Κι ένα ντοκουμέντο από τον Παύλο Βλαστό
Με αφορμή τις εκδηλώσεις για τα 200 χρόνια από το μαρτύριο των Αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων σύγχρονοι λόγιοι του τόπου μας και δημιουργοί με περγαμηνές, έχουν συμβάλει ώστε η Ιερά Μητρόπολη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου, να παρουσιάζει ποιοτικές εκδηλώσεις αντάξιες του μεγάλου εορτασμού.
Στο πλαίσιο αυτής της δραστηριότητας ανατρέξαμε στο αρχείο του «Πολιτιστικού Ρεθύμνου» όπου ο Μιχαήλ Μυρ. Παπαδάκις έχεις σημαντικές εργασίες για τους Τέσσερις Νεομάρτυρες από την αρχή του περασμένου αιώνα, τις οποίες συλλέξαμε από δημοσιεύματα στον τοπικό τύπο και περιοδικά.
Αξίζει να σταθούμε σε μερικές από αυτές διατηρώντας και την ορθογραφία του κειμένου που θα βοηθήσουν σίγουρα στην εκτίμηση των νέων στοιχείων που μας δίνει, πιθανώς, η σύγχρονη έρευνα.
Ποιοι ήταν οι Ρεθεμνιώτες που έθαψαν τους Μάρτυρες
Ποιός ήτο ο διερμηνεύς του Πασά Μανουήλ Παπαδάκης, ο Αντώνιος Μπουρδούνης και ο Γεώργιος Λαγός που κατά το Σύναξάρι ζήτησαν τα σώματα των Νεομαρτύρων, τα πήραν και τα έθαψαν.
Σύμφωνα με πληροφορίες που μου έδωσεν ο αείμνηστος καθηγητής και συγγραφεύς από τις Μέλαμπες Μιχαήλ Τρουλλινός. Ο καθηγητής (φιλόλογος) Μιχαήλ Τρουλλινός εγεννήθη στις Μέλαμπες το έτος 1852, δηλαδή είκοσι οκτώ χρόνια μετά το Μαρτύριο. Ήτο σεμνός, ενάρετος, πράος και πολύ μορφωμένος επιστήμων. Έγραψε και εξέδωσεν «εν Ρεθύμνη τη 15 Μαΐου 1900 Ιστορία του πολέμου της Κρήτης κατά των Ενετών προς κατάκτησιν της Κρήτης. Τύποις Στυλ. Καλαϊζάκη 1900»), ο διερμηνέας του Πασά Μανουήλ Παπαδάκης, είχε καταγωγή από τα Χανιά. Ο αδελφός του Δημήτριος, είχε πιαστή σκλάβος, πουλήθηκε στο Μισίρι, εκεί βρήκεν επίσης σκλάβο στο ίδιο αφεντικό, τον Περβολιανό Γεώργιο Λαγό που αναφέρεται στο Συναξάρι.
Ελευθερώθηκαν μαζί από τη μεγαλοψυχία του κυρίου των και γύρισαν στην Κρήτη. Είχε αναπτυχθή μεταξύ των αδελφικός σύνδεσμος και όλ’ αυτά τα εγνώριζεν ο διερμηνέας. Ο Αντώνης Μπουρδούνης (Πουρδούνης) του Συναξαρίου, είχε καταγωγή από τον Άρδακτο τ¨Αη- Βασίλη, είχεν όμως παντρευτή την αδελφή του Γεώργιου Λαγού και κατοικούσε στα Περιβόλια. Αυτοί οι δύο (ο Μπουρδούνης και ο Λαγός) ύστερα και από παρακίνηση του αδελφού του Μπουρδούνη, Μιχάλη, αποφάσισαν να έλθουν στο Ρέθεμνος και με τη μεσολάβησι του διερμηνέα να ζητήσουν τα σώματα των Τεσσάρων Μαρτύρων να τα μεταφέρουν έξω της πόλεως και τα θάψουν. Τέσσερις ημέρες μετά την εκτέλεσι που έγινε, ως γνωστό, στις 28 του Οκτώβρη 1824, ημέρα Τρίτη (έτος Εγίρας 1240), δηλαδή το επόμενο Σάββατο, οι ανωτέρω πήγαν του Διοικητηρίου που ήτο στο Μαρέτι, (Τούρκο Σχολείο), πολύ πρωί και περίμεναν τον διερμηνέα. Οι Τούρκοι που περνούσαν τους βρίζαν τους κτυπούσαν, τους έφτυναν. Αυτοί όμως έκαμαν υπομονή μέχρι που ήλθεν ο διερμηνέας. Του είπαν τι ήθελαν, αυτός μπήκε στο γραφείο του Πασά και ύστερα από δραματικές και συγκινητικές παρακλήσεις έλαβεν άδεια της μεταφοράς των σωμάτων των Μαρτύρων και της ταφής των μακρυά από την πόλι.
