Βιώσιμη Ανάπτυξη και Τουρισμός: Η Ρεθυμνιώτικη επιχειρηματικότητα ως παράγοντας περιφερειακής ανάπτυξης

Του Μανώλη Γ. Ψαρουδάκη

Η αναζήτηση ενός «μονοπατιού» βιώσιμης ανάπτυξης για την Περιφερειακή Ενότητα (ΠΕ) Ρεθύμνου είναι κρίσιμης σημασίας για τη βελτίωση της ανθεκτικότητας της και τη μετάβαση της σε ένα παραγωγικό υπόδειγμα διατηρήσιμης ανάπτυξης. Αναμφίβολα, ο τουρισμός αποτελεί τη βάση του παραγωγικού υποδείγματος της τοπικής μας οικονομίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι η «Αγία Τριάδα» Εμπόριο – Καταλύματα – Εστίαση συνεισφέρει το 40% της Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας της Περιφερειακής μας οικονομίας. Τα μεγέθη είναι εντυπωσιακά. Για το 2021, που έχουμε τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία, η «τριάδα» αυτή προσφέρει το 44,8% σε αριθμό επιχειρήσεων, το 63,8% του συνολικού κύκλου εργασιών και το 50,5% του αριθμού των απασχολουμένων.

Τα παραπάνω δεδομένα τεκμηριώνουν την έντονη «τριτογενοποίηση» της τοπικής μας οικονομίας αναδεικνύοντας παράλληλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της επιχειρηματικότητας της. Το μέσο μέγεθος της επιχείρησης είναι πολύ μικρό, προσεγγίζοντας τους 4 απασχολούμενους ανά επιχείρηση, υπογραμμίζοντας την «ευαισθησία» της τοπικής μας επιχειρηματικότητας στα «εξωτερικά σοκ». Το πιο χαρακτηριστικό από τα σοκ αυτά ήταν η πανδημία του COVID-19, η οποία, όπως έχουμε επισημάνει αρκετές φορές, θα πρέπει να λειτουργήσει ως «καμπανάκι» αναφορικά με τη σημασία της μετάβασης προς ένα βιώσιμο παραγωγικό υπόδειγμα. Προφανώς, η διαμόρφωση μιας συνεργατικής κουλτούρας από την πλευρά της επιχειρηματικότητας, η ανάπτυξη συνεργειών μεταξύ των επιχειρήσεων και η συγκρότηση δικτυώσεων αποτελεί μια αναγκαία συνθήκη για την άρση των περιορισμών που αναφέρθηκαν παραπάνω. Όμως, αναγκαία συνθήκη για τη συνεργατική αυτή κουλτούρα είναι η συγκρότηση κλαδικών πολιτικών, δηλαδή πολιτικών που να θέτουν στο επίκεντρο τη διασύνδεση των κλάδων της ΠΕ Ρεθύμνου.

Τα μακροοικονομικά δεδομένα για την ΠΕ αναδεικνύουν την επίδραση της πανδημικής κρίσης στην περιφερειακή οικονομία. Η οικονομία της ΠΕ Ρεθύμνου δεν έχει επιστρέψει στα προ της πανδημίας επίπεδα. Σύμφωνα με τα στοιχεία της ΕΛ.ΣΤΑΤ. το περιφερειακό ΑΕΠ υποχώρησε κατά -18,7% το διάστημα 2019-2020 για να ανακάμψει μόνο κατά 13,4% το διάστημα 2020-2021. Παρόμοια πορεία παρουσιάζει και το κατά κεφαλήν ΑΕΠ το οποίο μάλιστα καταγράφει ακόμα μεγαλύτερη ποσοστιαία συρρίκνωση. Πιο συγκεκριμένα το κατά κεφαλήν ΑΕΠ μειώθηκε κατά -18,8% το διάστημα 2019-2020 για να αυξηθεί κατά 13,7% το επόμενο έτος. Η συρρίκνωση αυτή αντανακλά τις επιδράσεις της πανδημίας στην «Αγία Τριάδα» της περιφερειακής μας οικονομίας. Ο τομέας εμπόριο – καταλύματα – εστίαση κατέγραψε, σε όρους Ακαθάριστης Προστιθέμενης Αξίας, μείωση της τάξης του -34,2% για το διάστημα της πανδημικής κρίσης (2020-2021) επηρεάζοντας έναν μεγάλο αριθμό επιχειρήσεων σε κλάδους έντασης εργασίας. Από την άλλη, η αναλογικότερα μεγαλύτερη συρρίκνωση του κατά κεφαλήν ΑΕΠ υποδεικνύει μια επιδείνωση των ανισοτήτων εντός της περιφερειακής οικονομίας, η οποία θα πρέπει να μας προβληματίσει για την επόμενη ημέρα.

