Ανεξάντλητο το έργο του Χριστόφορου Σταυρουλάκη για το ιστορικό μοναστήρι του Αρκαδίου

Ένα σκετς του που άφησε εποχή

Ο Χριστόφορος Σταυρουλάκης διακρινόταν για την ακούραστη προσφορά του στον τόπο. Συγκλίνουν εδώ οι απόψεις προσωπικοτήτων, με κύρος, από τον Μακάριο και τον Πρεβελάκη μέχρι τον Θεοτοκά, που αναφέρθηκαν σ’ αυτόν με τα πιο εγκωμιαστικά σχόλια. Αναφέρει σχετικά ο Κώστας Μαμαλάκης, στη σειρά του «Η πόλη που δεν σβήνει»: «Ο Χριστόφορος Σταυρουλάκης είναι αναντικατάστατος, χαλκέντερος, το πρωί ξεναγεί στο Αρκάδι, το μεσημέρι στη Φορτέτζα, το απόγευμα και πάλι στο Αρκάδι, έστω κι αν πρόκειται για έναν ξένο, αν τύχει. Κεφάλαιο για το Ρέθυμνο. Η ευρυμάθειά του επίσης ήταν ζηλευτή».

Στο τεύχος της «Νέας Εστίας» (ΣΣ 1966) που ως γνωστόν περνούσε τις συνεργασίες από τριπλό «κόσκινο», ιδιαίτερα όταν επρόκειτο για έκδοση πανηγυρική, όπως το συγκεκριμένο τεύχος, το αφιερωμένο στο Σηκωμό του 66, δημοσιεύεται μια ανακοίνωση σπουδαία του Χριστόφορου Σταυρουλάκη με τίτλο: «Ένας Κρητικός καπετάνιος ο Ν Νικολούδης, αφηγείται την επανάσταση του 66». Και μια βασική λεπτομέρεια είναι ότι στο κείμενό του αυτό «Κρητικό Μακρυγιάννη» θεωρεί ο Χριστόφορος Σταυρουλάκης τον καπετάν Νικολούδη.Για το θέμα αυτό θα γράψουμε περισσότερα σε επόμενο αφιέρωμα.

Για το παρακάτω προβληματίστηκα αρκετά αν χρειαζόταν να το αναφέρω, επειδή παντού υπάρχουν οι ανθρώπινες αδυναμίες κι ίσως θα πρέπει να τις παραβλέπουμε. Ιδιαίτερα όταν είναι περισσότερα τα προτερήματα.

Αποφάσισα όμως να αναφέρω τι προηγήθηκε της ίδρυσης της ΙΛΕΡ, γιατί δεν θέλουμε καλύτερο παράδειγμα, όταν μιλάμε για την ανωτερότητα που διέκρινε τους παλιούς Ρεθεμνιώτες, την αρχοντιά και την «πρεπιά» για να θυμηθώ τη λέξη που χρησιμοποιούσε πάντα η δέσποινα του Ρεθύμνου, Ιωάννα Βαλαρή, αξέχαστη, σεβαστή και αγαπημένη. Ο τόπος ένοιαζε τους ανθρώπους αυτούς και η προκοπή του. Οι κρίσεις, συγκρίσεις και συμπεράσματα δικά σας. Και να πως είχαν τα πράγματα:

Επί προεδρίας Μαρίας Τσιριμονάκη, στο Λύκειο Ελληνίδων δημιουργήθηκαν επιτροπές για επιστημονικές λαογραφικές μελέτες. Μια από τις επιτροπές στις οποίες συμμετείχαν Χριστόφορος Σταυρουλάκης, Λεωνίδα Καούνης, Ελένη Παπαδογιάννη και άλλοι δραστήριοι συμπολίτες είχε την ευθύνη να συγκεντρώσει τοπικές στολές για να αναβαθμιστεί το τμήμα ιματισμού του Λυκείου μας.