Ο Αντώνης Μπουρδούνης και ο Γεώργιος Λαγός, πήγαν με συνοδεία ζαπτιέ και σήκωσαν τα σώματα, τα μετέφεραν στην ανατολική είσοδο της πόλεως την Άμμου Πόρτα, εκεί βρέθηκαν και άλλοι χριστιανοί, τους βοήθησαν, τα ανέβασαν στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου του χωριού Περιβόλια που είναι και σήμερα νεκροταφείο κι εκεί τα έθαψαν. Ο τάφος των σώζεται και μέχρι σήμερα, αλλά, δυστυχώς, όχι ο παραδοσιακός. Αλλαγμένος …συγχρονισμένος.
Παρά, τις, όπως νομίζω, ακριβείς ανωτέρω πληροφορίες του Συναξαρίου και του Τρουλλινού για τα πρόσωπα που συνέπραξαν στη μεταφορά των σωμάτων των Αγίων από τον τόπο της εκτελέσεως στο νεκροταφείο του Αγίου Γεωργίου, στην εκκλησία αυτή υπάρχει εικόνα των Νεομαρτύρων με κάπως περίεργη παράσταση και περιγραφή. Και σφαλερή χρονολογία του Μαρτυρίου. Γράφει πως τούτο έγινε το 1826.
Επί πλέον παρουσιάζεται ένας Αντώνιος Χανιωτάκις που «επεστάτησε» στη μετακόμιση των Αγίων λειψάνων, ενεταφίασεν αυτά εις τον Άγιον Νικόλαον Περιβολίων τα δύο και τα άλλα δύο εις τον Άγιον Γεώργιον. Το κείμενο της επιγραφής έχει ως εξής: «Οι Άγιοι τέσσερις Νεομάρτυρες μαρτυρήσαντες κατά την 28 Οκτωβρίου 1826 εις Ρέθυμνον. Επιστατήσας δε ο Αντώνιος Χανιωτάκις εις την μετακίνησιν των Αγίων λειψάνων, ενεταφίασεν αυτά εις τον Άγιο Νικόλαον Περιβολίων τα δύο και τα άλλα δύο εις τον Άγιον Γεώργιον. Δια δαπάνης δε αυτού ζωγραφισθείσης της Αγίας αυτών εικόνος, αφιερούται παρ’ αυτού εις την αυτήν εκκλησίαν του Αγίου Γεωργίου Περιβολίων εις μνημόσυνον αυτού και της οικογένειάς του. Ως μνήσθητι Χριστέ Βασιλεύ, πρεσβείας των μαρτύρων σου και της Θεοτόκου εν τη Βασιλεία των Ουρανών. Δια χειρός δε Μαρίνου Γ. Νικηφόρου. Οκτωβρίου 20 1859». Στο κάτω μέρος της εικόνος υπάρχουν τέσσερις μικρές. Έχουν επιγραφές κατά σειράν: 1) Οι Άγιοι παρουσιάζονται εις τον Μεμέτ Πασά, 2) ο Αντώνιος Χανιωτάκις ζητεί να θάψη τους Αγίους δια μέσου του Γραμματικός, 3) Αποτομή των Αγίων Τεσσάρων Μαρτύρων, 4) δυσδιάκριτη.
