Πρωτεργάτες των εθνικών αγώνων του Ελληνισμού ήταν πάντα οι ιερωμένοι. Στην Κρήτη τέτοιοι ήταν:
1. Οι σφαγιασθέντες το 1821 Ιεράρχες Κρήτης, Άγιοι, Γεράσιμος Κρήτης, Νεόφυτος Κνωσού, Ιωακείμ Χερσονήσου, Ιερόθεος Λάμπης, Ζαχαρίας Σητείας, Ιωακείμ Πέτρας, Γεράσιμος Ρεθύμνης, Καλλίνικος Κυδωνίας, Μελχισεδέκ Κισσάμου. Του Γεράσιμου Ρεθύμνης πήραν το αίμα του και έβαψαν τις Τουρκικές σημαίες, με υπόδειξη των Εβραίων του Ρεθύμνου για να νικήσουν δήθεν και το κεφάλι το περιέφεραν στα χωριά.
2. Ο Θρυλικός Ξωπατέρας ή Ξέπαπας,(που σημαίνει αυτόν που δεν είναι πλέον παπάς), κατά κόσμον Ιωάννης Μαρκάκης. Σκότωσε έναν γενίτσαρο και καθαιρέθηκε από την επισκοπή, κατόπιν τουρκικών πιέσεων. Σκοτώθηκε το 1828 μετά από τριήμερη σκληρή πολιορκία στη Μονή Οδηγήτριας Αστερουσίων. Αποκεφαλίσθηκε και το κεφάλι του το φόρτωσαν στην πλάτη της αδελφής του και το πήγαν στο Τυμπάκι
3. Ο Καπετάν Μητροφάνης Καλογεράκης, (Μοναχός) Αρχηγός το 1821-29 στο Αμάρι, με τη μοναδική ιστορία του. Τραυματίσθηκε σε ενέδρα, μετά την επιστροφή του από την Πελοπόννησο, αποκεφαλίσθηκε και το κεφάλι του το πήγαν στη μάνα του στον Άϊ-Γιάννη Αμαρίου και στη συνέχεια στο Μ. Κάστρο, όπου γιόρτασαν το κατόρθωμά τους.
4. Ο Μελχισεδέκ Τσουδερός Ηγούμενος της Ι.Μ. Πρέβελη, το 1821 σκοτώθηκε στην επανάσταση
5. Ο Γαβριήλ Μαρινάκης, Ηγούμενος του Αρκαδίου το 1866, σκοτώθηκε στο ολοκαύτωμα Αρκαδίου, ένας εκ των πυρπολητών.
6. Ο Παπα-Λευτέρης Νουφράκης. Στις 19 Ιανουαρίου του 1919, 466 χρόνια μετά την Άλωση της Πόλης, ο ηρωικός στρατιωτικός ιερέας από τις Αλώνες Ρεθύμνου, κατάφερε και τέλεσε τη Θεία Λειτουργία στην Αγία Σοφία πρώτη φορά μετά το 1453, μπροστά στα έκπληκτα μάτια Τούρκων και Ελλήνων της Πόλης, που βρισκόταν εκείνη την ημέρα στον μεγάλο ναό. Ήταν η πρώτη και τελευταία φορά μέχρι σήμερα από το 1453, που ελληνικά πολεμικά στάθμευσαν στην Κωνσταντινούπολη.
7. Ο Ηγούμενος του Αρκαδίου, Διονύσιος Ψαρουδάκης. Ήταν μόλις 17 χρόνων όταν πήρε μέρος στην τελευταία μάχη που έγινε μεταξύ Τούρκων και Κρητικών, στα χωριά Πηγή, Μέση, Λούτρα, το 1897. Γίνεται υπέρμαχος της ιδέας της Ένωσης, ξεσηκώνοντας με τον πύρινο λόγο του τα χωριά του δήμου Αρκαδίου.
Με την έναρξη του Μακεδονικού Αγώνα ο Διονύσιος βρίσκεται στο κέντρο των επιχειρήσεων με αρχηγό τον Στυλιανό Κλειδή.
Στον αγώνα της Βορείου Ηπείρου το 1914 ξαναζώνεται τ’ άρματα.
Η Μάχη της Κρήτης τον βρίσκει να ξεσηκώνει πάλι τα χωριά για ν’ αντισταθούν.
Ο Παντελής Πρεβελάκης τονίζει: «Τιμώ πράγματι τη μνήμη του Διονυσίου Ψαρουδάκη, που ενσάρκωνε με τρόπο υποδειγματικό τη Χριστιανική και ηρωική παράδοση της Κρήτης».
