Τα έργα και οι ημέρες του Αγαθάγγελου Ξηρουχάκη – Οι ηρωικές πράξεις του Διονυσίου Ψαρουδάκη – Η υπέρβαση ψυχής του Αγαθάγγελου Λαγκουβάρδου
Μέρες που μια επέτειος προσμετρά το εθνικό μας μεγαλείο δεν μπορείς να μην μνημονεύεις και πρόσωπα που όταν όλα τα σκίαζε η φοβέρα αυτά σήκωναν το ανάστημά τους και στέκονταν με θαυμαστή παρρησία απέναντι στο δυνάστη.
Κι ο λόγος που αναφερόμαστε σήμερα στον Αγαθάγγελο Ξηρουχάκη είναι για τα όσα θαυμαστά μας μετέφεραν στον χρόνο οι γραφές του Νίκου Αγγελή και του Σταύρου Κελαϊδή.
Απροσκύνητες πένες και οι δυο τους άφησαν ολόκληρα αφιερώματα στον Επίσκοπο αυτό που όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Σταύρος Κελαϊδής, από τα Χανιά μέχρι το Πρέβελη όταν έλεγες Δεσπότης εννοούσες Αγαθάγγελο Ξηρουχάκη. Τους λόγους αποκαλύπτουν τα έργα τους και μόνο.
Ποιος ήταν όμως ο επιφανής αυτός Ιεράρχης; Μας ενημερώνει σχετικά η Βικιπαίδεια.
Ο Αγαθάγγελος (κατά κόσμον Ηλίας Ξηρουχάκης, 1872-24 Φεβρουαρίου 1958) ήταν λόγιος και Επίσκοπος Κυδωνίας και Αποκορώνου. Το 1945 ήταν υπουργός Γενικός Διοικητής Κρήτης. Έγραψε σημαντικά ιστορικά έργα.
Γεννήθηκε στο χωριό Σούρη Αποκορώνου, του νομού Χανίων Κρήτης το έτος 1872. Κατά το έτος 1889 εισήλθε ως Δόκιμος στην Ιερά Μονή Γουβερνετου, στο Ακρωτήρι Μελέχας Χανίων, όπου και εκάρη Μοναχός, οπότε και μετονομάσθηκε σε Αγαθάγγελο. Κατά το έτος 1894 χειροτονήθηκε Διάκονος και το 1903 Πρεσβύτερος (Ιερομόναχος). Ο Αγαθάγγελος πήρε μέρος στην Κρητική Επανάσταση του 1896-1897 και επολέμησε εναντίον των Τούρκων.
Από το 1901 έως το 1905 σπούδασε θεολογία στην Ιερουσαλήμ και το 1911 απέκτησε διδακτορικό τίτλο από το Πανεπιστήμιο της Μπολόνια. Επίσης, μελέτησε Νεοελληνική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Υπήρξε μαθητής του Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου, διακεκριμένου Θεολόγου και πολυγραφότατου συγγραφέα, μετέπειτα δε Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος. Επίσης υπήρξε συνεργάτης του ιστοριοδίφη και εκδότη κειμένων Κωνσταντίνου Σάθα. Στη Βιέννη ο Αγαθάγγελος δίδαξε ελληνικά στο Collegium Teresianum και επίσης δραστηριοποιήθηκε ως Lector του εκεί Πανεπιστημίου. Γνώριζε εκτός από την ελληνική, τη λατινική, την εβραϊκή, την ιταλική και τη γερμανική γλώσσα. Επίσης κατανοούσε και άλλες ευρωπαϊκές γλώσσες, λόγω της επί σειρά ετών διαμονής και εργασίας του σε διάφορες χώρες της Ευρώπης.