Όποιος και αν είναι ο Αντώνιος Χανιωτάκις, που ημπορεί να είναι ο Πουρδούνης (Μπουρδούνης) του Συναξαρίου, αρνείται κάθε συμβολή στην όλη υπόθεση του Γεωργίου Λαγού ακόμη και του αδελφού του Μιχάλη. Και από καμία άλλη πηγή δεν προκύπτει, ότι οι δύο από τους Νεομάρτυρες θάφτηκε στον Άγιο Νικόλαο. Να είναι και αυτό ένα δείγμα της ανθρώπινης ματαιοδοξίας;
Σφάλματα του Pashley σε αναφορές του για τους Αγίους
Με σφάλματα του περιηγητή Pashley αναφορικά με το μαρτύριο των Αγίων, ασχολείται σε άλλο του δημοσίευμα του ο Μιχαήλ Μυρ. Παπαδάκις και αναφέρει σχετικά:
«Ο Pashley ήταν ένας πολυμαθής Άγγλος. Περιώδευσε την Κρήτη. Και στα 1834, μέρος του νομού Ρεθύμνης. Αυτός είναι ο μόνος Ευρωπαίος της εποχής του που ασχολείται με το μαρτύριο των Τεσσάρων Μαρτύρων. Πρέπει να σημειωθή ότι ήτο περιηγητής και όχι ιστοριογράφος. Παρατηρούσεν, άκουε, κι έγραφε. Δεν είχε τον καιρό να ελέγξη τις πληροφορίες του. Αυτός είναι ο λόγος που παρασύρεται σε λάθη που όμως δεν έχουν επίδρασι στην εξέλιξι και την ουσία των γεγονότων που διηγείται. Αίφνης, τους Τέσσερις Μάρτυρες, υποβιβάζει σε τρεις. Τους ονομάζει χωρίς καμία επιφύλαξι «Κουρμούληδες» (22). Τον Τούρκο Διοικητή της Ρεθύμνης που με τη διαταγή του εσφάγησαν οι Νέομάρτυρες, αποκαλεί Μουσταφά – μπέη» ενώ ήτο ο Μεχμέτ Πασάς.
Πάντως η διήγησίς του για το θέμα είναι πολύ ενδιαφέρουσα και την καταχωρώ παρακάτω σε δική μου μετάφρασι. Την παίρνω από το βιβλίο του Travels In Crete ( Τόμος.1 ,Κεφ. VII σελ.107 επομ.).
Φεβρουάριος 21,1834.
Το έτος 1824 τρεις Κουρμούληδες, δυο αδέλφια και ο άλλος εξάδελφος, εξετελέσθησαν έξω από τα τείχη της Ρεθύμνης υπό του Μουσταφά Μπέη αρχηγού των Τούρκων. Συνελήφθησαν εις Μέλαμπες ομού μετά των συζύγων και των τέκνων των, όλοι γνωρίζοντες την συνήθη τύχην του πολέμου και έγιναν δούλοι. Οι άνδρες ωδηγήθησαν ενώπιον του Μπέη εις το ανάκτορόν του εντός της πόλεως. Αυτός εχάρισεν εις αυτούς την ζωήν των υπό τον όρον να εγκαταλείψουν την θρησκείαν των. Η πρότασις στιγμιαία και οργίλη, απερρίφθη από το γεροντότερον των δεσμωτων. Μετά ταύτα ωδηγήθησαν εις τον τόπον της εκτελέσεως, εγγύς του Τουρκικού νεκροταφείου, έξω των τειχών, Όταν τα πάντα ήσαν έτοιμα, ο Μπέης πάλιν ηρώτησε τον γεροντότερον εάν επιθυμή να γίνη Μωαμεθανός. Όχι. Η πίστις του ήτο σταθερά. Απάντησεν: «Εγεννήθην χριστιανός και χριστιανός θ’ αποθάνω» και εις μίαν στιγμήν οι δύο σύντροφοί του είδον την κεφαλήν του χωρισμένη από το σώμα του. Ο δεύτερος μηδέν κλονισθείς εις την απόφασίν του από ό,τι θ’ ακολουθήση τον αδελφόν του.
