Ο φυτικός πλούτος του νησιού μπορεί να αποτελέσει ένα ισχυρό μοχλό ανάπτυξης για την Κρήτη εφόσον διασωθεί, προστατευθεί, αναδειχθεί και αξιοποιηθεί σωστά. Αγροτική παραγωγή, κρητική γαστρονομία, φαρμακευτική ιατρική και κοσμετολογία είναι μερικές μόνο εφαρμογές, τις οποίες μπορούν τα ενδημικά φυτά και τα βότανα του νησιού να πρωταγωνιστήσουν και να κατακτήσουν τις εγχώριες και διεθνείς αγορές.
Αυτό που χρειάζεται είναι οργάνωση, συντονισμός και συνεργασίες αρμόδιων φορέων παραγωγών, επιστημόνων, αυτοδιοίκησης και κράτους.
Το 2010 η Πολιτιστική Εταιρεία Πανόρμου «Επιμενίδης» είχε διοργανώσει με μεγάλη επιτυχία την ημερίδα «Ο φυτικός πλούτος της Κρήτης». Δεκατέσσερα χρόνια μετά, προχθές Κυριακή 13 Οκτωβρίου έγινε προσέγγιση του ίδιου θέματος με τους ίδιους αλλά και με νέους εισηγητές σε μια προσπάθεια να υπάρξει ενημέρωση για την σημερινή πραγματικότητα, με στόχο την προστασία και την ανάδειξη του «Φυσικού Πλούτου της Κρήτης» αλλά και να ανιχνευτούν οι δυνατότητες δημιουργίας ενός βιώσιμου αναπτυξιακού μοντέλου που θα στηρίζεται σε αυτόν.
Η Κρήτη πλέον αποτελεί μια από τις Γαστρονομικές Περιφέρειες της Ευρώπης για το 2026, ύστερα από την ομόφωνη απόφαση της επιτροπής του Διεθνούς Ινστιτούτου Γαστρονομίας, Πολιτισμού, Τεχνών και Τουρισμού (IGCAT).
Η επιστημονική έρευνα για το χαρούπι και το γονιδίωμα του κρητικού δέντρου
Στη διάρκεια της ημερίδας έγινε ιδιαίτερη αναφορά στο χαρούπι, στην επιστημονική έρευνα που ολοκληρώθηκε για το γονιδίωμα της χαρουπιάς, από το Πανεπιστήμιο Κρήτης και τον πρόεδρο του Τμήματος Βιολογίας, Κρίτωνα Καλαντίδη. Πρόκειται για την πρώτη ανάλυση γονιδιώματος χαρουπιάς που έγινε παγκοσμίως με σκοπό να προστατευτεί το DNA των ποικιλιών χαρουπιάς που ευδοκιμούν στην Κρήτη. Αυτό σημαίνει ότι μόλις κατοχυρωθεί ο γενετικός κώδικας που αντιστοιχεί στην συγκεκριμένη ποικιλία, δεν θα μπορεί μελλοντικά κάποια άλλη χώρα να παρουσιάσει ως δική της μια χαρουπιά κρητικής προέλευσης που τυχόν μεταφυτεύτηκε εκεί. Όπως ανάφερε στα «Ρ.Ν.» ο Κρίτωνας Καλαντίδης, καθηγητής στο τμήμα Βιολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης και συνεργαζόμενος ερευνητής στο ΙΤΕ:
«Έχει γίνει μία προσπάθεια να αλληλουχίσουμε το γονιδίωμα της χαρουπιάς, η οποία έχει ολοκληρωθεί και είναι προς δημοσίευση. Είναι ένα γονιδίωμα της Κρητικής χαρουπιάς και το πρώτο μάλιστα που έχει γίνει στον κόσμο, σε μία χαρουπιά στην Πλάκα, πάνω από το Λασίθι, η οποία είναι μάλλον τοπική ποικιλία. Λέω μάλλον, γιατί κανείς δεν ξέρει το ιστορικό της χαρουπιάς στο νησί.