Με μεγάλη διάθεση δούλεψαν τα μέλη της επιτροπής. Αλλά ο Χριστόφορος, ενώ στην αρχή εργάστηκε με μεγάλο ενθουσιασμό, στη συνέχεια και χωρίς να έχει προηγηθεί κάτι που να δικαιολογεί την κίνηση, αποφάσισε να ιδρύσει την Ιστορική Λαογραφική Εταιρεία. Ήταν το 1965. Είναι γεγονός ότι, λόγω χαρακτήρος, δεν μπορούσε για καιρό να είναι υπό τις οδηγίες άλλων. Γνωστή η ανθρώπινη αδυναμία του αυτή και όπως διαπιστώνουμε κανένας δεν το χρέωσε ποτέ τουλάχιστον με γραπτές αναφορές. Γιατί το ήθος και η ευπρέπεια διέκριναν όσους είχαν τότε κάθε λόγο να δυσανασχετήσουν. Στοιχεία που είναι η πεμπτουσία του πολιτισμού.

Κι εδώ είναι το θαυμαστό που αξίζει να τονιστεί. Η ξαφνική απόφαση του Χριστόφορου δεν προκάλεσε τριγμούς, αντιπαραθέσεις και όλα τα σχετικά που ζούμε σήμερα. Κανένας δεν ζήτησε εξηγήσεις. Τίποτα δεν ανέκοψε τη δημιουργική πορεία εκατέρωθεν. Συνεχίστηκαν οι παράλληλοι δρόμοι των φορέων, χωρίς κανένας να υστερήσει σε αίγλη και προσφορά. Το Λύκειό μας παρέμεινε το νευραλγικό πολιτιστικό κύτταρο, που με άξιους συνεχιστές κρατά την πρωτοκαθεδρία του πολιτιστικού κινήματος και μάλιστα επάξια, ενώ η Ιστορική Λαογραφική Εταιρεία εξελίχθηκε σε σημαντικό επιστημονικό φορέα χάρις στους άξιους ανθρώπους που διαδέχτηκαν τον Χριστόφορο, έχοντας τον πρώτο λόγο στην οργάνωση των μεγάλων συνεδρίων, που έχουν πανελλήνια απήχηση και παρουσιάζοντας εξαιρετικές εκδόσεις.

Ένα χρόνο μετά

Αξίζει να μεταφέρουμε αυτούσια τη σχετική αναφορά του Κώστα Μαμαλάκη στην ίδρυση και δράση της Ιστορικής Λαογραφικής Εταιρείας, ένα περίπου χρόνο μετά την ίδρυση.

«Καθήκον υπέρτατο» γράφει ο Μαμαλάκης, « η κοινή αναγνώριση του σπουδαίου, πολύπλευρου έργου της Ιστορικής Λαογραφικής Εταιρείας Ρεθύμνης. Μεγάλοι οι σκοποί της. Στόχος της η προκοπή του τόπου, η σωτηρία του Ρεθέμνου.

Κάθε Ρεθεμνιώτης και Ρεθεμνιώτισσα, που πονεί τον παντέρμο τούτο τόπο και θέλει να μη σβήσει, πρέπει να σταθεί παράπλευρα στην εταιρεία.

Δεν μας ενδιαφέρουν τα πρόσωπα. Χωρίς προκαταλήψεις, χωρίς υπολογισμούς ή προσωπικές φιλοδοξίες, χωρίς φόβο, χωρίς πάθος, με κίνητρο μοναδικό την αγάπη μας για το Ρέθυμνο, χαράσσουμε τις γραμμές μας πάντα.

Η σωτηρία του Ρεθύμνου είναι ο Ύψιστος Νόμος.

Πολύτιμες στάθηκαν οι υπηρεσίες της ΙΛΕΡ ιδίως στις εορταστικές Αρκαδικές εκδηλώσεις. Και δεν έχει συμπληρώσει χρόνο ζωής.

Κενό όμως είναι το ταμείο της. Και χρωστά 15.000 δραχμές, για τη θαυμάσια εργασία της ανακαίνισης του Μουσείου και της πινακοθήκης του Αρκαδίου.

