Της ΕΛΕΝΗΣ ΚΑΠΕΤΑΝΑΚΗ-ΜΠΡΙΑΣΟΥΛΗ*
Η πρωτοφανής περίοδος ξηρασίας, που εδώ και μερικά χρόνια πλήττει κυρίως τις ευάλωτες στην ξηρασία περιοχές της γης, κλιμακώνεται και απλώνεται και στις λιγότερο ευάλωτες περιοχές που απολάμβαναν αφθονία νερού. Οι αναπτυγμένες χώρες της Δύσης (που βρίσκονται στο … Βορρά) σε κατάσταση σοκ διαπιστώνουν τις οδυνηρές επιπτώσεις (και) της ξηρασίας στις οικονομίες τους και την έλλειψη ετοιμότητας για την αντιμετώπιση της. Ασυνήθιστες γαρ και μη προσαρμοσμένες, από περιβαλλοντική και κοινωνικο-οικονομική άποψη, σε συνθήκες χαμηλής διαθεσιμότητας νερού. Αλλά και οι μη αναπτυγμένες, γεωγραφικά εξορισμένες στο Νότο ή την Ανατολή, χώρες που πλήττονται από την ξηρασία αντιμετώπιζαν έλλειψη ετοιμότητας πάντα αλλά για άλλους λόγους.
Η ξηρασία δεν αντιμετωπίστηκε σοβαρά ως τώρα παρόλο που, ως μια αποστολή της Διεθνούς Σύμβασης για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης και της Ξηρασίας (1994), στόχος είναι να γίνουν όλοι ανθεκτικοί στην ξηρασία.
Η 17η Ιουνίου 2022, Παγκόσμια Ημέρα για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης, αφιερώθηκε στην ερημοποίηση και την ξηρασία, σαν αναγνώριση της τρέχουσας δεινής κατάστασης παγκόσμια και της σχέσης των δύο. Το σύνθημα ήταν «Επαναστατώντας ενάντια στην ξηρασία μαζί» (Rising up from drought together) (1).
Η ξηρασία δεν είναι χθεσινή
Ξηρασία είναι περίοδος μειωμένης (κάτω του μέσου όρου) βροχόπτωσης σε μια περιοχή, που προκαλεί παρατεταμένη έλλειψη νερού, στην ατμοσφαιρική, την επιφανειακή ή υπόγεια μορφή του (2). Προκαλείται από μετεωρολογικούς και κλιματικούς κυρίως παράγοντες αν και η ανθρώπινη δραστηριότητα (εντατική καλλιέργεια, υπερβολική άρδευση, εξάντληση υπόγειων υδάτων, αποψίλωση δασών, πυρκαγιές) είχε σημαντική συμβολή διαχρονικά. Η υποβάθμιση της γης και η υπερθέρμανση του πλανήτη (ασχέτως προέλευσης) έχουν ενισχύσει τη συχνότητα και βαρύτητα των περιόδων ξηρασίας κατά 29% μετά το 2000. Κάθε χρόνο επηρεάζονται 55 εκατ. άνθρωποι. Μέχρι το 2050, εκτιμάται ότι θα επηρεάζονται τα τρία τέταρτα του πληθυσμού της γης (1), (3).
Περίοδοι ξηρασίας καταγράφηκαν από καταβολής κόσμου, βιώθηκαν και ενσωματώθηκαν στην κουλτούρα των λαών της γης. Η περίοδος των ισχνών αγελάδων σηματοδότησε την έξοδο των Εβραίων από την Αίγυπτο. Οι χοροί της βροχής κι άλλες τελετουργίες ήταν ‘μέτρα’ αντιμετώπισης της ξηρασίας και δήλωναν την αδυναμία του ανθρώπου απέναντι στη Φύση. Τα Σταφύλια της Οργής του Steinbeck αναφέρονται στην περίοδο της Μεγάλης Ύφεσης και της Ξηρασίας του 1936 (Dust Bowl).