Έχουμε μπει σε μία διαδικασία να αλληλουχίσουμε και άλλες ποικιλίες. Έχουμε συγκεντρώσει 10 διαφορετικούς φαινοτύπους χαρουπιάς, δηλαδή τύπους δέντρων που έχουν κάποια χαρακτηριστικά, μοιάζει να είναι γενετικά, όχι δηλαδή ένα που είναι πιο καχεκτικό, αλλά ένα που μοιάζουν να βγαίνουν οι καρποί του όλοι μαζί. Με βάση κάποια γενικά χαρακτηριστικά, διαλέγεις κάποια δέντρα που θεωρείς ότι είναι ιδιαίτερα και με αυτά ο σκοπός μας είναι να διαβάσουμε το dna τους και να μπορέσουμε να αρχίσουμε να μιλάμε για συγκεκριμένους γενοτύπους και ίσως ποικιλιών».
Αναφερόμενος στο πρώτο γονιδίωμα ο κ. Καλαντίδης εξήγησε ότι είναι μεσαίου μεγέθους, στο μέγεθος του αμπελιού, αλλά αυτό που όπως τόνισε έχει ενδιαφέρον είναι ότι ανήκει στην οικογένεια του φασολιού, που λέγεται φαμπάσε. «Η οικογένεια έχει την τάση να χρησιμοποιεί το ατμοσφαιρικό άζωτο, που είναι πολύ σημαντικό, γι’ αυτό θα δείτε ότι ο κόσμος φυτεύει συχνά κουκιά ή βίκο για να τα γονιμοποιήσει επειδή αυτά έχουν αυτήν την τάση να δεσμεύουν το άζωτο. Αυτό έχει ένα κόστος για αυτά τα φυτά σε σχέση με την άμυνά τους απέναντι σε μικροοργανισμούς.
Η χαρουπιά ενώ ανήκει σε αυτήν την κατηγορία από το γονιδίωμα, μπορούμε να πούμε ότι δεν έχει αυτήν την ικανότητα, να χρησιμοποιεί το ατμοσφαιρικό άζωτο, αλλά ταυτόχρονα έχει πολύ μεγάλη ανθεκτικότητα σε νόσους. Είναι ένα φυτό με τρομερά μεγάλη αντοχή στην ξηρασία και σε αρρώστιες. Έχουμε βρει αρρώστια στην χαρουπιά, αλλά δεν είναι μεγάλης σημασίας, από την άποψη ότι δεν ασκούν μεγάλη επιβάρυνση στο δέντρο.
Από αυτήν την άποψη ενισχύεται η αντίληψη ότι ο λόγος που το φυτό δεν μπορεί να κάνει αζωτοδέσμευση σχετίζεται με το γεγονός ότι έχει μεγάλη ανθεκτικότητα σε αρρώστιες».
Αυτό που έχει σημασία μεγάλη, σύμφωνα με τον καθηγητή Καλαντίδη, είναι ότι «να μπορεί να διαφοροποιείται με βάση ένα αρχικό γονιδίωμα μεταξύ τους τις ποικιλίες χαρουπιών. Αυτή τη στιγμή θα τους λέγαμε οικότυπους, δηλαδή χαρακτηριστικές ποικιλίες που εμφανίζονται σε συγκεκριμένα μέρη ή που έχουν μία χαρακτηριστική εμφάνιση. Σε ένα-δύο χρόνια θα είμαστε σε θέση να μιλάμε για ποικιλίες, με κάποιο τρόπο.
Όταν βγάλεις την ταυτότητα του πρώτου γονιδιώματος, μετά μπορείς να πεις ότι το δεύτερο είναι διαφορετικό. Επίσης έτσι παρέχεις και ένα επίπεδο προστασίας της προέλευσής του. Αυτή είναι η απόλυτη ταυτότητά της χαρουπιάς, καλύτερη και από το αποτύπωμα του δαχτύλου. Όταν το κάνεις αυτό μπορείς να αρχίσεις να τα προστατεύεις».