Σε 64 βιτρίνες καταστημάτων, προμήθευσε υλικό διαφημιστικό – πορτρέτα αγωνιστών, όπλα παλιά των επαναστάσεων.

Ο εξαίρετος Όμιλός της Βρακοφόρων, 24 τον αριθμό, οι δύο φέρουν στολές της Κρητικής Χωροφυλακής, επί Κρητικής Πολιτείας, που φτιάχτηκαν με πιστή ακρίβεια, για τη διάσωση της γραφικής αυτής στολής, σπουδαία συνέβαλε για τη λαμπρότητα των εκδηλώσεων.

Με μόχθο πολύ κατόρθωσε ο Ταμίας της Εταιρείας Λεωνίδας Καούνης, γυρίζοντας τα χωριά, να τις ανακαλύψει και να τις αγοράσει για λογαριασμό της Εταιρείας».

Δύσκολοι καιροί

Είναι ανάγκη ν’ ανοίξουμε μια παρένθεση στα όσα ενδιαφέροντα αναφέρει ο Κώστας Μαμαλάκης για μερικές διαφωτιστικές παρεμβάσεις προκειμένου να συνειδητοποιήσουν οι νεότεροι το μέγεθος της προσφοράς.

Αναφερόμαστε σε μια εποχή που δεν υπήρχε η άνεση να βρεθείς σε ένα χωριό όποτε ήθελες. Ελάχιστα τα μέσα μεταφοράς. Εποχές δύσκολες για να σπαταλώνται χρήματα, έστω και για αναγκαίες μετακινήσεις.

Κι όμως ο Λεωνιδας Καούνης, μια και τον αναφέραμε, αφιέρωνε τις Κυριακές για τον σκοπό αυτό, επειδή τις καθημερινές είχε γραφείο. Ήταν ανώτερος υπάλληλος στη Νομαρχία.

Επειδή οι χωρικοί έλειπαν στις εργασίες τους έπρεπε να τους περιμένει. Η αναμονή μπορεί να κρατούσε μέχρι το απόγευμα. Και μέχρι τότε ούτε φαγητό, ούτε ξεκούραση.

Όταν άνοιγε η κασέλα έπρεπε να γίνει ένα ξεκαθάρισμα επειδή η σύσταση των υφασμάτων διευκόλυνε τα ζωύφια. Μετά έπρεπε οι στολές να πάνε στο καθαριστήριο και να συμπληρωθούν, επειδή πάντα και κάτι έλειπε. Το συμπλήρωμα σε λεπτομέρειες της στολής και κομμάτια που έλειπαν γινόταν από το «λεβεντοράφτη» Παντινάκη με το ονομαστό βελόνι. Κι όλα βέβαια ήθελαν χρήματα αλλά ποιος να τα βρει και να τα δώσει…

Αυτά για να βρισκόμαστε στο κλίμα και στις ανάγκες της εποχής.

Ένας ακούραστος εργάτης

Συνεχίζουμε όμως με το σχετικό χρονογράφημα του Κώστα Μαμαλάκη από τη σειρά «Η πόλη που δεν σβήνει», που σκιαγραφεί και άλλους τομείς προσφοράς του Χριστόφορου Σταυρουλάκη:

«Ο πρόεδρος της ΙΛΕΡ, Χριστόφορος Σταυρουλάκης, δούλεψε σκληρά, μέρες στο Αρκάδι, για να φτιάξει τις λεζάντες των πορτρέτων των αγωνιστών, να τα ταξινομήσει, να αντικαταστήσει αυτά που είχαν διαβρωθεί από την εγκατάλειψη και την υγρασία, να συλλέξει, να διευθετήσει τα ιερά κειμήλια, και να ανακαινίσει τις αίθουσες του μουσείου.