Η μεγα-ξηρασία του 1540 στην Ευρώπη διήρκεσε 11 μήνες, καταγράφησαν θερμοκρασίες 5-7 βαθμούς μεγαλύτερες των μέσων θερμοκρασιών του 20ου αιώνα και η μέση θερμοκρασία του καλοκαιριού ξεπέρασε την αντίστοιχη της περιόδου 1966-2015 στην Ευρώπη (4). Ο παρακάτω χάρτης απεικονίζει επιλεγμένες ιστορικές και ενεργές ξηρασίες (5).
Στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί πολλές περίοδοι ξηρασίας, 15 σημαντικές τα τελευταία 150 χρόνια (6), με χειρότερη αυτή του 1898. Κάποιοι ίσως θυμούνται την ξηρασία 1989-1990 όταν ανακοινωνόταν καθημερινά για πόσες μέρες απέμενε νερό στο Μόρνο…
Η ξηρασία συγκαταλέγεται στους σοβαρότερους φυσικούς κινδύνους επειδή η περιορισμένη διαθεσιμότητα νερού έχει ολέθριες επιπτώσεις – κατεστραμμένες καλλιέργειες, αποξεραμένα τοπία, αφυδατωμένα ζώα, ένοπλες συρράξεις, λιμοί, θάνατοι και μαζική μετανάστευση. Οι επιπτώσεις είναι πιο δραματικές σε φτωχές χώρες και πληθυσμούς που έχουν ήδη προβλήματα επισιτιστικής επάρκειας και λειψυδρίας (7).
Αν και αντιπροσωπεύουν το 15% των φυσικών κινδύνων, 60% όλων των θανάτων από ακραία καιρικά φαινόμενα οφείλονται σε συμβάντα ξηρασίας. Μεταξύ 1970 και 2019, η ξηρασία ήταν ένας από τους κινδύνους που προκάλεσε περίπου 650.000 θανάτους. Μεταξύ όλων των θανάτων αυτής της περιόδου που σχετίζονται με το κλίμα, πάνω από 90% καταγράφησαν στις αναπτυσσόμενες χώρες.
Σχεδόν 160 εκατομμύρια παιδιά είναι εκτεθειμένα σε σοβαρή και παρατεταμένη ξηρασία. Μέχρι το 2040, εκτιμάται ότι ένα στα τέσσερα παιδιά θα ζει σε περιοχές με ακραία έλλειψη νερού.
Οι οικονομικές απώλειες έχουν πολλαπλασιαστεί στις περασμένες δεκαετίες. Την περίοδο 1998-2017, τα συμβάντα ξηρασίας προκάλεσαν οικονομικές απώλειες 124 εκατ. δολαρίων παγκόσμια.
«Πενία νερού» – η προσαρμογή και η απώλεια της
Η αφθονία ή η ‘πενία’ (σχετική σπανιότητα), νερού διαμόρφωσε τους πολιτισμούς ιστορικά. Μεγάλοι πολιτισμοί αναπτύχθηκαν σε περιοχές με άφθονο νερό και εύφορο έδαφος (Μεσοποταμία, Μινωϊκή Κρήτη) ή αφανίστηκαν όταν επλήγησαν από ξηρασία (Μεξικό, Περού, Μυκήνες, Μινωϊκή Κρήτη) (8, 10). Η διαθεσιμότητα νερού έχει διαμορφώσει, μεταξύ άλλων, τα καθεστώτα διαχείρισης νερού. Για παράδειγμα, το καθεστώς των παρόχθιων δικαιωμάτων (riparian rights) ισχύει στις πλούσιες σε νερό ανατολικές ΗΠΑ ενώ το καθεστώς της προγενέστερης οικειοποίησης (prior appropriation) ισχύει στις δυτικές (9).
Η διαθεσιμότητα νερού διαμόρφωσε όμως και τις υλικές υποδομές και τις τεχνολογίες εκμετάλλευσης του (δίκτυα ύδρευσης, άρδευσης, υδραγωγεία, νερόμυλοι για παραγωγή ενέργειας), τις τοπικές οικονομίες, την αρχιτεκτονική και πολεοδομία, καθώς και τις κοινωνικο-πολιτιστικές πρακτικές και καθημερινές συνήθειες χρήσης του.
