Ευλογημένη περιοχή τα Περιβόλια. Ευτύχησαν να αναδειχθούν από τις έρευνες και εκδόσεις φωτισμένων μορφών, όπως ο Δημήτρης Βιβυλάκης και ακόμα περισσότερο ο αξέχαστος Αλκιβιάδης Μαυράκης.
Πόσα δεν μάθαμε για το γραφικό προάστιο, από τους δυο αλησμόνητους ερευνητές. Ιδιαίτερα ο Μαυράκης, μέσα από τα έργα του, μας γνώρισε τον ιστορικό αυτόν τόπο βήμα προς βήμα. Οικογένειες, ιδιοκτησίες, μορφές όλα αναδεικνύονται από την ακούραστη έρευνά του.
Η ευλογία όμως της ιστορικής περιοχής, συνεχίζεται, γιατί ζουν εκεί οι εξαίρετοι πνευματικοί δημιουργοί του τόπου μας Κωστής Ηλ. Παπαδάκης, Θεόδωρος Πελαντάκης, Γιώργης Καλογεράκης, και Νίκος Δερεδάκης.
Ο Νίκος Δερεδάκης μάλιστα αποδεικνύεται άξιος διάδοχος του Μαυράκη γιατί με το ίδιο πάθος έχει εντρυφήσει στην ιστορία του προαστίου και μας έχει δώσει μοναδικής ιστορικής σπουδαιότητας εργασίες αλλά και διαλέξεις.
Ο ίδιος μάλιστα με τη ιδιότητα και του θεσμικού παράγοντα, κάνει τις ευεργετικές επεμβάσεις του, όπου η πολιτεία ξεχνά το χρέος της στο προάστιο, που κάποτε «έβγαζε δημάρχους» όπως συνηθίζεται να λέγεται.
Τις τεκμηριωμένες μελέτες του Νίκου Δερεδάκη, παρακολουθώ με μεγάλη προσοχή και θαυμασμό γιατί είμαι σε θέση να αξιολογήσω τις πηγές του που είναι σπάνιες και ακριβέστατες.
Κι είναι πραγματικά τυχερό το 8ο δημοτικό σχολείο που τον έχει διευθυντή που έχει μια παράδοση και στο σημείο αυτό. Ας μην ξεχνάμε ότι δίδαξαν στα Περιβόλια μεταξύ άλλων η μητέρα του μεγάλου Κρητολόγου Γιώργη Εκκεκάκη, η υπέροχη κα Ελίζα, που εβδομηντάρηδες σήμερα μαθητές της τη θυμούνται με συγκίνηση, ο Μαρίνος Γαλανάκης, ο Αλκιβιάδης Μαυράκης, ο Στέλιος Περάκης κ.ά.
Θέλησα να ξεκινήσω έτσι το σημερινό μου αφιέρωμα στα Περιβόλια, που με καλωσόρισαν «νύφη» και ακόμα με κρατούν με τη γοητεία τους, για να συμπληρωθεί η εικόνα με τα όσα σημαντικά διάβασα στο «Βήμα» του 1959, σε μια μνημειώδη εργασία του Χριστόφορου Σταυρουλάκη.
Τα Περιβόλια στο διάβα των αιώνων
Στην εργασία αυτή, μαθαίνουμε από τον Χριστόφορο Σταυρουλάκη, μεγάλο φιλίστορα και λάτρη της παράδοσης συνταγματάρχη, ότι τα Περιβόλια πλήρωναν βαρύ φόρο αίματος σε κάθε επανάσταση που έδιναν εντυπωσιακά το παρόν, επειδή δεν είχαν την προστασία βουνών, όπως άλλες περιοχές και πάνω τους ξεσπούσε πρώτα ,μετά από κάθε αποτυχημένο ξεσηκωμό, η οργή του εχθρού.
Στα παλιά χρόνια, γράφει ο Σταυρουλάκης, ήταν μικρός οικισμός αλλά επί Τουρκοκρατίας άρχισε να μεγαλώνει σε πληθυσμό. Στην απογραφή του 1881 εμφανίζεται με 133 Χριστιανικές οικογένειες και 104 Τουρκικές.