Κανείς αντικειμενικός και καλόπιστος άνθρωπος που έχει πέντε παραδώ μυαλό και γνωρίζει το συμφέρον του τόπου, άσχετα από τυχόν αντιπάθειες, που μπορεί να προκαλεί το «υπερτροφικό εγώ ενός ατόμου» είναι δυνατόν να παραγνωρίσει ένα γεγονός. Ότι ο πρόεδρος της ΙΛΕΡ, Χριστόφορος Σταυρουλάκης, αναλώνεται, εργάζεται με κέφι και οίστρο, νύχτα μέρα. Ότι εργάζεται σκληρά και καρποφόρα.

Είναι σπεσιαλίστας στη δουλειά του. Αναντικατάστατος. Πρέπει να το καταλάβουμε. Αν απογοητεύσουμε όσους ανθρώπους δουλεύουν με πάθος για χάρη του Ρεθύμνου, ριζωμένοι στο χώμα του, στο τέλος θα τα βροντήξουν χάμω, θα σηκωθούν να φύγουν».

Κι είχε δίκιο ο Κώστας Μαμαλάκης. Τότε που αγωνιζόταν ο Χριστόφορος για να διατηρήσει το λαογραφικό πλούτο και όχι μόνο, το Ρέθυμνο αιμορραγούσε από τη δοκιμασία της μετανάστευσης των νέων που έπρεπε να επιβιώσουν και αναζητούσαν καλύτερη μοίρα.

Από την Ιστορική Λαογραφική Εταιρεία εμπλουτίστηκε το Ιστορικό μας Λαογραφικό μουσείο για το οποίο ο Χριστόφορος είχε διαθέσει προσωρινά το σπίτι του να στεγαστεί το τεράστιο υλικό του. Κι όταν η Φαλή Βογιατζάκη άρχισε να υλοποιεί το όνειρό του δήλωνε ευτυχέστερος των θνητών.

Και τι δεν περιείχε η συλλογή που διατηρούσε ο Χριστόφορος. Μόνο τη βιβλιοθήκη του αποτελούσαν περισσότερα από 1.500 σπάνια βιβλία, ιστορικά και λαογραφικά σημειώματα που είχε ολοκληρώσει μετά από κοπιαστική και ενδελεχή έρευνα. Αφήνουμε τον υπόλοιπο θησαυρό σε ενδυμασίες, σκεύη, αντικείμενα ανεκτίμητης λαογραφικής αξίας. Όλα καταγεγραμμένα και αρχειοθετημένα, ώστε ο ίδιος αλλά και κάθε άλλος να έχει μια εικόνα για το περιεχόμενο αυτών των μοναδικών συλλογών.

Επίσης αναρίθμητα σπάνια αντικείμενα, όσα ο επισκέπτης απολαμβάνει σήμερα στις άνετες αίθουσες του μουσείου, που χάρις και στον ζήλο της Φαλής Βογιατζάκη συγκαταλέγεται ανάμεσα στα πιο οργανωμένα και σημαντικά σε εκθέματα μουσεία, ανά την επικράτεια.

Θέατρο, ποίηση, σκηνοθεσία

Μια άλλη πλευρά του Χριστόφορου Σταυρουλάκη, ήταν η συγγραφή και η ποίηση, ο θεατρικός λόγος και η σκηνοθεσία.Μπάμπης Πραματευτάκης, Βαγγέλης Στεφανάκης και άλλοι συμπολίτες θυμούνται με συγκίνηση συνεργασίες με τον αείμνηστο Χριστόφορο, ιδιαίτερα σε έργα εθνικού περιεχομένου.Η  Μάχη της Κρήτης και κυρίως  το Αρκάδι ήταν από τα προσφιλή του θέματα.

Ιδιαίτερα ένα σκετς που έγραψε για το ΑΡΚΑΔΙ (απόσπασμα από ολοκληρωμένο του έργο) έλαβε και διακρίσεις.

Αναφέρει σχετικά το ΒΗΜΑ της Τετάρτης 20 Νοεμβρίου 1957 και μάλιστα πρωτοσέλιδο:

«Αξίζει να γραφτούν δυο λόγια ακόμη για το Αρκάδι του κ. Χριστόφορου Σταυρουλάκη που εδόθη από τη σκηνή του Καρτάλειου από όμιλο ερασιτεχνών στις εορτές του Αρκαδίου.