Από την πλευρά του ο Χάρης Πρατσίνης, ερευνητής στο Ινστιτούτο Βιοεπιστημών και εφαρμογών του ΕΚΕΦΕ Δημόκριτος τόνισε ότι με την υποστήριξη του «Επιμενίδη», έχει δημιουργηθεί ένα δίκτυο επιστημόνων τα τελευταία χρόνια, τόσο από την Ελλάδα όσο και από το εξωτερικό και πραγματικά γίνονται μεγάλες προσπάθειες να χαρακτηριστούν οι διάφορες ποικιλίες χαρουπιάς και ιδιαίτερα με την υποστήριξη ενός προγράμματος που δόθηκε από την Περιφέρεια Κρήτης. «Πρώτον, έγινε η χαρτογράφηση του πρώτου γονιδιώματος της χαρουπιάς και μάλιστα έγινε σε Κρητική ποικιλία, από τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Κρήτης, Κρίτωνα Καλαντίδη. Σε συνεργασία με τον καθηγητή Χάρη Κατερινόπουλο από το Πανεπιστήμιο Κρήτης, απομονώθηκαν διάφορα εκχυλίσματα από Κρητικές χαρουπιές και εμείς στο Δημόκριτο μελετήσαμε τη βιοδραστικότητά τους, δηλαδή την επίδρασή τους σε ανθρώπινα κύτταρα, όσον αφορά την αντιδιοτοξική τους δράση, τη δυνατότητά τους να εμποδίζουν τη γλυκοζυλίωση των πρωτεϊνών και την καταστροφή των λειτουργικών μορίων. Τα αποτελέσματα είναι υποσχόμενα, η έρευνα συνεχίζεται και έχουμε πολλή δουλειά μπροστά μας.
Ουσιαστικά, εξετάζουμε την επίδραση του χαρουπιού στην υγεία μας. Εμείς σε πρώτη φάση στοχεύσαμε στα δερματικά κύτταρα, που σημαίνει ότι αυτά τα αποτελέσματα υποστηρίζουν τη χρήση για παράδειγμα εκχυλισμάτων από το σπόρο της χαρουπιάς για καλλυντικά, τα οποία μπορούν να κρατάνε το δέρμα σε καλύτερα κατάσταση και να αποφεύγεται η γήρανση.
Δεν ήταν άγνωστο ότι υπήρχαν οφέλη, είχαμε στοιχεία και ήδη υπάρχουν τέτοιου είδους προϊόντα, αλλά από ότι γνωρίζω, υπάρχει διάθεση από μεγάλες εταιρείες καλλυντικών να εντάξουν τα εκχυλίσματα του χαρουπιού στο πορτφόλιό τους.
Εμείς θα θέλαμε μία πρόσθετη και συνεχιζόμενη επιχορήγηση, ώστε να μπορέσουμε να χαρακτηρίσουμε όλες τις ποικιλίες χαρουπιού που υπάρχουν στην Κρήτη και να τις συγκρίνουμε με άλλες που υπάρχουν στον κόσμο, ούτως ώστε να βρούμε την υπογραφή της κάθε ποικιλίας, τόσο σε γενετικό επίπεδο, με χαρακτηρισμό του ενδοιώματος όπως κάνει ο κ. Καλαντίδης, αλλά και σε χημικό επίπεδο και επίπεδο διαδραστικότητας όπως κάνουμε εμείς».