Μετά τούτο απεκεφαλίσθη. Ο εξάδελφος τούτων των εκτελεσθέντων (υπομεινάντων=sufferer) ήτο πολύ νέος και, καίτοι σταθερός εις την απόφασιν, ήτο ανίκανος, ν’ απαντήση όταν η ίδια πρότασις τω επανεληφθή. Ηρπάγη από τους στρατιώτας (reffendants) και την επόμένην στιγμήν το σώμα του ομοίως ήτο ένας ακέφαλος αιματωμένος κορμός.
Ο Επίσκοπος Ρεθύμνης μετέβη επι τόπου εκείνην την νύκτα και επίσης τας δύο επομένας ημέρας: Κάθε φοράν είδεν ένα φως να εκπέμπεται από τα σώματα των δύο οι οποίοι με ζήλον ένθερμον και ιερόν εκέρδισαν το στέμμα του μαρτυρίου. Τα αιματοβαμμένα ενδύματα και των τριών δυστυχών εσχίσθησαν και διεμοιράσθησαν. Μικρό τεμάχιον από αυτά εάν εκαίετο εις δωμάτιον ασθενούς, είχεν ώς αποτέλεσμα την αποκατάστασιν της υγείας του ασθενούς.
Παραπομπές
Δεν ήσαν Κουρμούληδες οι Τέσσερις Νεομάρτυρες ούτε Μεσσαρίτες αλλά Μελαμπιανοί γνήσιοι. Ίδε Περιοδικόν Χανίων «Κρητική Εστία», τεύχος 108, σελ.35.Τ.10 και 109 σελ.67.
Ο ιστορικός Ι. Μουρέλλος γράφει στο βιβλίο του Ιστορία της Κρήτης (τόμος Ι σελ.370) «οι Ρατζέπηδες ήσαν από την οικογένεια των Κουρμούληδων». Δεν κατονομάζει τον πληροφοριοδότη του, ούτε τον τόπο καταγωγής αυτών των Ρετζέπηδων. Άλλ’ αν εννοεί τους Μελαμπιανούς Ρετζέπηδες, έχει λάθος. Αυτοί αναμφισβήτητα ήσαν εγχώριοι Βλατάκιδες σύμφωνα με τ’ ανωτέρω εκτεθέντα.
Θαύματα των Αγίων στα Τοπόλια
Ακόμα ένα ενδιαφέρον θέμα αναφέρει ο Παπαδάκις στο αφιερωματικό τεύχος του Προμηθέα Πυρφόρου. Γράφει μεταξύ άλλων:
«Κατάπληκτο, από υπερηφάνεια και θαυμασμό άφησε τον λαό της όλης της Κρήτης η σφαγή των Τεσσάρων Μαρτύρων στο Ρέθεμνος. Δεν είναι μόνο η Θρησκευτική και Εθνική αξιοπρέπεια που τόσο ψηλά κράτησαν.
Είναι και εκείνο που ακολουθούσε τη σφαγή: Tις νύκτες που έμεναν εκτεθειμένα τα ακέφαλα σώματα των για περιύβρισι, χλευασμό, παραδειγματισμό, υπερκόσμιο, υπέρλαμπρο και γλυκύτατο φώς, «Φώς ιλαρόν», αναδυόμενον από αυτά, τα σκέπαζε φιλότοργα και τόσο εντυπωσιακά ώστε να το προσέξουν και αυτοί ακόμη οι άπιστοι.
Από το άλλο μέρος, οι εντυπώσεις από τα αλλεπάλληλα θαύματα που εγίνοντο σε συνέχεια, χτυπούσαν απ’ ευθείας στις ευαίσθητες εις το θέμα ψυχές των Κρητικών.