Τα παραπάνω δεδομένα υπογραμμίζουν τις δυσκολίες της περιφερειακής μας οικονομίας να απορροφήσει τα «εξωγενή σοκ» υπογραμμίζοντας την αναγκαιότητα της διαμόρφωσης ενός περιφερειακού παραγωγικού υποδείγματος , το οποίο να συνδέεται με τους άξονες της βιώσιμης ανάπτυξης. Η βιώσιμη ανάπτυξη εδράζεται σε τρείς άξονες: την οικονομική μεγέθυνση, την κοινωνική ενσωμάτωση και την περιβαλλοντική προστασία. Προφανώς, κεντρικός άξονας της μετάβασης του περιφερειακού μας υποδείγματος είναι η βιώσιμη τουριστική ανάπτυξη. Έχουμε συνηθίσει να αποτιμούμε την τουριστική ανάπτυξη με καθαρά ποσοτικούς όρους, δηλαδή με τη συνεισφορά της στο ΑΕΠ, τις επενδύσεις, την απασχόληση και τα δημόσια έσοδα. Σε αυτό το επίπεδο, οι επιδόσεις σε επίπεδο Κρήτης είναι κάτι παραπάνω από αισιόδοξες. Σύμφωνα με τα δεδομένα της Τράπεζας της Ελλάδας, οι τουριστικές αφίξεις για το πρώτο 9μηνο 2023 αυξήθηκαν κατά 8,6% σε σχέση με το αντίστοιχο 9μηνο του 2022 με τις τουριστικές εισπράξεις να παρουσιάζουν αύξηση της τάξης του 41% για το ίδιο διάστημα. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν τις ποσοτικές διαστάσεις της τουριστικής μεγέθυνσης. Όμως τα ποσοτικά δεδομένα δεν μας δίνουν κάποια πληροφόρηση αναφορικά με τις διασυνδέσεις του τουρισμού με άλλους κλάδους της περιφερειακής οικονομίας.

Η ενίσχυση της διασύνδεσης αυτής είναι κρίσιμης σημασίας για την μετάβαση σε ένα βιώσιμο παραγωγικό υπόδειγμα. Οι επενδύσεις που πραγματοποιούν οι εμπορικές επιχειρήσεις, οι επιχειρήσεις εστίασης και οι επιχειρήσεις που σχετίζονται με την ψυχαγωγία προσφέρουν στους κατοίκους περισσότερες ευκαιρίες απασχόλησης ενσωματώνοντας στην παραγωγική διαδικασία ευαίσθητες πληθυσμιακές ομάδες, όπως οι γυναίκες, οι νέοι, οι φοιτητές, οι μετανάστες κ.α. Παράλληλα, ο ρόλος των μικρών επιχειρήσεων στην αναβάθμιση των εμπορικών αγορών είναι σημαντικός και κρίσιμος στην προσπάθεια ενός βιώσιμου αστικού σχεδιασμού. Τα δεδομένα της διασύνδεσης του τουρισμού με τους άλλους κλάδους της τοπικής μας οικονομίας δείχνουν ότι αυτή είναι περιορισμένη. Αναφορικά με τη διασύνδεση της τουριστικής δαπάνης με το εμπόριο, τα δεδομένα της τελευταίας μελέτης του ΙΝΕΜΥ-ΕΣΕΕ για την τουριστική εμπορική αγορά του Ρεθύμνου προκαλούν προβληματισμό. Μονάχα το 11% των ξένων επισκεπτών δηλώνει πως έχει ξοδέψει περισσότερα από 41 ευρώ σε προϊόντα όπως είδη ένδυσης – υπόδησης, εποχικά είδη, κοσμήματα, τοπικά παραδοσιακά προϊόντα και souvenirs (αναμνηστικά) στοιχείο ενδεικτικό της περιορισμένης σύνδεσης της τουριστικής δαπάνης με τις εμπορικές αγορές.