Πρόκειται περί αποσπάσματος από το ομώνυμον έργον, (που έτυχε πρώτου επαίνου από τον Φιλολογικόν Σύλλογον Αλεξανδρείας Αισχύλου-Αρίωνος).

Ο Αλεξανδρινός τύπος έγραψε ενθουσιώδεις κριτικές για το έργο. Και μία Ρεθυμνία ποιήτρια βρήκε πως μπορούσε να εμπνεύσει έναν καλλιτέχνη (που να αποδώσει σε σύνθεση την πατριωτική ιδέα).

Το ποίημα γράφει μπορούσε να γραφεί σε δύο σελίδες βιβλίου στολισμένου με ένα κλωνί δάφνης από αυτήν που εστεφάνωσε τους ήρωες.

Η βάση να ‘ναι κανωμένη όχι από μάρμαρο αλλά από τις αιματοβαμμένες πέτρες της θυσίας. Το βιβλίο να είναι από λευκό μάρμαρο.

Και πραγματικά οι ωραίοι στίχοι του ποιήματος χαραγμένοι στο μάρμαρο σε σχήμα ανοιγμένου βιβλίου στο απέριττο αυτό μνημείο στημένο στην είσοδο του Μοναστηριού θα ήταν ο εκφραστικότερος επιτάφιος της θυσίας.

Να ένα κομμάτι από το έργο:

«Ποιος είναι ο Διγενής που πολεμά;

Ποιος από βόλι και σπαθί δεν πιάνεται;

Αόρατος; Ποιος;

Στίβες τους νεκρούς σωριάζοντας

Την πόρτα έχει σφαλίσει

Ποιος είναι που αναμμένο

ένα δαυλό βαστά και χάνεται

Ποιος του Αρκαδιού την ομορφιά

θα θυμηθεί να μη δακρύσει;

Αδέλφια είναι ο Καψάλης

στην πόρτα του μοναστηριού

που περιμένει

Πυρπολητή Γιαμπουδάκη φωτιά

Ελευθερία ο δαυλός ας γράψει

Το Αρκάδι Κρήτης φλόγα

μακρόφωτη στον ουρανό ανεβαίνει

Ευλογημένη κι Αγια ναν΄η ώρα

Μαρτύρων ολοκαύτωμα σαν θάψει …»

Το έργο αυτό ήταν και μια αφετηρία για να αναδειχθούν ταλέντα όπως του Βαγγέλη Στεφανάκη στην απαγγελία. Ο εκλεκτός συμπολίτης μας και «τελευταίος πλέον των Μοϊκανών» μια ξεχωριστής εποχής στον πολιτισμό του δήμου μας, είχε από μαθητής το πάθος της τέχνης. Ας μην ξεχνάμε την υπέροχη φωνή του που ακόμα κι ο χρόνος έχει σεβαστεί. Κι ηχεί πάντα μελωδική και καθάρια.

Όταν έμαθε ότι ο Χριστόφορος Σταυρουλάκης ζητά κόσμο για το σκετς έσπευσε παρά τον δισταγμό που ενδόμυχα τον ταλαιπωρούσε.

Πριν από αυτόν νεαροί συμμαθητές του ένας μετά τον άλλο πλησίαζαν το κείμενο και διάβαζαν:

Αδέλφια είναι ο Καψάλης

στην πόρτα του μοναστηριού

που περιμένει

Πυρπολητή Γιαμπουδάκη φωτιά

Ελευθερία ο δαυλός ας γράψει

Το Αρκάδι Κρήτης φλόγα

μακρόφωτη στον ουρανό ανεβαίνει.

Μπορείτε να φανταστείτε το άκουσμα από τα χείλη των περισσότερων νεαρών που έφτανε στην καλύτερη των περιπτώσεων το υποφερτό.

