Του ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ ΚΥΜΑΚΗ*
Ως επακόλουθο της σχετικής αποφάσεως του υπουργού Παιδείας, έχουν ήδη διατυπωθεί διάφορες απόψεις υπέρ ή κατά του εν λόγω βουλεύματος. Συχνά σε συζητήσεις ακούγονται επιχειρήματα όπως «ξεπερασμένο μάθημα» και «άχρηστη γλώσσα». Ως εκ τούτου, θεωρώ πως είναι χρήσιμο να δούμε γιατί είναι χρήσιμη η διδασκαλία των λατινικών στα σχολεία. Οι τομείς που θα επικεντρωθούμε είναι σχετικοί με νέα λογοτεχνία, λοιπές επιστήμες και καθημερινότητα. Σκοπός είναι η ανάδειξη της χρησιμότητας των λατινικών, εν συνόλω, και όχι μόνο για την κλασσική φιλολογία.
Η λατινική λογοτεχνία παρεμβάλλεται μεταξύ της αρχαίας ελληνικής και της σύγχρονης. Προσλαμβάνει τις αρχές των αρχαιοελληνικών κειμένων, είτε πρόκειται για ποίηση, είτε για πεζά κείμενα, ειδικά φιλοσοφικά. Το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστά ίσως ο Διονύσιος Σολωμός. Εάν διαβάσουμε τον Ύμνον εις την ελευθερίαν, κάτω ακριβώς από τον τίτλο βλέπουμε έναν υπότιτλο γραμμένο στα ιταλικά: «Libertà vo cantando ch’ è si cara come sa chi per lei vita rifiuta», το οποίο μεταφράζεται ως «την ελευθερία τραγουδώ, την τόσο αγαπητή, όπως γνωρίζει εκείνος που για χάρη της απαρνιέται τη ζωή του». Η συγκεκριμένη φράση παραφράζει ένα αντίστοιχο στίχο του Δάντη. Όταν ο Κάτων ο Νεώτερος συναντά στην πύλη του Καθαρτηρίου τον Βιργίλιο, τον κορυφαίο ποιητή της Ρώμης, και τον Δάντη, απορεί που ξέφυγαν από την κόλαση και τους ρωτά τι γυρεύουν. Ο ποιητής Βιργίλιος του απαντά εκ μέρους του Δάντη ότι «libertà va cercando, ch’è sì cara, come sa chi per lei vita rifiuta», «την ελευθερία αναζητά, την τόσο αγαπητή, όπως γνωρίζει εκείνος που για χάρη της απαρνιέται τη ζωή του» (Purg. 1, 70-72), κρύβοντας έναν έπαινο προς το πρόσωπό του, καθώς ο ίδιος ο Κάτων προτίμησε να αυτοκτονήσει για να παραμείνει ελεύθερος. Ο Σολωμός ξεκάθαρα χρησιμοποιεί τον Δάντη. Το ποίημα δε μπορεί να εκτιμηθεί πλήρως δίχως την ανάλυση και αυτών των στίχων, τους οποίους ο ποιητής θεώρησε τόσο σημαντικούς ώστε τους ξεχώρισε από το υπόλοιπο ποίημα. Για να συμβεί όμως αυτό, χρειάζεται να γνωρίζουμε πόσο σημαντικός υπήρξε ο Βιργίλιος για τη λατινική ποίηση, γεγονός που ωθεί τον Δάντη να τον διαλέξει για οδηγό του στον Κάτω Κόσμο. Άλλα παραδείγματα εντοπίζονται στην κρητική ποίηση, καθότι ποιητές όπως ο Κορνάρος και ο Χορτάτζης άντλησαν από έργα μεγάλων ποιητών της ιταλικής αναγέννησης. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα του Torquato Tasso και του Ludovico Ariosto, οι οποίοι γνώριζαν πολύ καλά την αρχαία ελληνική και τη λατινική γραμματεία, όπου βασίστηκαν για να συνθέσουν τα έργα τους.