Μέσα στους θαυμαστές και λάτρεις των, ήτο και ο ιερέας και δάσκαλος του χωριού Τοπόλια Κισσάμου, αείμνηστος Βασίλειος Μπλαβάκης, ένας από τους περισσότερο μορφωμένους και ιεροπρεπείς Κληρικούς της εποχής του.
Αυτός «εποίησεν» το επόμενο απολυτίκιο εις τους Αγίους:
«Των Νεομαρτύρων την καλλονήν
Και των αθλοφόρων πανευφρόσυνον χαρμονήν
Μαστίγιον της Άγαρ Ρεθύμνης
Τους οπλίτας τους Τέσσερας,
Ω Κρήτες, ύμνοις τιμήσωμεν».
Ο παπά-Βασίλειος είχε μεγάλο πόθο ν’αποκτήση τεμάχιο από τα λείψανα των Νεομαρτύρων. Σχεδίαζε να τους κτίση εκκλησία στο χωριό του. Ήξαιρε ότι αυτά φυλάσσονται στο Μοναστήρι του Αρκαδίου και, με τη μεσολάβησι του εκλεκτού Ρεθεμνιώτη θεολόγου Άνθιμου Βαρδάκι, που τόση τιμή έδωσε στην εκκλησία της Κρήτης και ήτο τότε ιεροδιάκονος της Επισκοπής Κισσάμου και Σελίνου, πέτυχε να του αποσταλή στην Επισκοπή στο Καστέλλι «τεμάχιον οστού».
Κι ένας σύνδεσμος για τους Μάρτυρες
Στο διάβα του χρόνου είχαμε κι ένα φορέα με σκοπούς αφιερωμένους στους Τέσσερις Μάρτυρες.
Είχε τον χαρακτηρισμό «Σύνδεσμος». Το καταστατικό του ενεκρίθη με την υπ’ άριθμόν 628 του έτους 1930 απόφαση του Πρωτοδικείου Ρεθύμνης.
Σκοποί του Συνδέσμου, σύμφωνα με τον άρθρο 3, ήτο «η αποπεράτωσις του εν τη πόλει Ρεθύμνης οικοδομηθέντος προ πολλού ετών και εγκαταλειφθέντος υπό των αρμοδίων Ιερού Ναού των Τεσσάρων Μαρτύρων και η επιδίωξις παντός αγαθοεργού σκοπού».
Η εκκλησία που αναφέρεται στο ανωτέρω άρθρο, είναι εκείνη που θεμελίωθηκεν από τον Επίσκοπο Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου Διονύσιο Καστρογιαννάκι στα 1905. Είχε σχέδιο Σταυροειδούς Βασιλικής με εγγεγραμμένο Σταυρό, άνευ τρούλου. Όταν πέθανε στα 1910, είχε τελειώσει το κτίσιμο και η Εκκλησία ήτο σκεπασμένη με κεραμίδια γαλλικά.
Σταμάτησεν όμως κάθε περαιτέρω εργασία μετά τον θάνατο του Διονύσιου, με συνέπεια να φθείρεται το κτίριο καθημερινά.
Οι Ρεθεμνιώτες δυσανασχετούσαν για την αδιαφορία των αρμόδιων και έκαμαν το ανωτέρω σωματείο να περισώση ότι μπορεί. Κι αποφάσισε τούτο να κάμη εράνους, να ζητήση τη βοήθεια του κράτους, να κινηθή προς την κατεύθυνσι της αποπερατώσεως του Ναού.