Παράλληλα, κρίσιμη παράμετρος για την ενίσχυση των κλαδικών διασυνδέσεων είναι η συμπερίληψη και εμπλοκή της αναφορικά με την αξιοποίηση των ευρωπαϊκών πόρων. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του ΟΟΣΑ, κάθε ευρώ κοινοτικών πόρων παράγει 0,64 ευρώ πρόσθετης αξίας στοιχείο το οποίο αναδεικνύει αυτήν ακριβώς τη δυναμική της κινητοποίησης των ευρωπαϊκών πόρων. Προφανώς, κεντρικής σημασίας παράγοντας για την μετάβαση σε ένα βιώσιμο υπόδειγμα περιφερειακής ανάπτυξης είναι οι υποδομές. Κάθε χρόνο, η Περιφέρεια Κρήτης φιλοξενεί ολοένα και μεγαλύτερο αριθμό ξένων επισκεπτών. Το αεροδρόμιο Ηρακλείου είναι, με διαφορά, το δεύτερο μεγαλύτερο αεροδρόμιο της χώρας όσον αφορά τον αριθμό των αφίξεων που υποδέχεται. Στη βάση αυτή, το έργο στο Καστέλι είναι εμβληματικό για όλη την Κρήτη. Όμως, υπάρχει ένας «αστερισμός» παράλληλων παρεμβάσεων για τις υποδομές που θα έχει κρίσιμη συμβολή στη διαδικασία της μετάβασης στη βιώσιμη ανάπτυξη. Για παράδειγμα,

• Η εξαγγελία για την κατασκευή του ΒΟΑΚ και ιδιαίτερα του τμήματος Χανίων – Ηρακλείου και η διασύνδεσή μας με το αεροδρόμιο Ιωάννης Δασκαλογιάννης.
• Το διυλιστήριο και τα δίκτυα ύδρευσης και άρδευσης από το φράγμα Ποταμών για την πόλη του Ρεθύμνου και το βόρειο μέτωπο που βρίσκονται στο στάδιο της δημοπράτησης.
• Η υπογραφή, πριν από λίγες ημέρες, της δανειακής σύμβασης για την κατασκευή του Φράγματος Πλατύ προϋπολογισμού 200.000.000€ που θα αρδεύει στην ΠΕ Ρεθύμνου 45.000 στρέμματα στο Δήμο Αμαρίου – Αγίου Βασιλείου όπως και η έναρξη εντός της χρονιάς της κατασκευής του υβριδικού σταθμού στο φράγμα των Ποταμών.
• Η ολοκλήρωση του εργοστασίου επεξεργασίας απορριμμάτων και του χώρου υγειονομικής ταφής που λειτουργεί για το σύνολο της ΠΕ στο Αμάρι.

Όλα τα παραπάνω έργα απαντούν στην απαίτηση για: Συνεννόηση – Συνεργασία – Συνέργεια μεταξύ κράτους, αυτοδιοίκησης, φορέων, κοινωνικών εταίρων και επιχειρηματιών. Παράλληλα, δίνουν πειστικές απαντήσεις αναφορικά με τα παραγόμενα προϊόντα μας, τα προβλήματα της «κλιματικής κρίσης» αλλά και τη διαχείριση της δημογραφικής μεγέθυνσης της ΠΕ. Τέλος, δεν μπορώ να μην αναφερθώ στα σημαντικά έργα πολιτισμού (Αρχαιολογικό μουσείο Ρεθύμνου, Μινωικές διαδρομές, Γεωπάρκο UNESCO Ψηλορείτη κα) τα οποία επιταχύνουν τις διασυνδέσεις του πολιτισμού με τους υπόλοιπους κλάδους της περιφερειακής μας οικονομίας.

Ο Μανώλης Γ. Ψαρουδάκης είναι Αντιπρόεδρος Επιμελητηρίου Ρεθύμνης και μέλος του Δ.Σ. της ΕΣΕΕ

(Τα παραπάνω στοιχεία αποτελούν μέρος της ομιλίας – τοποθέτησης του στο πλαίσιο της διευρυμένης συνεδρίασης της ΚΕΕΕ στις 9/3/2024 στο Ρέθυμνο)