Μετά την άλωση του Ρεθύμνου και του κάστρου της Φορτέτζας στις 3 Νοεμβρίου 1646, τα Περιβόλια καταστράφηκαν εκ θεμελίων και ελάχιστοι κάτοικοι διέφυγαν τον θάνατο.
Στον θρήνο του Ρεθέμνους, που μας άφησε στον «Κρητικό Πόλεμο» ο Μαρίνος Τζάνε Μπουνιαλής, αναφέρει και τα Περιβόλια στις μαρτυρικές περιοχές.
Μετά τις σφαγές του Μαΐου 1821, στα Χανιά, οι Τούρκοι της Ρεθύμνης ξεχύθηκαν στις συνοικίες της πόλης, τη νύχτα της 17 Ιουνίου του ίδιου έτους και κατέσφαξαν εκατοντάδες Χριστιανούς ανάμεσά τους και τον Επίσκοπο Γεράσιμο Περδικάρη, τους προύχοντες Ι. Δεληγιώργη, Χ. Καλλέργη κ.ά.
Λίγες μέρες αργότερα επιτέθηκαν αιφνιδιαστικά στα Περιβόλια, έσφαξαν εξήντα χριστιανούς και πήραν αιχμαλώτους όσες γυναίκες και παιδιά πρόφτασαν.
Εδώ θα πρέπει να προσθέσουμε ότι στην επανάσταση του 1821 αρχηγός των Περιβολίων ήταν ο Πέτρος Μανουσάκης, που σκοτώθηκε στη θέση «Αποθαμένος» και ετάφη πριν από την κύρια είσοδο της μονής Χαλεβή.
Δεκάδες παλικάρια από τα Περιβόλια πότισαν με το αίμα τους το δέντρο της λευτεριάς σε όλες τις επαναστάσεις μετέπειτα, 1841, 1855, 1866-69, 1878 και 1897.
Στην επανάσταση του 1866 έπεσαν 12 Περβολιανοί, στα 1878 τρεις, στα 1897 άλλοι τρεις, ενώ στους πολέμους 1912-13, σκοτώθηκαν δυο Περβολιανοί στο Μπιζάνι κι ένας στο Λαχανά. Άλλοι τρεις Περβολιανοί σκοτώθηκαν στο μέτωπο της Μικράς Ασίας.
Από τους μεγάλους ήρωες της επανάστασης του 66 να θυμίσουμε απλά ότι ήταν ο καπετάν Εμμανουήλ Παχλάς για τον οποίο έχει γράψει μια εξαιρετική εργασία ο Νίκος Δερεδάκης.
Θρυλικός νεκρός του Αλβανικού έπους ο ανθυπίατρος Μάρκος Μπριλλάκης για τον οποίο υπάρχει και τραγούδι.
Τι να περιγράψουμε βέβαια για τη Μάχη της Κρήτης όπου το προάστιο είχε μεταβληθεί σε κομβικό σημείο πολεμικών επιχειρήσεων.
Και τι ιστορική συγκυρία. Εκεί, στον λόφο που ετάφησαν οι Άγιοι Τέσσερις Μάρτυρες, έπεσαν αναρίθμητοι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές στη διάρκεια σκληρών μαχών που δίνονταν στην περιοχή.
Μια συγκλονιστική λεπτομέρεια
Ο Χριστόφορος Σταυρουλάκης είχε το σπάνιο ταλέντο να απαντά ο ίδιος, μέσα στο κείμενό του σε πιθανές απορίες των αναγνωστών του.
Για παράδειγμα, μας αναφέρει τον Πέτρο Μανουσάκη, επικεφαλής των Περιβολίων, στην επανάσταση του 1866, αλλά συμπληρώνει ότι όσοι Περβολιανοί πολέμησαν αρχικά με τον Μανόλη Παχλά συνέχισαν τον αγώνα τους υπό την αρχηγία του Χαραλάμπους νεότερου αδελφού του Παχλά, αλλά και στο σώμα του Βενιανάκη, ιδιαίτερα δε στην ομάδα του περίφημου παπά Μαρουλιανού, που συνήθως στρατολογούσε άνδρες από τα χωριά του Βρύσινα και τα κατωχώρια. Οι καλύτεροί του πολεμιστές ήταν Περβολιανοί.