Δυστυχώς τότε δημιουργήθηκαν αντιρρήσεις. Υποστηρίχτηκε πως η εκκλησία ήταν ετοιμόρροπη. Και ακολούθησεν αναγκαία κωλυσιεργία μέχρι να εξακριβωθή το ετοιμόρροπον της οικοδομής. Ας σημειωθή ότι και οι γνώμες των αρμοδίων. Ήσαν αλληλοσυγκρουόμενες. Εν τω μεταξύ με τη δικτατορία του Μεταξά δεν μπορούσε να δράση το Σωματείο. Και με το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο διαλύθηκεν εκ των πραγμάτων. Και η εκκλησία παρέμεινεν μέχρι το έτος 1947 όπως την άφησεν ο Διονύσιος.
Τότε βγήκεν απόφασις και κατεδαφίσθη σαν ετοιμόρροπη. Οι εργασίες όμως της κατεδαφίσεως της απόδειξαν ότι το κτίσμα κάθε άλλο ήταν παρά ετοιμόρροπο.
Ενδιαφέρουσα είναι η ιστορία της εκκλησίας αυτής έκτοτε. Αλλά περί αυτής έχει ασχοληθή ο γραφών. Και εντός ολίγου χρόνου πρόκειται να δημοσιευθή η εργασία του.
Αυτοί που είχαν την πρωτοβουλία της συγκροτήσεως του Συνδέσμου για την αποπεράτωσι του ιερού ναού των Τεσσάρων Μαρτύρων, αναγράφονται εδώ από λόγους σεβασμού και τιμής.
1) Πρόεδρος του Σωματείο: Εμμανουήλ Ι. Φραγγεδάκις ιατρός
2) Αντιπρόεδρος: Ευστάθιος Κουμεντάς
3) Γραμματεύς: Μύρων Παπαδάκις
4) Ταμίας: Εμμανουήλ Ζ. Βασιλάκις
5) Μέλη: Αντώνιος Λαμπάκις, Νικόλαος Τζιράκης, Σπύρος Δασκαλάκης, Μάρκος Τζέλησις, Δημήτριος Σταυριδάκης, Ευάγγελος Ζουρμπάκις
6) Κοσμήτωρ
7) Λοιπά ιδρυτικά μέλη: Νικόλαος Μαρκάκις, Κων)νος Φωτάκις, Γρηγόριος Ντελιδάκης, Μιχαήλ Κλειδής, Νικόλαος Παπουτσιδάκις, Στυλ. Βιζυργιανάκης, Ιωάννης Μαρκάκις, Εμμανουήλ Σαββάκις, Κωνσταντίνος Γαλάνης, Εμμ. Παπουτσιδάκις, Γεώργιος Φ. Δάφερμος.
Κι ένα κειμήλιο από Παύλο Βλαστό
Σε ένα πολύτιμο ντοκουμέντο αναφέρεται σε άλλο του δημοσίευμα ο Μιχαήλ Μυρ. Παπαδάκις.
Έχει σχέση με τον Παύλο Βλαστό και τονίζει μεταξύ άλλων:
«Ο αμελέστατος συλλέκτης όλης της Ρεθεμνιώτικης και γενικά, της Κρητικής παραδόσεως, λόγιος, μουσικοδιδάσκαλος Παύλος Βλαστός, μαζί με άπειρα άλλα θέματα, τον απασχολεί και τούτο σε ιδιόγραφο σημείωμά του χρονολογίας 21 Ιουλίου 1883. (Το πρωτότυπο του σημειώματος είναι κατατεθειμένο από τον γράφοντα στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, Χανιά, εις την υπ’αριθ. 36 ιστορικήν συλλογήν, την 13-11-1968).
Το σημείωμα του Βλαστός καταχωρείται ακριβώς ως έχει: (Τηρείται η ορθογραφία του κειμένου).