Υπηρέτησε ως εκπαιδευτικός στην Κρήτη και εφημέριος των ελληνικών Κοινοτήτων της Βενετίας (1906-1920) και της Βιέννης (1920-1936), μέχρι της εκλογής του ως Επισκόπου Κυδωνίας και Αποκορώνου (έδρα τα Χανιά Κρήτης) κατά το έτος 1936. Εποίμανε την Επισκοπή Κυδωνίας και Αποκορώνου από το 1936 έως την κοίμησή του (22/02/1958), Εποίμανε την Επισκοπή του και διακρίθηκε για το επιστημονικό και το κοινωνικό έργο του. Εργάσθηκε για την αναδιοργάνωση της τοπικής Εκκλησίας και την επούλωση των πληγών, που προξένησε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, καθώς και για την επιμόρφωση του εφημεριακού κλήρου της Επισκοπής του. Επίσης ο Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης διακρίθηκε για την ιδιαίτερη ευαισθησία του στο έργο της κοινωνικής αποστολής και μέριμνας της Εκκλησίας υπέρ των πασχόντων και αδύνατων. Ο Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης υπήρξε ιστοριοδίφης και μελετητής της μεσαιωνικής και της νεώτερης Ελληνικής Φιλολογίας. Συνέγραψε και δημοσίευσε πλήθος εργασιών και ασχολήθηκε ιδιαίτερα με θέματα που είχαν σχέση προς την Κρήτη, τη φιλολογία και την ιστορία της. Εξαιρετική η εργασία του κ. Γιώργου Καλογεράκη δρος Πανεπιστημίου Ιωαννίνων με τίτλο «Ο Επίσκοπος Κυδωνίας και Αποκορώνου Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης ενεργεί για την παραχώρηση οικημάτων και τη στέγαση σχολείων στο Ηράκλειο» (ΠΑΤΡΙΣ 13 Ιανουαρίου 2025).
Ο Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης διετέλεσε Επίσκοπος Κυδωνίας και Αποκορώνου επί συναπτά 22 έτη και σε ηλικία 86 ετών απεβίωσε στις 22 Φεβρουαρίου 1958. Η εξόδιος Ακολουθία έλαβε χώρα στα Χανιά και στη συνέχεια τάφηκε στη Μονή της μετανοίας του, στο Γδερνέττο Ακρωτηρίου Χανίων, όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα και ο τάφος του.
Για τη συμβολή του Ιεράρχη στη Μάχη της Κρήτης μας ενημερώνει ο αξέχαστος Νίκος Αγγελής σε ένα εξαιρετικό του άρθρο στην «Απογευματινή»
«Εκείνο το χλιαρό πρωινό της 20ής Μαΐου 1941 σημάδευε την πιο σκληρή αλλά και πιο ένδοξη της πολυτάραχης ζωής του επισκόπου Κυδωνίας και Αποκορώνου Αγαθάγγελου Ξηρουχάκη. Εκατοντάδες αεροπλάνα σκορπούσαν φωτιά και ατσάλι πάνω στα Χανιά, την πρωτεύουσα της Κρήτης και γκρέμιζαν τα τελευταία ερείπια που είχαν μείνει από τους προηγούμενους βομβαρδισμούς. Αρχές και ιερείς ζητούσαν από τον επίσκοπο να φύγει από την πόλη:
– Ο λαός έφυγε. Η πολιτεία είναι ρημαδιό. Θεοφιλέστατε, σήκω να φύγεις γιατί θα σκοτωθείς.
– Δεν πάω ποθές, αποκρίθηκε εκείνος με την έντονη προφορά του… Οι ηγέτες δεν γλακούνε σαν τσοι λαγούς. Αν είναι να ποθάνω επά πρέπει να ποθάνω.
Αλλά οι πιλότοι του Στανζέντ δεν αναζητούσαν στρατιωτικούς στόχους. Βομβάρδιζαν κάθε κτίριο. Κάθε μάντρα. Και σε λίγο το Δεσποτικό Μέγαρο γκρεμίστηκε και καταπλάκωσε τον ιεράρχη.
Τον ανέσυραν από τα ερείπια ημιθανή και ύστερα από μια πρόχειρη νοσηλεία στο νοσοκομείο, τον μετέφεραν στο Μοναστήρι της Αγίας Τριάδος και από κει στο Μοναστήρι της μετανοίας του στο Γουβερνέτο. Ημίγυμνος φυγάς πάνω σε ένα γαϊδουράκι, ο Αγαθάγγελος ένιωθε βαρύτατη οδύνη. Αλλά παρηγορούσε τον εαυτό του:
– Δεν είσαι μπλειό Αγαθάγγελε το Ξανθό Διακάκι του 1897. Τότε που έπεφτες στη μάχη σαν το θεριό και τσάκιζες τον Τούρκο. Τώρα είσαι κοντά 70 χρονών!