Σε άλλο πάλι σημείο μας αποκαλύπτει τις πηγές του ανάμεσα στις οποίες και μια σεβάσμια Περβολιανή αρχόντισσα η Στελιανή Νικολάου Σκανδάλη, που πέθανε το 1952 σε ηλικία 104 ετών. Αυτή είχε ζήσει και τα γεγονότα του Αρκαδίου και πολλές φορές αναφερόταν σ’ αυτά με την παρότρυνση βέβαια του Χριστόφορου Σταυρουλάκη που την επισκεπτόταν συχνά ακριβώς για τον λόγο αυτό.
Αυτή μάλιστα θυμόταν με συγκίνηση τον καπετάν Μανόλη Παχλά και τον παρουσίασε με το στεφάνι του ημίθεου περιγράφοντας τα κατορθώματά του.
Γεώργιος Κωνσταντουδάκης
Ξεφυλλίζοντας τον τοπικό τύπο από τις αρχές του περασμένου αιώνα εύρισκα στην «Κρητική Επιθεώρηση» συνήθως (πολύ φυσικό αφού υπήρχε συμπεθεριό με Παχλάδες και Καλαϊτζάκηδες) διάφορα κείμενα που υπέγραφε κάποιος Γεώργιος Κωνσταντουδάκης. Μα τι πέννα ήταν αυτή. Άλλοτε τρυφερή όταν περιέγραφε ειδυλλιακές εικόνες από τα Περιβόλια, άλλοτε αυστηρή καταγγέλλοντας την παραμέληση του προαστίου και προβλήματα κυρίως οδοποιίας, και άλλοτε γεμάτη από την εμπειρία ειδικού που αναφέρεται σε θέματα αναπτυξιακά μετά λόγου γνώσης. Ούτε καθηγητής γεωπόνος δεν θα υπέγραφε κάποια άρθρα του γύρω από τις καλλιέργειες.
Ποιος ήταν άραγε αυτός ο σπουδαίος άνθρωπος; Ιούλιο του 1959, βρίσκουμε μια νεκρολογία στην εφημερίδα «Βήμα», που υπογράφει ο αείμνηστος Λεωνίδας Καούνης με την τόσο ευαίσθητη πέννα του.
Κι από αυτόν μαθαίνουμε τα εξής σημαντικά, για τη μεγάλη αυτή μορφή όπως διαπιστώνουμε στη συνέχεια.
Ο Γεώργιος Κωνσταντουδάκης, γέννημα ανάθρεμμα Περβολιανός, ήταν από τους πιο αξιοσέβαστους ανθρώπους της εποχής του αν και δεν ήταν ιδιαίτερα εγγράμματος. Αν διαβάζατε όμως τα κείμενά του θα θαυμάζατε σίγουρα τον τρόπο που χειριζόταν την ελληνική γλώσσα.
Στα Περβόλια τον άκουγες και «Καπνουτζή», γιατί στα νεανικά του χρόνια δούλεψε σε καπνοπωλείο που λειτουργούσε στο Ρέθυμνο.
Λάτρευε τη γη κι εκείνη του ανταπέδιδε τη φροντίδα και την αγάπη του με πλούσιο καρπό. Φόρτωνε λοιπόν ο κυρ Γιώργης κάθε πρωί το μικροσκοπικό του κάρο, με όλα τα δώρα της φύσης που εύρισκε ανάλογα την εποχή και κατέβαινε στην αγορά. Εκεί να δεις υποδοχή από όλους που έσπευδαν να προμηθευτούν τα προϊόντα του μόχθου του ονομαστά για την ποιότητά τους.
Κι εκείνος δεν σταματούσε να χαμογελά, να απευθύνεται σε όλους με ευγένεια. Όσο για τις συναλλαγές του ήταν πρότυπο και υπόδειγμα στην αγορά. Όλοι τον σέβονταν και για την εντιμότητά του. Ο λόγος του ήταν συμβόλαιο. Κι αφού χόρταινε ανθρώπινη ζεστασιά, άφηνε το κείμενό του στο τυπογραφείο του Καλαϊτζάκη και μετά επέστρεφε στη γη του. Να την ποτίσει με τον τίμιο ιδρώτα του και να πάρει όλη της την ευλογία σε πλούσιο καρπό την επομένη.