Διήγησης Αικατερίνης Χ. Τσιριμονάκης (1883)
Ότι έσφαξαν τους 4 Μάρτυρες έξω της πολ.Ρεθύμνης (τω 1824) ο μικρός της αδελφός Ν. Γραμματικάκη κρυφά του πατρός του είχαν ακολουθήση του πλήθους των Τούρκων και ευρέθη εις την καρατόμησιν αυτών, ώστε μετά την εκτέλεσιν της σφαγής οι παρευρεθέντες χριστιανοί έδραμων επί των αχνιζόντων αυτών αιμάτων και έβρεχαν τα μανδύλια και φορέματα των τα λευκά τα δε ιμάτια αυτών σχίζοντες έπερνεν ο καθείς εν τεμάχιον και χώμα εκ του μέρους εκείνου της σφαγής του αιματοβαμένου. Το όμοιον έπραξε και ο ρειθείς αδελφός της και παραλαβών αίμα δια του μανδυλίου του φορέματα κομάτια και χώμα και μέρος εις την οικείας των, έδωσε της μητρός του αυτά ήτις έντρομος τον ηρώτησε τι είναι αυτά, αυτός δε της είπεν ότι ήτο από αυτούς που έσφαξαν έξω τους χωριστούς χριστιανούς. Τότε τα δένει εις εν μανδύλιον όλα τα βάνει εις εν καλαθάκι και τα κρεμά επί του τοίχου της οικείας της.
Μετά εν έτος Σφακιανάκης τις ήλθεν δια να παρακαλέση τον Γέρων Γραμματικόν (πατέρα της Αικατερίνης) να του κάμη χάριν τινά προς τον Πασά, εκάθητο δε ο Σφακιανάκης επί της κλίμακας ριγών και τρεμών ασθενών. Η σύζυγος του Γραμματικός ιδών αυτόν πάσχοντα ενθύμηθη τα εις το καλάθιον αιματομένα φορέματα των νεομαρτύρων, και λέγει του Σφακιανάκης τι έχεις γέρω και τουρτουρίζεις; Ο δε είπε ένας χρόνος τώρα με κρατεί ο ρήγος κ’έκαμα χίλια δύο ιατρικά και δεν μ’ άφησε.
Tώρα δε πάλι με πιασε τότε του λέγει, έλα καϋμένε να σου δώσω εγώ ένα ιατρικό να το καπνιστής και θα γιάνης. Ξεκρεμά το καλάθιον και ήκουσε τόσην μεγάλην ευοδίαν να εξέρχεται εξ’αυτού ώστε δεν εχορταίνετο να το μυρίζεταί τις. Βάνει εις το καωί κάρβουνα και επ’αυτών ένα κομάτι από τα αιματοβαμένα ρούχα των μαρτύρων, και ολίγον σχοίνιον τρίχινον και τον εκάπνισε, αυτός δε σταυροκοπούμενος εδέετο να ιατρευτή. Του έδωσε και ολίγον χώμα και το έπιε με νερόν από το αιματοβαμένο, και αναχώρησε. Μετά παρέλευσιν μηνών τινών φθάνει ο Σφακιανός φέρων εις την σύζυγον του Γραμματικού εν αρνί ωητόν διότι τον άφησεν ο ρίγος και μυζύθρας. Έφερε δε μαζύ του και τινάς άλλους πάσχοντας εκ ρίγους και άλλων παθών δια να των δώση από τα των μαρτύρων φορέματα να καπνισθώσι, όπως και έγιναν και ιατρεύθησαν όλοι. Τοιουτοτρόπως συνέβαινεν εως ότου ετελείωσανπάντα, μοί εδηγήθη η ίδια την υπόθεσιν ταύτην.
21 Ιουλίου 1883 Ρέθυμνον Παύλος Βλαστός».
Πιστεύουμε από τα αφιερώματα για τους Τέσσερις Μάρτυρες δεν θα μπορούσαν να λείπουν οι πρώτες έρευνες από τον σπουδαίο ιστορικό ερευνητή Μιχαήλ Μυρ. Παπαδάκι. Για τον λόγο αυτό σταχυολογήσαμε αποσπάσματα και τα παραθέτουμε τιμώντας και τη μνήμη ενός τόσο σημαντικού Ρεθεμνιώτη.
Πηγές
Πολιτιστικό Ρέθυμνο
Περιοδικό Προμηθέας Πυρφόρος (Οκτώβριος 1980).