Έρχεται και η σειρά του Βαγγέλη Στεφανάκη και στο άκουσμα της απαγγελίας του έτρεξαν και οι αναμένοντες απέξω να δουν ποιος είναι αυτός που τους έκανε να ανατριχιάσουν με το πάθος της φωνής του.

«Αδέλφιαααα είναι ο Καψάλης

 στην πόρτα του μοναστηριού

 που περιμένει

Πυρπολητή Γιαμπουδάκη φωτιάααα

Ελευθερία ο δαυλός ας γράψει

Το Αρκάδι Κρήτης φλόγα

μακρόφωτη στον ουρανό ανεβαίνει».

Εντυπωσίασε το σκετς 

Όπως ήταν φυσικό ο ρόλος του Ηγουμένου δόθηκε αμέσως στο ταλαντούχο γυμνασιόπαιδο που πάντα μας συγκινεί και μας συναρπάζει.

Κάτι ακόμα χαριτωμένο έχει σχέση με τον Μπάμπη Πραματευτάκη. Ο μεγάλος μας συνθέτης που είχε ήδη κάνει την πρώτη του εμφάνιση πριν από δυο χρόνια με τη σύνθεσή του για το Αρκάδι είχε αναλάβει την προγύμναση της χορωδίας για την παράσταση αυτή.

Όπως το συνήθιζε σε κάθε πρόβα πήγαινε πρώτος κι έφευγε τελευταίος.

Ένα απόγευμα όμως, ποιος ξέρει τι είχε συμβεί κι ο Χριστόφορος δεν φαινόταν πουθενά. Η πρόβα καθυστερούσε και κανένας δεν βρισκόταν να δώσει μια εξήγηση. Και η ώρα περνούσε αμείλικτη.

Τα παιδιά της χορωδίας άρχισαν να παρουσιάζουν τα επακόλουθα μιας πολύωρης ανιαρής αναμονής.

Κι ο πάντα ήρεμος και γλυκύτατος Μπάμπης, άρχισε να «βγάζει αφρούς» από τα νεύρα του. Κι όταν φάνηκε ο Χριστόφορος άφησε την οργή του να ξεσπάσει.

Για πρώτη φορά άκουσαν τον μεγάλο μας δημιουργό να φωνάζει διαμαρτυρόμενος και μια μαθήτρια είχε να πει ότι στη δυναμική αυτής της διαμαρτυρίας τα «χρειάστηκε» πρώτη φορά στη ζωή της τόσο πολύ.

Πώς να το κάνουμε;

Και οι άγγελοι έχουν νεύρα και ψυχή θα λέγαμε κι εμείς. Κι όταν κάποιος δεν σέβεται τον χρόνο σου είναι μοιραίο να αγανακτήσεις.

Γεγονός είναι ότι το έργο αυτό του Σταυρουλάκη άφησε εποχή. Μέχρι και ο τύπος των άλλων νομών ασχολήθηκε αναφερόμενος στις εκδηλώσεις για την Αρκαδική εθελοθυσία.

Χαρακτηριστικό το δημοσίευμα της εφημερίδας των Χανίων «Κρητικό Μέλλον» (Νοέμβριος 1957):

«Μέσα στον κύκλο των εορταστικών εκδηλώσεων για την 91^η επέτειο της ολοκαυτώσεως του Αρκαδίου συμπεριλαμβάνετο ένα χαριτωμένο σκετς με θέμα το Αρκάδι που περιελάμβανε παρουσίαση τω ν πρωταγωνιστών του Αρκαδικού δράματος και σκηνές από το ολοκαύτωμα εκφραζούσας την ενότητα Έθνους εις το πνεύμα της θυσίας ιστορημένο από τον γνωστό λογοτέχνη και λαογράφο Ρεθύμνου κ. Χριστόφορο Σταυρουλάκη που αυτή τη στιγμή και μετά τον θάνατο του αειμνήστου Τιμόθεου Βενιέρη είναι ο μόνος που μπορεί να μιλήσει για την ιστορική στιγμή της 8^ης Νοεμβρίου 1866

Η παράσταση αυτή που την παρακολούθησαν όλοι οι παρευρισκόμενοι για τις γιορτές επίσημοι και όλο το Ρέθυμνο μας γέννησε μια σκέψη.