Κάποια φορά σαν ενεργός πολίτης θέλησε να ασχοληθεί περισσότερο με τα κοινά. Και προσέγγισε για λίγο την πολιτική σε περίοδο βουλευτικών εκλογών. Προτίμησε όμως να επιστρέψει στη γη και στα γραπτά του με περισσότερη διάθεση. Ήξερε καλά πως αυτός είναι ο δικός του Παράδεισος. Τι γύρευε σε δραστηριότητες που ήθελαν περισσότερη τριβή με τη διπλωματία;
Α σ’ αυτό τον τομέα έπιανες αδιάβαστο τον μπάρμπα Γιώργη «Μια μούρη πρέπει να έχει ο άνθρωπος» τόνιζε με σημασία. Κι όλοι του έδιναν δίκιο. Όπως και τα άρθρα του που είχαν ένα αφοσιωμένο αναγνωστικό κοινό.
Ο Γιώργος Κωνσταντουδάκης δεν άργησε να συνδέσει τη ζωή του με τη Μαρία μια εξαίρετη κοπελιά από την ιστορική οικογένεια των Βαλλέργηδων. Στάθηκε δίπλα του στις χαρές και τις λύπες βράχος αφοσίωσης και αγάπης. Απέκτησαν δέκα παιδιά. Και παρά τις δύσκολες εποχές αξιώθηκε να τα σπουδάσει όλα και να τα καμαρώνει επιστήμονες. Όλα από τα δυο του χέρια. Όπως είχε μάθει από μικρό παιδί να βγάζει το ψωμί του. Έτσι μεγάλωσε κι έγινε από τους πιο καλούς νοικοκυραίους των Περιβολίων.
Ακόμα κι ο χρόνος τον είχε σεβαστεί και τον έβλεπες μέχρι τα γεράματα με ένα παρουσιαστικό γεμάτο νεανική ανθηρότητα.
Πέθανε αθόρυβα στην Αθήνα. Και όπως εύστοχα υπογραμμίζει ο Λεωνίδας Καούνης στη νεκρολογία του «Οι γραμμές που κάθε μέρα χάραζε στους δρόμους της πολιτείας το κάρο του έσβησαν όμως ποτέ δεν θα σβήσει η φωτεινή γραμμή της τροχιάς της ζωής του. Τα παιδιά του τα εκλεκτά αψευδείς μάρτυρες της συνισταμένης του έργου του».
Αξέχαστος ο μπάρμπα Χρίστος Τσακμάκας
Από τις εμβληματικές μορφές των Περιβολίων ο μπάρμπα-Χρίστος ο Τσακμάκας. Με ένα ύφος πάντα πρόσχαρο, με το καλαμπούρι στην άκρη των χειλιών κι ένα βήμα γρήγορο, κραδαίνοντας την μπαστούνα του, που διέψευδε τη βιολογική του ηλικία.
Από τη μεριά της και η γυναίκα του, η κ. Άννα, με το πιο ζεστό χαμόγελο που συνάντησα στη ζωή μου και με μια μητρική έγνοια για τον καθένα, έκανε τα πάντα γα να με διευκολύνει. Μικρασιάτικες οι ρίζες του σπουδαίου αυτού ανθρώπου. Γεννήθηκε στην Πέργαμο το 1911. Το τσουνάμι της προσφυγιάς τον έφερε στο Ρέθυμνο με τη μητέρα του Αριάδνη. Πίσω έμειναν ο πατέρας και δυο αδέρφια. Μετέπειτα πληροφορίες θέλουν τον έναν αδελφό τον Κώστα, να έχει έρθει κι αυτός στην Ελλάδα, αλλά να βρίσκει ηρωικό θάνατο στο μέτωπο του 1940, και τον Πέτρο να εμφανίζεται μετά από πολλά χρόνια και να τελειώσει τη ζωή του στο χωριό Βολιώνες.