«Το χαρούπι έχει μεγάλη διατροφική αξία και μπορεί να αξιοποιηθεί περαιτέρω στην καθημερινή διατροφή»
Τα σημαντικά διατροφικά οφέλη του χαρουπιού επεσήμανε η Αντριάνα Καλλιώρα, καθηγήτρια Διατροφής του Ανθρώπου και τροφίμων στο τμήμα Επιστήμης Διαιτολογίας-Διατροφής στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο τονίζοντας ότι:
«Το χαρούπι χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο στη διατροφή μας, μπορεί όμως να έχει καλύτερη θέση. Αυτό γιατί έχει πολλή υψηλή διατροφική αξία. Περιέχει φυσικά σάκχαρα, διαιτητικές ίνες και πολύτιμα μικροσυστατικά, τα οποία γνωρίζουμε ότι έχουν μεγάλη αξία για την υγεία του ανθρώπου.
Εμείς στο Χαροκόπειο πανεπιστήμιο σε συνεργασία με τον κ. Καλαντίδη κάνουμε έρευνα στα πλαίσια του έργου Advance Carob, το οποίο έχει χρηματοδοτηθεί από το Ελληνικό ίδρυμα καινοτομίας και βρίσκεται σε εξέλιξη. Έχουμε ήδη πολύ σημαντικά ευρήματα, όπως είναι ότι υγιείς εθελοντές, έχουμε δοκιμάσει ένα ρόφημα με χαρουπόσκονη και νερό και αυτό που φαίνεται ξεκάθαρα το χαρούπι λόγω της ιδιαίτερης σύστασης και των πολλών φαινολικών συστατικών, μπορεί να ρυθμίζει τη γλυκαιμία και την ινσουλιναιμία μετά από ένα γεύμα σαν αυτό.
Συνεχίζουμε την έρευνα, ήδη τρέχουμε μία σειρά προγραμμάτων με χρήση πολύ προηγμένης τεχνολογίας και αποδεικνύουμε ότι αυτά τα μικροσυστατικά κυκλοφορούν πράγματι στο αίμα του ανθρώπου, οπότε αναλύουμε στην ουσία δείγματα αίματος από τους εθελοντές μας. Έχουμε σχεδιάσει και ξεκινήσει ένα δεύτερο σημαντικό πρωτόκολλο, όπου έχουμε εντάξει το ρόφημα που περιέγραψα σε ένα τυπικό πρωινό γεύμα, το οποίο πιστεύουμε ότι λόγω των διαιτητικών ινών σε αυτήν την περίπτωση και όχι λόγω των μικροσυστατικών, η παρουσία του χαρουπιού θα οδηγήσει τον έλεγχο της όρεξης και του κορεσμού των εθελοντών που συμμετέχουν.
Για εμάς είναι αδιαμφισβήτητα τα οφέλη του χαρουπιού και είμαστε εδώ για να τα επικοινωνούμε και να τα γνωρίζει πια το ευρύ κοινό. Όσο η έρευνα προχωράει και υπάρχει χρηματοδότηση, θα πείθεται όλο και περισσότερο, γιατί θέλει την επιστημονική τεκμηρίωση για την αξία αυτού του προϊόντος που η αλήθεια είναι ότι είχε εγκαταλειφθεί. Αυτά που ξέρει μπορούν να πολλαπλασιαστούν με τη βοήθεια της έρευνας και αυτό που πρέπει να γίνει είναι να εστιάσει η πολιτεία ακριβώς στην υπόθεση της έρευνας για το χαρούπι».