Στη Μινωική Κρήτη, οι εγκαταστάσεις υδροδότησης διαφοροποιούνταν ανάλογα με τις υδρολογικές συνθήκες μιας περιοχής (10). Στις υγρές περιοχές της γης αναπτύχθηκαν ορυζώνες ενώ στις ξηροθερμικές περιοχές καλλιεργήθηκαν ξηρικά σιτηρά και όσπρια. Στις τελευταίες, η διαχείριση του νερού με στόχο την εξοικονόμηση και επάρκεια του έχει αποτυπωθεί σε όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Στα Κυκλαδονήσια, όπως και αλλού, το βρόχινο νερό συλλεγόταν στις ταράτσες των σπιτιών και αποθηκευόταν σε στέρνες στα υπόγεια τους. Η κατανάλωση νερού, για κάθε δραστηριότητα, περιοριζόταν στην άκρως απαραίτητη. Τα σπίτια κατασκευαζόταν από πέτρα και ξύλο, για δροσιά στις ζεστές και ζεστασιά στις ψυχρές ημέρες. Σ’ αυτό βοηθούσε και η αρχιτεκτονική διαμόρφωση (κατάλληλος προσανατολισμός, όπου ήταν εφικτό, εσωτερικές αυλές, μικρά παράθυρα).
Η οικονομική διάρθρωση και οι χρήσεις γης, γενικότερα, διαφοροποιούνται σημαντικά μεταξύ υγρών και ξηροθερμικών περιοχών ακόμα και με την έλευση της τεχνολογικής προόδου και της παγκοσμιοποίησης που έφεραν δύο μεγάλες μεταβολές. Πρώτον, η τεχνολογία διαχείρισης νερού (φράγματα, εκτροπές ποταμών, λιμνοδεξαμενές, κ.ά.) απεξάρτησε την τοπική οικονομία από τη διαθεσιμότητα νερού τοπικά αλλά την αντικατέστησε με εξάρτηση από υπερτοπικές αποφάσεις… Δεύτερον, η παγκοσμιοποίηση διακίνησε παγκόσμια το υδροβόρο πρότυπο παραγωγής και κατανάλωσης των πλούσιων σε νερό αναπτυγμένων χωρών της Δύσης. Οι ξηροθερμικές περιοχές, με τη βοήθεια της τεχνολογίας, το υιοθέτησαν, εγκατέλειψαν το παραδοσιακό πρότυπο και τις «καλές συνήθειες» που είχαν αναπτύξει μέσα από μια μακρά περίοδο προσαρμογής στην «πενία νερού», απώλεσαν την ανθεκτικότητα τους κι έγιναν περισσότερο ευάλωτες σε συμβάντα ξηρασίας. Μερικά παραδείγματα:
– Υδροβόρα γήπεδα γκολφ ξεφύτρωσαν στον Ευρωπαϊκό νότο, στη Σαχάρα, στις νοτιοδυτικές ΗΠΑ και άλλες περιοχές φτωχές σε νερό.
– Τοπικές, ενδημικές, καλλιέργειες αντικαταστάθηκαν με άλλες υδροβόρες που ευνοήθηκαν με επιδοτήσεις.
– Χώροι πρασίνου καλύπτονται με γκαζόν ενώ υπάρχουν διαθέσιμοι ενδημικοί χλοοτάπητες.
– Η δόμηση έγινε πυκνότερη ή/και με ακατάλληλα υλικά (γυαλί, μέταλλο).
– Η τουριστική ανάπτυξη συνεπάγεται υπερβολική χρήση νερού που ανταγωνίζεται την γεωργία τη θερινή περίοδο.
– Η υποβάθμιση της γης των ξηροθερμικών περιοχών συνεπάγεται απώλεια γενετικού υλικού, πολύτιμου πόρου για την προσαρμογή σε καταστάσεις ξηρασίας, μεταξύ άλλων.
– Ο καταναλωτικός τρόπος ζωής είναι σπάταλος. Η παραγωγή και χρήση πλήθους μη αναγκαίων προϊόντων και δραστηριοτήτων απαιτούν σημαντική κατανάλωση νερού.