Μια σεμνή κι όμορφη κοπελιά η Άννα Χριστουλάκη τον κέρδισε τελικά και δημιούργησαν μια υπέροχη οικογένεια. Οι δυσκολίες και τα βάσανα δεν έλειψαν γιατί ήταν οι εποχές δύσκολες. Ήταν όμως η αγάπη και ο αλληλοσεβασμός που τους ένωνε.
Στο μεταξύ άρχισε η οικογένεια να μεγαλώνει με χαριτωμένα παιδιά. Από την Ευαγγελία τους μόνο και τον Ιάκωβο ήπιαν το πικρό ποτήρι της απώλειας. Το κοριτσάκι πέθανε στους εννέα μήνες της ζωής του και ο Ιάκωβος στα οκτώ του χρόνια. Ήταν όμως μεγάλη παρηγοριά για τους χαροκαμένους γονείς, τα άλλα παιδιά που ακολούθησαν. Ο Νίκος, ο Στέλιος, ο Κώστας, ο Αχιλλέας, και ο Στέφανος.
Πολλά παιδιά, μεγάλες ευθύνες και ο Χρίστος δεν ήθελε να τους λείψει τίποτα. Από την άλλη πάλι, έπρεπε να τους δείξει τον δρόμο της βιοπάλης για να μάθουν από νωρίς πως μόνο το τίμιο ψωμί σε χορταίνει.
Όπως οι περισσότεροι άνθρωποι της γενιάς του ανέβηκε αρκετές φορές σε Γολγοθά, για να μην προδώσει τα ιδανικά του. Δημοκράτης μέχρι το μεδούλι και Βενιζελικός φυσικά, γνώρισε τις πρώτες ταλαιπωρίες, από το κίνημα του 35. Εκείνος όμως έμενε πάντα σταθερός στις ιδέες του. Οι φωτογραφίες του Εθνάρχη και του Πλαστήρα δεν έλειπαν από το σπίτι του.
Για τον σπουδαίο αυτό άνθρωπο έχω κάνει ιδιαίτερο αφιέρωμα πριν από καιρό επαναστατώντας στην αδιαφορία να δώσουν το όνομά του σε ένα γήπεδο σ’ αυτόν που αν έλειπε δεν ξέρουμε σε ποια κατάσταση θα ήταν τα γήπεδα που ξέρουμε.
Στα Περιβόλια ο Χρίστος άφησε έντονο το αποτύπωμα μιας πολυσήμαντης δράσης.
Αυτός χτυπούσε το σήμαντρο στις μεγάλες γιορτές της Χριστιανοσύνης καλώντας τους πιστούς στη λειτουργία. Αυτός και ο τελάλης του τόπου, όταν δεν υπήρχαν μέσα ευρύτερης ενημέρωσης.
Αυτός έδινε και το χρώμα στις Απόκριες με τις περίφημες εμπνεύσεις του.
Μια ακόμα παράτολμη πράξη του, ήταν τότε που ήρθε η τριάδα των συνταγματαρχών να θεμελιώσει το πανεπιστήμιο. Από κοντά κι ο Χρίστος συγκινημένος όπως και οι άλλοι που ένα μεγάλο όνειρο του Ρεθύμνου θα γινόταν πραγματικότητα.
Την ώρα της θεμελίωσης ο Χρίστος σπεύδει να βοηθήσει στην τοποθέτηση της θεμέλιας πλάκας, αλλά κάποια στιγμή τον είδαν να σηκώνει τα κεφάλι και να λέει στον Παττακό «Πανεπιστήμιο μας εφέρατε. Να δω πότε θα μας φέρετε και τη Δημοκρατία».
Ευτυχώς για τον Χρίστο η παράτολμη αυτή φράση του σε μια τέτοια στιγμή δεν είχε συνέπειες.