«Τα άχρηστα φυτά μπορεί να έχουν ιδιαίτερες φαρμακευτικές χρήσεις»
Τα είδη φυτών που υπάρχουν στην Κρήτη είναι περίπου 2.200 εκ των οποίων το 10% είναι ενδημικά της Κρήτης σημείωσε ο Χάρης Κατερινόπουλος, ομότιμος καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης, τμήμα Χημείας προσθέτοντας ότι υπάρχουν φυτά που εμφανίζονται μόνο σε ένα μέρος του κόσμου, σε μικρά νησάκια γύρω από την Κρήτη. Άρα, ανέφερε έχουμε μία σειρά από φυτά τα οποία είναι παντελώς άγνωστα και ενδεχομένως να έχουμε τη δυνατότητα να μας υπηρετήσουν όσον αφορά τις φαρμακολογικές τους ιδιότητες. «Υπάρχουν πάρα πολλά φυτά, τα οποία στην Κρήτη θεωρούνται ζιζάνια, αλλά αν κοιτάξει κανείς τη χρήση τους σε πλανητικό επίπεδο υπάρχουν ιδιαίτερες φαρμακευτικές χρήσεις. Αυτά τα ευρήματα υπάγονται σε μία έρευνα που ξεκίνησε πριν 25 χρόνια στο Πανεπιστήμιο και ξεκίνησε με μία σειρά από φυτά, μεταξύ των οποίων είναι η ακονιζιά, ένα φυτό που φυτρώνει κυρίως σε μπάζα. Ανακαλύψαμε σε συνεργασία με τους μελισσοκόμους της Κρήτης, ότι μπορεί να σκοτώσει το τσιμπούρι της μέλισσας, τη λεγόμενη βαρρόα. Είναι ιδιαίτερο το εκχύλισμά της, δηλαδή το υλικό που παίρνει κανείς αν διαλύσει τα φύλλα και τους ανθούς σε οινόπνευμα, είναι ιδιαίτερα δραστικό. Αναφερθήκαμε σε άλλα φυτά που δεν είναι πολύ γνωστά, αυτή η δουλειά κράτησε 25 χρόνια και είχε πολύ καλά αποτελέσματα και στην νοοτροπία του κόσμου ακόμα, ο οποίος βλέπει πολλά ζιζάνια χωρίς να έχει γνώση για το τι μπορεί να κάνει το συγκεκριμένο φυτό.
Χρειάζεται μία κουλτούρα μεταξύ των επιστημόνων, όπου η καριέρα μπαίνει σε δεύτερο πλάνο και η ανάγκη του κοινού να μπαίνει σε πρώτο πλάνο. Έχουμε πάρα πολλά βιβλία που αναφέρονται στα φαρμακευτικά φυτά της Κρήτης, αυτό είναι πεδίο λαμπρό για τους νέους επιστήμονες που προσελκύουμε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης».
«Τα επιστημονικά δεδομένα ανοίγουν τον δρόμο για ένα βιώσιμο αναπτυξιακό μοντέλο»
Στην επιστημονική έρευνα που εξελίσσεται τα τελευταία χρόνια και στις πρωτοβουλίες της Πολιτιστικής Εταιρείας Πανόρμου «Επιμενίδης» με στόχο την ανάδειξη όχι μόνο του χαρουπιού αλλά συνολικά του φυτικού πλούτου της Κρήτης και την οξοποίησή του αναφέρθηκε η πρόεδρός της, Κορίνα Μηλιαράκη.
Κάνοντας μια μικρή ιστορική αναδρομή, γυρνώντας πίσω στο 2010, που ήταν η πρώτη φορά που επίσημα έγινε μία ημερίδα με επίκεντρο το φυτικό πλούτο της Κρήτης, με μεγάλη έμφαση στο χαρούπι. Τότε θυμάται η κ. Μηλιαράκη στην ημερίδα συμμετείχε ένας επιχειρηματίας από την Κύπρο. «Οι τοποθετήσεις των επιστημόνων ήταν πολύ σημαντικές για το φυτικό πλούτο και 14 χρόνια μετά επαναλαμβάνουμε την ημερίδα με το ίδιο θέμα, του είδους επιστήμονες και νέα δεδομένα.
Υπάρχει μονογραφία του κίστου του κρητικού της λαδανιάς. Πιστεύουμε ότι με την ερευνητική συνεργασία και τη δημιουργία της ομάδας αξιόλογων ερευνητών που έχουμε φτιάξει, έχουμε ήδη οδηγηθεί σε δεδομένα για την χαρουπιά που θα μας φανούν πολύ χρήσιμα για τη δημιουργία ενός βιώσιμου αναπτυξιακού μοντέλου, σε άμεση σχέση με τον πολιτισμό, την έρευνα και την προστασία του περιβάλλοντος».