Αντιμετώπιση της ξηρασίας, είναι θέμα φρόνησης και συνήθειας
Στην τρέχουσα συγκυρία, υγρές και ξηροθερμικές περιοχές μαζί απειλούνται από την ξηρασία και αγωνιωδώς αναζητούν τρόπους αντιμετώπισης των επιπτώσεων της ξεκινώντας, όμως, από διαφορετικές αφετηρίες και διαφορετικό αναπτυξιακό παρελθόν. Τόσα χρόνια δεν άκουγαν, όσο έπρεπε τουλάχιστον, τις προειδοποιήσεις και υποδείξεις των επιστημόνων και των διεθνών οργανισμών γιατί είχαν υποεκτιμήσει, ιδιαίτερα η αναπτυγμένη Δύση, την πιθανότητα και τις βαριές επιπτώσεις της.
Η Γραμματεία της Σύμβασης για την Ερημοποίηση προειδοποιούσε επί χρόνια και πρότεινε μέτρα αντιμετώπισης της ξηρασίας. Στα κύρια συμπεράσματα της Διάσκεψης των Μελών (COP15, Μάϊος 2022), δίνεται προτεραιότητα στην ετοιμότητα και την προσαρμογή στην ξηρασία και στην ανάγκη αλλαγής παραδείγματος από αντιδραστικές, ορμώμενες από την κρίση, σε ενεργητικές και προληπτικές προσεγγίσεις (1). Επαναλαμβάνεται η αδήριτη αναγκαιότητα προστασίας του εδάφους, γιατί νερό και έδαφος είναι αχώριστα και αλληλο-υποστηριζόμενα, με εφαρμογή σχεδιασμού χρήσεων γης, πρακτικών αειφορικής διαχείρισης γης (sustainable land management) και πολιτικών αποκατάστασης οικοσυστημάτων γιατί η αποκατάσταση της γης είναι οικονομικά αποδοτικότερη. Τονίζεται δε η σημασία της εκπαίδευσης και των ΜΜΕ στην ενίσχυση της ετοιμότητας για αντιμετώπιση της ξηρασίας.
Παρόμοιες προτάσεις έχουν γίνει κατ’ επανάληψη για την αντιμετώπιση της υποβάθμισης της γης, της ερημοποίησης και των φυσικών κινδύνων γενικότερα. Ραχοκοκαλιά τους είναι ο σχεδιασμός σε δύο μέτωπα: σχεδιασμός έκτακτης ανάγκης για ετοιμότητα σε κρίσεις και διαρκής σχεδιασμός για μετάβαση και προσαρμογή σε άλλο τρόπο παραγωγής και κατανάλωσης πόρων βασισμένο στην αυτάρκεια, την επιλογή της «μέσης λύσης» ανάμεσα σε άκρα (11). Η οικοσυστημική προσέγγιση (ecosystem-based approach) υπαγορεύει επιλογή δραστηριοτήτων και χρήσεων γης και πόρων σε μια περιοχή με βάση τις εγγενείς δυνατότητες τους, χωρίς υπερβολική εξάρτηση και επανάπαυση στις δυνατότητες της τεχνολογίας να λύνουν προβλήματα.
Η φρονητική προσέγγιση στο σχεδιασμό (phronetic planning approach), που εισήγαγε ο καθηγητής της Οξφόρδης Bent Flyvjberg (12), εμπνευσμένη από την Αριστοτελική φρόνηση, τονίζει την αναγκαιότητα της φρόνησης στη λήψη αποφάσεων γιατί μόνο έτσι επιτυγχάνεται η αυτάρκεια, μετριοπάθεια, η προσαρμογή και η ετοιμότητα.