Κατά τα άλλα, το επιχείρημα ότι τα λατινικά χρησιμεύουν μόνο για τη φιλολογία είναι αναληθές. Τρανταχτό παράδειγμα συνιστά η νομική, όπου τα λατινικά αποφθέγματα έχουν την τιμητική τους. «Dura lex, sed lex» («σκληρός νόμος, αλλά νόμος») και «altera pars auditur» («ας ακουστεί και η άλλη πλευρά») είναι μερικά εξ αυτών. Παρόμοια, στην κοινωνιολογία υπάρχει έντονο το λατινικό στοιχείο στην ορολογία, εφόσον άλλωστε το πρώτο συνθετικό του όρου «sociology» προέρχεται από το λατινικό «socius» (σύντροφος). Φράσεις μάλιστα όπως «status quo» (υπάρχουσα κατάσταση πραγμάτων) και «a priori» (εκ των προτέρων) είναι γνωστές ακόμη και στο ευρύτερο κοινό. Επίσης, χημεία και βιολογία χρησιμοποιούν εξίσου τα λατινικά. Στη μεν ορισμένα σύμβολα των χημικών στοιχείων προέρχονται από την αντίστοιχη λατινική λέξη, όπως ο σίδηρος (Ferrum) και ο χαλκός, για τον οποίο το σύμβολο αντλείται από το λατινικό όνομα της Κύπρου (Cuprum). Στη δε βιολογία, οι επίσημες ονομασίες των φυτών, αλλά και των ιών κάποτε, είναι λατινικές. Τέλος, μεγάλοι Λατίνοι φιλόσοφοι, όπως ο Λουκρήτιος και ο Σενέκας, μελετώνται από τη σχολή Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών για τις επικούρειες και στωικές αντιλήψεις θέσεις τους αντίστοιχα. Και φυσικά υπάρχει η πάντα διαχρονική αξία των ιστορικών κειμένων σημαντικών ιστορικών, με πλέον γνωστό τον Τάκιτο.
Επιπλέον, χρησιμότητα υπάρχει και στην καθημερινότητα. Ουκ ολίγες φορές αποκαλείται κάποιος, έστω με αστεϊσμό, «Νέρων». Αντιστοίχου ονόματος πρόγραμμα, που μάλιστα εμπεριέχει δόση αστείου («Nero burning ROM[E]»), υπάρχει και στον υπολογιστή για εγγραφές δίσκων και λοιπών εργασιών παρομοίας φύσεως. Συν τοις άλλοις, συχνά γίνεται λόγος για τα «forum» στο διαδίκτυο, ως τόπους συζήτησης. «Forum» στην αρχαία Ρώμη λεγόταν ο χώρος της αγοράς, όπου μεταξύ άλλων διεξάγονταν και συζητήσεις. Σε πιο λόγιο επίπεδο, ακόμη και σήμερα αποκαλούνται «λεγάτοι» (legati= απεσταλμένοι) οι εντεταλμένοι από τον πάπα διαπραγματευτές. Διαφορετικά, το ίδιο επιχείρημα «αχρηστίας», που ουκ ολίγες φορές έχω ακούσει να επιστρατεύεται στις σχετικές συζητήσεις, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για σχεδόν κάθε διδασκόμενο μάθημα. Τα μαθηματικά χρησιμεύουν μονάχα για τις τέσσερις βασικές πράξεις, η φυσική είναι εντελώς αδιάφορη, η χημεία ακριβώς το ίδιο, παρόμοια και η βιολογία, όπως και τα αρχαία ελληνικά. Ώστε, εξαιρουμένων των αντιστοίχων επιστημών, τα παραπάνω μαθήματα είναι τουλάχιστον περιττά για όσους δεν ακολουθούν κάποιο σχετικό κλάδο. Αλλά όλα αυτά επελέγησαν με στόχο να δοθεί όσο το δυνατόν καθολική παιδεία στα παιδιά, ώστε η χρησιμότητα δε φαίνεται εκ πρώτης όψεως, όμως αυτό δε σημαίνει ότι δεν υπάρχει.
Εν κατακλείδι, φυσικά και όλα αυτά δε διδάσκονταν στα λατινικά του λυκείου. Ωστόσο θέτονταν οι βάσεις για το πανεπιστήμιο, όπου η χρησιμότητα είναι διαφορετική αναλόγως της εκάστοτε σχολής. Η διδασκαλία βέβαια, όπως ήταν δομημένη, όντως είχε πολλά ελαττώματα. Πράγματι χρειάζονταν πολλές διορθώσεις για να επέλθουν τα βέλτιστα αποτελέσματα. Εντούτοις, όταν κάτι χρειάζεται αλλαγές, η κατάργησή του δεν είναι λύση. Το σύστημα εκπαίδευσής μας για παράδειγμα έχει αρκετές αδυναμίες, όμως αυτό δε συνεπάγεται ότι η κατάργηση της παιδείας εν γένει συνιστά λύση.
* Ο Κυμάκης Α. Στυλιανός είναι φιλόλογος