Τη σκέψη πως η προσπάθεια αυτή είναι ο πρώτος πυρήνας μιας μεγάλης πνοής που καλλιεργεί το σπορ Αρκαδικού πνεύματος και με το πλήρες Κρητικό χρώμα του επιτυγχάνει να μας μεταφέρει στην ηρωικό εκείνο καιρό που οι Κρητικοί πρόγονοί μας δημιουργούσαν την ιστορία τους Νομίζομεν – και το ευχόμεθα – πως πρέπει ο θίασος αυτός, ο μαθητικός, να περιέλθει όλη την Κρήτη και την Αθήνα και να μεταλαμπαδεύσει τη θεία φλόγα του Αρκαδιού ,σε πολιτείες και χωριά και να φέρει το ελληνικό κοινό κοντά στην Κρήτη Τούτο πρέπει να μελετήσουν οι Ρεθεμνιώτες. Θα ωφελήσει και θα διδάξει πως η Κρήτη είναι η κολυμπήθρα εκείνη που μέσα της αναβαφτίζεται η Ελλάδα ολόκληρη …

Δεν μπορούμε από τη στήλη αυτή παρά να σφίξωμε για μια ακόμα φορά το χέρι του άξιου τεχνίτη του λόγου κ. Σταυρουλάκη και να του ευχηθούμε κάθε επιτυχία για το έργο του που είναι για το καλό της Κρήτης μας.

Ήταν σίγουρος για τη συνέχεια

Ο Χριστόφορος Σταυρουλάκης ήταν ο άνθρωπος που μεσουρανούσε στο πολιτιστικό στερέωμα για δεκαετίες. Η προστασία της παλιάς πόλης και των μνημείων τον έφερε πολλές φορές στο επίκεντρο της μήνης όσοι προσπαθούσαν να φέρουν καινοτομίες στο Ρέθυμνο προς ίδιον συμφέρον. Εκείνος όμως δεν υποχωρούσε και δεν συμβιβαζόταν μέχρι να διασώσει αυτό το κομμάτι του πολιτιστικού μας πλούτου που κινδύνευε.

Όταν άρχισε να δρομολογείται το μουσείο, κι άρχισε και η διάδοχος κατάσταση στην Ιστορική Λαογραφική Εταιρεία με στόχους πάντα τις ψηλότερες κορφές, ο Χριστόφορος αρκετά μεγάλος πια, με προβλήματα υγείας, απομονώθηκε, δίνοντας την εντύπωση ότι είχε ολοκληρώσει το έργο του. Η παρουσία της Φαλής τον γέμιζε σιγουριά ότι θα εκπληρωθεί το όνειρό του. Έπειτα έφυγε για την Αθήνα, όπου και τον βρήκε ο θάνατος το Δεκέμβρη του 1979.

Ο ίδιος δεν υπάρχει πια. Το Ιστορικό Λαογραφικό μουσείο διατηρεί τη μνήμη του με πληρέστατο φάκελο της ζωή και της δράσης του. Γιατί ένας τόσο σημαντικός Ρεθεμνιώτης δεν θα έπρεπε να χαθεί στην αφάνεια μετά από τόση προσφορά. Και η πορεία της Ιστορικής Λαογραφικής Εταιρείας κάνει, σίγουρα, την ψυχή του να αγάλλεται, καθώς έδωσε περιεχόμενο στο όραμα και τους στόχους που του ενέπνευσαν την ιδέα.

Θα ολοκληρώσουμε το αφιέρωμα με άγνωστες λεπτομέρειες για το ολοκαύτωμα που είχε συνοψίσει ο Χριστόφορος Σταυρουλάκης σε δημοσιεύματά του στο Βήμα Ρεθύμνου.