Η ίδρυση του «Ταύρου»
Από μικρό παιδί ο Χρίστος Τσακμάκας λάτρευε το ποδόσφαιρο. Εκτός από ΑΕΚ ήταν κι ένας περήφανος Αρειανός. Εκεί τώρα στα όρια της τρίτης ηλικίας, αντί να καθίσει και να απολαμβάνει τους καρπούς μιας τόσο πολυτάραχης ζωής, αποφάσισε να ιδρύσει ποδοσφαιρική ομάδα. Έτσι έγινε ο «Ταύρος». Ακούραστος ο μπάρμπα-Χρίστος παρακολουθούσε την εξέλιξη της ομάδας και σαν να μην έφτανε αυτό είχε μεταβάλει το σπίτι του σε γραφεία της ομάδας που λύνονταν και όλα τα προβλήματα που προϋπόθεταν χρήματα.
Ατέλειωτες οι μπουγάδες της κυρίας Άννας για να πλυθούν οι στολές και οι κάλτσες των παικτών, ώστε να μη χρειαστούν χρήματα στο καθαριστήριο, αφού δεν υπήρχαν κιόλας.
Τα σκοινιά της μπουγάδας ήταν πάντα γεμάτα με φανέλες και παντελονάκια, με κάλτσες και ό,τι άλλο έπρεπε να έχει η ομάδα στην ώρα της για να πραγματοποιεί αξιοπρεπείς εμφανίσεις.
Αυτή η φλόγα του μπάρμπα-Χρίστου για την ομάδα, δεν άφηνε ανεπηρέαστους τους παίκτες. Κι έδιναν τον καλύτερο εαυτό τους. Σύντομα όμως προέκυψε μέγα ζήτημα εξαιτίας της έλλειψης γηπέδων και γενικά αθλητικών υποδομών. Έπρεπε η ομαδούλα των Περιβολίων να περιμένει τη σειρά της για να προπονηθεί. Κι αυτό προϋπόθετε υπομονή αλλά γινόταν και αφορμή σπασίματος νεύρων.
Στο αδιέξοδο που είχε δημιουργηθεί έδωσε και πάλι λύση το «θηλυκό» μυαλό του μπάρμπα-Χρίστου που γεννούσε ιδέες.
Έψαξε και βρήκε την κατάλληλη παπούρα που μετέτρεψε σε γήπεδο. Πώς έγινε το θαύμα αυτό; Μόνο εκείνος ήξερε.
Γεγονός είναι ότι δεν υπήρξε φορτηγατζής που ικανοποιώντας τις παρακλήσεις του Χρίστου – ποιος μπορούσε να αρνηθεί κάτι στον άνθρωπο αυτό – να μην μεταφέρει μερικά φορτία χώμα. Έτσι εξασφάλιζε και τα γκρέιντερ και όσα μηχανήματα χρειάστηκαν για να γίνει η παπούρα γήπεδο, που αξιώθηκε να το δει κει με τάπητα.
Πολύτιμοι βοηθοί του ο Χαράλαμπος Πατραμάνης, ο Κωνσταντίνος Περάκης, ο Γιώργης Πρινάρης κ.ά.
Έτσι έγινε το γήπεδο στα Μυσσίρια. Ποιος άραγε το θυμάται;
Συζητούσα το θέμα αυτό με τον γιο του εκλεκτό φίλο Στέλιο Τσακμάκα, από τους πιο επιτυχημένους προέδρους που γνώρισε ο πολιτιστικός σύλλογος Περιβολίων.
Με κοίταξε ο άνθρωπος με σημασία και με ρώτησε αν αυτό θα πρέπει να μου κάνει εντύπωση όταν στις εκδηλώσεις του Αρκαδίου δυο τρεις είναι οι Περβολιανοί που παρίστανται στις τιμητικές μπροστά στην επιγραφή του σημείου που υπήρχε κάποτε το σπίτι του Παχλά. Πάει χάθηκε η ιστορική μνήμη; Που πήγε η παράδοση των Περιβολίων; Είθε ο Νίκος Δερεδάκης με τις ευρηματικές του ιδέες να ρίξει καμιά πέτρα στον βάλτο της λησμονιάς που έχει γίνει ένα με τη γη αυτή στις μέρες μας και τραβάει στη φθορά του χρόνου ένα από τα πιο ιστορικά προάστια της πόλης μας.
