθύμνης οφείλει να αναλάβει τον συντονισμό φορέων και υπηρεσιών, προκειμένου να ενεργοποιηθεί ξανά μία νέα προγραμματική σύμβαση. Να πιεστούν τα αρμόδια Υπουργεία για την οικονομική ενίσχυσή της. Να στελεχωθεί με φορείς που να υποστηρίξουν αυτήν την κατεύθυνση και από ανάλογο επιστημονικό και τεχνικό προσωπικό, το οποίο θα αναλάβει την εκπόνηση μελετών και επίβλεψη έργων. Τέλος, να βοηθηθεί η Εφορεία Αρχαιοτήτων για να ξεμπλοκάρουν οι χιλιάδες αιτήσεις ιδιωτών επενδυτών, που περιμένουν πάνω από τρία χρόνια για να αδειοδοτηθούν.

Συμβολή της περιφέρειας και του πανεπιστημίου

Η πρωτοβουλία τις περιφέρειας Κρήτης για την προστασία, ανάδειξη, προβολή του τουρισμού, του πολιτισμού και του φυσικού περιβάλλοντος τις Κρήτης μέσα από τον σχεδιασμό τις στρατηγικής των ολοκληρωμένων χωρικών επεμβάσεων είναι στη σωστή κατεύθυνση.

Η ψηφιακή απεικόνιση όλων των αρχαιοτήτων, των μνημείων και των παραδοσιακών οικισμών και η ένταξή τις σε συνολικό χρηματοδοτικό πρόγραμμα, για τη δημιουργία των ιστορικών διαδρομών. Σε συνδυασμό με την προστασία και ανάδειξη του φυσικού περιβάλλοντος, τις παραδοσιακές μεταποιητικές μονάδες αγροτικών προϊόντων τον εκσυγχρονισμό του πρωτογενούς τομέα θα αποτελέσει μία νέα τουριστική δυναμική πρόταση οικονομικής ανάπτυξης, με στόχο την αναζωογόνηση του φθίνοντα πληθυσμού των οικισμών και της υπαίθρου.

Η συμβολή του πανεπιστημίου Κρήτης με τις σχολές που διαθέτει, μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στην εκπόνηση μελετών που αφορούν τα παραπάνω. Εν προκειμένω να καταγραφεί ο τεράστιος μνημειακός πλούτος που διαθέτει ο δήμος, υλικός και άυλος (τοπωνύμια, προφορικές μνήμες), και να προβληθεί.

Εάν δεν ενεργήσουμε άμεσα, ήδη έχουν περάσει πολλά χρόνια αδράνειας, και ελλοχεύει ο κίνδυνος να χαθεί ή να αλλοιωθεί ένα τμήμα της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.

* Ο Κωνσταντίνος Ηλιάκης είναι αρχιτέκτων μηχανικός, εντεταλμένος σύμβουλος προστασίας και ανάδειξης μνημείων