Η επαναλειτουργία του Χαρουπόμυλου εντάσσεται στο πλαίσιο της ίδιας προσπάθειας, ώστε το μνημείο που αποτελεί σημείο αναφοράς του χαροπιού να ζωντανέψει:
«Έχουμε ήδη δημιουργήσει ένα Ευρωπαϊκό Μεσογειακό δίκτυο με συμμετοχή άλλων χωρών, όπως είναι η Πορτογαλία, η Ισπανία, η Αίγυπτος, το Μαρόκο και η Κύπρος και σκοπεύουμε να το αξιοποιήσουμε και να έχουμε πάρα πολλές δράσεις από κοινού. Ο Χαρουπόμυλος παίζει και θα παίξει πολύ σημαντικό ρόλο σε όλο αυτό», τόνισε.
«Τα ενδημικά φυτά της Κρήτης χρειάζονται προστασία»
Ο φυσικός πλούτος της Κρήτης είναι τεράστιος, συμπλήρωσε από την πλευρά της Άννα Δασκαλάκη, πρόεδρος του Γεωτεχνικού Επιμελητηρίου παραρτήματος Κρήτης και γεωπόνος, η οποία τόνισε ότι είναι επιτακτική ανάγκη αυτά να προστατευτούν και να διασωθούν «το φυσικό περιβάλλον και η βιοποικιλότητα του νησιού είναι στοιχεία που πρέπει να προστατεύσουμε, γιατί δίνουν μία παραδοσιακή διαχρονική αξία, που έχει κρατήσει τις κοινωνίες μας, όχι μόνο οικονομικά, αλλά και στον πολιτισμό και σε όλα. Πολλές εισηγήσεις και δουλειά που έχει γίνει από τους επιστήμονες, όχι μόνο του νησιού αλλά και σε πολλά ακαδημαϊκά ιδρύματα στη χώρα που αφορούν το πως μπορούν να αξιοποιηθούν οι χημικές ενώσεις, ιδιότητες που μπορούμε να εξάγουμε, χρήσεις που μπορούμε να λύσουμε προβλήματα με ένα πιο φυσικό τρόπο και μπορούν να αποτελέσουν διέξοδο στη βιομηχανία και αλλού.
Έχουμε μία τεράστια βιοποικιλότητα, από τις μεγαλύτερες και πλουσιότερες στον κόσμο. Πέρα από αυτό έχουμε και πάρα πολλά ενδημικά φυτά και κάποια από αυτά είναι σπάνια. Όλα αυτά τα θεωρούσαμε δεδομένα και σε πάρα πολλές κοινωνίες τα αξιοποιούν, όπως ο Αλάδανος, η Μαλοτήρα στα Λευκά όρη και τον Ψηλορείτη. Αυτά έχουν αρχίσει να απειλούνται από την ανθρώπινη δραστηριότητα, απειλούνται φυσικοί πληθυσμοί και καλλιεργούνται είδη που το γενετικό τους υλικό δεν είναι από εδώ. Δημιουργείται κίνδυνος γενετικής ρύπανσης.
Σε κάποια είδη έχουμε κάνει και προτάσεις, γιατί θεωρούμε ότι η καλλιέργεια σε πολλά από αυτά είναι ένας τρόπος να τα προστατεύσουμε και να τα διατηρήσουμε. Είναι αναγκαίο να προχωρήσουμε, αλλά πρέπει να γίνεται με σωστό τρόπο. Έχει χρηματοδοτήσει ένα μικρό πρόγραμμα η Περιφέρεια σε αυτό το κομμάτι και προσπαθούμε να δούμε πως μπορεί αυτό να συνεχιστεί και να δώσει διέξοδο σε ανθρώπους που θέλουν να καλλιεργήσουν. Για κάποιες περιοχές έχουμε να κάνουμε προτάσεις για να γίνουν καλλιέργειες, αποτελώντας συμπληρωματικό εισόδημα για τους ανθρώπους της περιοχής».