Φρόνηση είναι η (ατομική και συλλογική) ικανότητα να λαμβάνεται η σωστή απόφαση, σε συγκεκριμένο τόπο και ιδιαίτερες συνθήκες, στο σωστό χρόνο και για το σωστό λόγο (13). Καλλιεργείται και αποκτάται με τη συνήθεια, τη διαρκή επανάληψη «σωστών» πράξεων και πρακτικών για το ‘σωστό’ λόγο. Κι αυτό αναδεικνύει τη βαρύνουσα σημασία της παιδείας και της πολιτικής βούλησης. Η παιδεία, τυπική αλλά κυρίως βιωματική, σε όλες τις ανθρώπινες δραστηριότητες βοηθά στην απόκτηση και εδραίωση συνηθειών, στη διαμόρφωση του ανθρώπου. Δεν γεννιόμαστε κάτι, γινόμαστε κάτι με τη συνήθεια, την επαναλαμβανόμενη πράξη, όπως δεν κουραζόταν να υπενθυμίζει ο Αριστοτέλης. Η πολιτική βούληση θέτει το ευρύτερο πλαίσιο μέσα στο οποίο λαμβάνονται αποφάσεις, επηρεάζοντας έτσι την κατεύθυνση και τα αποτελέσματα τους.
Τα μεγάλα αιτήματα που προκύπτουν από αυτή τη συλλογιστική για τη χρήση και διαχείριση γης και πόρων στην προκείμενη περίπτωση είναι:
Να ενθαρρυνθεί και να ενισχυθεί η υιοθέτηση ξηροθερμικών συνηθειών… η επιστροφή στον παραδοσιακό τρόπο χρήσης γης και πόρων στις ξηροθερμικές περιοχές για να ετοιμαστούν οι κοινωνίες βορρά και νότου καλύτερα απέναντι στα τρέχοντα και μελλούμενα σοκ.
Να αναβαθμιστεί η σημασία της Διεθνούς Σύμβασης για την Ερημοποίηση και την Ξηρασία που παραμένει αφανής σε σχέση με τις άλλες δύο αδελφές της, τη Σύμβαση για το Κλίμα και τη Σύμβαση για τη Βιοποικιλότητα (ΧΧ) και, κυρίως, να ενθαρρυνθεί δυναμικά η εφαρμογή της σε εθνικό επίπεδο για αυτονόητους λόγους, τους σωστούς… Μια συνήθεια είναι κι αυτό, η καλή …
Σημειώσεις
https://www.unccd.int/desertification-and-drought-day-2022
(2) https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9E%CE%B7%CF%81%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%B1
(3) Ο ευρέως χρησιμοποιούμενο δείκτη ξηρασίας (aridity index) – ο λόγος βροχόπτωσης προς δυνητική εξατμισοδιαπνοή – το εξηγεί. Η αύξηση της θερμοκρασίας αυξάνει την εξατμισοδιαπνοή (τον παρονομαστή) και ο δείκτης μικραίνει. Τιμές του δείκτη κάτω του 0.5 υποδηλώνουν σοβαρές έως ανησυχητικές καταστάσεις ξηρασίας
(4) https://www.efsyn.gr/kosmos/eyropi/357022_i-heiroteri-xirasia-tis-hilietias-stin-kentriki-eyropi
https://a-z-animals.com/blog/the-worst-droughts-in-human-history-and-what-happened-after/
(5) https://www.britannica.com/story/current-and-historical-droughts-around-the-world
(6) https://www.kathimerini.gr/society/286600/15-megales-xirasies-se-150-chronia/
(7) https://www.unccd.int/resources/publications/drought-numbers
(10) Αγγελάκης, Α. «Οι Μινωΐτες και οι υδατικοί πόροι». ΤΟ ΒΗΜΑ 24/11/2008.
(11) Γιατί «το δε δούλον ουκ αύταρκες» (https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/334998_de-doylon-oyk-aytarkes)
(12) Flyvbjerg B (2004) Phronetic planning research: theoretical and methodological reflections. Planning Theory and Practice 5(3): 283–306
(13) Briassoulis H. (2022) The Making of Good Public Plans: Phronesis, Phronetic Planning Research and Assemblage Thinking, Planning Theory https://doi.org/10.1177/14730952221102533
(14) https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/298437_erimopoiisi-o-lygmos-tis-mikris-adelfis
* Η Ελένη Καπετανάκη-Μπριασούλη, είναι ομ. καθηγήτρια τμήμα Γεωγραφίας, πανεπιστήμιο Αιγαίου, e.briassouli@aegean.gr