8. Ο Αγαθάγγελος Λαγουβάρδος (1936-1944). Το 1941 ηγούμενος της Μονής Πρέβελη γίνεται η εμβληματική μορφή του αγώνα μεταβάλλοντας το μοναστήρι σε πύλη της ελευθερίας. Περίθαλψε πολλούς Άγγλους στρατιωτικούς και τους βοήθησε να διαφύγουν στη Μέση Ανατολή, δραστηριότητα που προκάλεσε την επικήρυξή του από τους Γερμανούς. Διαφεύγει στη Μέση Ανατολή, όπου υπηρέτησε στον εκεί ελληνικό στρατό ως στρατιωτικός ιερέας με τον βαθμό του λοχαγού. Οι Γερμανοί κατέστρεψαν το μοναστήρι και πολλοί μοναχοί οδηγήθηκαν στις φυλακές των Χανίων.
9. Ο Παπά Σπύρος Αποστολάκης, του ΕΑΜ Κισάμου. Ο μοναδικός Παπάς- Οπλαρχηγός της αντίστασης πανελλαδικά, αλλά και ο μόνος που μπορούσε να συγκεντρώσει 400-500 άνδρες στην Κρήτη. Οι άνδρες του τραγουδούσαν «Το ’χομε γράψει στο σκούφο του παπά μας, λαοκρατία και όχι βασιλιά». Δυστυχώς στον εμφύλιο δολοφονήθηκε. Βλ. Ψυχουντάκη Γιώργου, Ο κρητικός μαντατοφόρος».
10. Ο Παπά Γιάννης Σκουλάς από τα Ανώγια. Συμμετέχει στη μάχη της Κρήτης στο Ηράκλειο και στο Ρέθυμνο. Βοηθά στη διάσωση των συμμαχικών στρατιωτών που εγκλωβίστηκαν στην Κρήτη. Πηγαίνει στο Κάιρο όπου εκπαιδεύεται ως καταδρομέας αλεξιπτωτιστής, εξελίσσεται σε Λοχαγό και επιστρέφει στην Κρήτη, όπου συνεχίζει την αντιστασιακή του δράση σε συνεργασία με τους Άγγλους και ντόπιους αγωνιστές.
11. Ο Παπά Γιάννης Αλεβιζάκης, ήταν δυναμικό στέλεχος της αντίστασης στις Αλώνες Ρεθύμνου και στενός συνεργάτης των Άγγλων αξιωματικών. Συνέλαβαν το γιό του και τον εκτέλεσαν ενώ ο ίδιος επικηρύχθηκε. Το 1943 οι Άγγλοι τον έστειλαν στη Μέση Ανατολή με ταχύπλοο.
Ήταν ολοκληρωτικά αφοσιωμένος στην πίστη και στην πατρίδα. Είπε στον Xan Fielding: «Έχω τρεις γιους, καταλλήλου ηλικίας, και τους προσφέρω στον αγώνα, εν ονόματι Κυρίου, για την απελευθέρωση της Πατρίδος μας».
12. Ο παπά Κυριάκος Κ. Κατσαντώνης με το ψευδώνυμο στην αντίσταση Κεντριανός. Γεννήθηκε στο Άνω Μέρος Αμαρίου το 1899.
Πήρε μέρος στην Μικρασιατική Εκστρατεία και προάχθηκε σε Ανθυπασπιστή. Την Γερμανοκατοχή οργανώθηκε στην Αντίσταση συνεργαζόμενος ένοπλα, κυρίως με τους Άγγλους κατασκόπους, αλλά και με τις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις. Ο αρχηγός της Αγγλικής κατασκοπίας Κρήτης, Ταγματάρχης Τομ Νταμπάμπιν (Ιωάννης) αναφέρει: «ο παπάς, ένας γίγαντας, ακόμα ωραίος άντρας, που είχε υπηρετήσει ως Ανθυπασπιστής ιππικού….. Πολλά τραγούδια έμαθα από τον πολεμιστή παπά του Άνω Μέρους». Οι Γερμανοί πληροφορούνται τη δράση του και καταζητείται. Το 1943 φεύγει στη Μέση Ανατολή. Εκεί κατετάγη με το βαθμό του Λοχαγού. Στη συνέχεια τον έστειλαν στη Λιβύη απ’ όπου και επανήλθε το 1945. Αναφορές σ’ αυτόν κάνουν πολλοί αγωνιστές της αντίστασης όπως ο Άγγλος κατάσκοπος Ζ. Φήλντινγκ (Αλέκος), ο Γιώργης Ψυχουντάκης, ο Φέρμορ, ο Καλογεράκης Στελιανός κ.ά.
Ας είναι αιωνία η μνήμη τους, για τους κόπους, τους αγώνες, τους κινδύνους και τις θυσίες για την ελευθερία μας.