«Γνωρίζουμε όλοι ότι η φυτική μας ποικιλία είναι πάρα πολύ πλούσια, έχουμε πολλά βότανα, φυτά με πολλές χημικές ιδιότητες που μπορούμε να εκμεταλλευτούμε με διαφορετικούς τρόπους. Συναντιόμαστε ερευνητές, άνθρωποι από αναπτυξιακούς φορείς, τον παραγωγικό τομέα και την αυτοδιοίκηση για να δούμε με ποιο τρόπο αυτό το φυτικό πλούτο μπορούμε να τον αναδείξουμε, να τον καταγράψουμε και να τον αξιοποιήσουμε περαιτέρω για το καλό του νησιού. Ανάμεσά μας γνωρίζουμε ότι σίγουρα η ιατρική είναι ένας τομέας, ο οποίος ειδικά με τον παραδοσιακό τρόπο μπορεί πολύ εύκολα να βρει σάρκα και οστά ανάπτυξης μέσα σε αυτό, αλλά είναι κάτι παραπάνω.
Ο φυτικός πλούτος μπορεί να αποτελέσει ένα σημείο ανάπτυξης για τη γαστρονομία μας, ένα τομέα ανάπτυξης για το περιβάλλον, τις διαδρομές και τον τουρισμό που μπορεί να επισκέπτεται την Κρήτη για βοτανικές διαδρομές περιπατητικού χαρακτήρα, μπορεί να αποτελέσει τομέα ανάπτυξης για την αγροτική παραγωγή ή για τη δημιουργία νέων προϊόντων, είτε αυτά είναι καλλυντικά, κρέμες και καταπλάσματα, είτε αυτά είναι νέα προϊόντα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τροφή. Ενώνουμε τις δυνάμεις για να ξεκινήσουμε κάτι διαφορετικό και να δώσουμε μια άλλη ανάπτυξη στο νησί, δεδομένου ότι έχουμε πολλά βότανα να δώσουμε» σημειώνει από την πλευρά της η Μαρία Πετραντωνάκη, διευθύντρια της Περιφερειακής Αναπτυξιακής Εταιρείας Κρήτης, η οποία τονίζει ότι αυτό που απουσιάζει είναι το ανθρώπινο δυναμικό, «Λείπουν οι άνθρωποι, οι οποίοι παρότι υπάρχουν, χρειάζεται να οργανωθούν για να κάνουν μία συστηματική και οργανωμένη δουλειά προς μία κατεύθυνση. Σήμερα έχουμε νέους ερευνητές, οι οποίοι ανακαλύπτουν νέες χημικές ιδιότητες που πολλά φυτά έχουν και δεν το γνωρίζαμε. Δεν φτάνουν μόνο οι ερευνητές, θέλουμε και ανθρώπους να πιστέψουν σε αυτό και από το δικό του μετερίζι ο καθένας, να προσπαθήσει και να κάνει δράσεις. Σίγουρα χρειαζόμαστε τη στήριξη της πολιτείας, αλλά και η πολιτεία θέλει να δει ότι υπάρχει πεδίο, δυνάμεις, ενδιαφέρον και όρεξη για να έρθει να στηρίξει το εγχείρημα.
Εγκαινιάστηκε ο πεζόδρομος-ποδηλατόδρομος στο Πάνορμο
Μετά την ολοκλήρωση της ημερίδας το απόγευμα της Κυριακής πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του νέου πεζόδρομου-ποδηλατόδρομου από τον Δήμο Μυλοποτάμου. Για πρώτη φορά οι πολίτες επισκέφτηκαν τον πεζόδρομο αυτό, ο οποίος δίδει τη δυνατότητα για περίπατο μέχρι τον φάρο, όπου οι περιπατητές θα μπορούν να απολαμβάνουν το ηλιοβασίλεμα.