…Και όμως. Τέσσερις μέρες αργότερα ο γηραιός επίσκοπος με μερικούς άλλους καπετάν-καλόγερους κατέβηκε στη θέση Αυλάκι Ακρωτηρίου και αιχμαλώτισε 13 Γερμανούς αλεξιπτωτιστές. Ναι. Τους παρέδωσε ονομαστικά με πρακτικό στον σταθμάρχη Στερνών και γύρισε στη σπηλιά της Παναγιάς της Αρκουδιάς. Σε λίγο, τον περίμενε η πορεία προς τον Γολγοθά…».
Μα απίστευτο ψυχικό μεγαλείο ο Αγαθάγγελος αντιμετώπισε τον κατακτητή που μετά τη Μάχη της Κρήτης είχε βαλθεί να μην αφήσει πέτρα στην πέτρα. Σε άπταιστα Γερμανικά λοιπόν είπε στον στρατηγό Αντρέ, τον διοικητή Κρήτης:
– Ακόμη και ο Μωάμεθ εσταμάτησε τις σφαγές στην Κωνσταντινούπολη μετά τριήμερο. Εσείς συνεχίζετε επί εβδομάδες τους τουφεκισμούς. Ο λαός απλώς αντιστάθηκε στην εισβολή ξένων.
Ο στρατηγός απάντησε σκληρά:
– Και οι Άγγλοι ήταν ξένοι αλλά δεν τους πολεμήσατε!.
– Οι Άγγλοι ήρθαν ως σύμμαχοι και συνεπολέμησαν μαζί μας κατά των εισβολέων.
Ο στρατηγός εξαγριώθηκε:
– Παρέβειτε τα διεθνή νόμιμα. Οι πολίτες έλαβαν τα όπλα εναντίον μας. Σκοτώσατε ακόμη και αιχμαλώτους. Ακρωτηριάσατε νεκρούς.
– Όχι, εμείς δεν τα κάναμε ποτέ στην ιστορία μας αυτά.
Ο Αντρέ, όμως, ήταν ανένδοτος: «Ο λογαριασμός δεν έκλεισε ακόμη». Και συνέχισε τις ομαδικές εκτελέσεις.
Ο επίσκοπος τρέχει, αγωνίζεται, παρακαλεί, αλλά και προειδοποιεί τους κατακτητές. Απελπισμένοι συγγενείς φυλακισμένων προστρέχουν στον Αγαθάγγελο. Ζητούν βοήθεια και εκείνος τρέχει παντού, στα στρατοδικεία, στις φυλακές. Ενθαρρύνει και παρηγορεί. Ταπεινώνεται από τους κατακτητές αλλά συχνά πετυχαίνει και σώζει ζωές.
Συγκλονιστικά όσα αναφέρει για τον λεβεντόψυχο δεσπότη ο Σταύρος Κελαϊδής: «Όλους τους Ιεράρχες τους λέμε «δεσποτάδες» αλλά κατά το διάστημα της Κατοχής σε όλη την Κρήτη από το Τοπλού μέχρι το Πρέβελη κι από το Γυβερνέτο μέχρι το Αρκάδι όλοι οι κυνηγημένοι καλόγεροι όταν απειλείτο η ζωή τους λόγω πατριωτικής δράσης αυτόν θεωρούσαν το δεσπότη τους και σ’ αυτόν κατέφευγαν για να σωθούν. Σε κάθε κίνηση, σε κάθε αντίδραση, σε κάθε διαμαρτυρία τον Αγαθάγγελο είχαμε «μπούτη». Τύχη αγαθή μιλούσε άπταιστα τα Γερμανικά. Και δεν δίσταζε κάνοντας τη νύχτα μέρα να αλωνίζει την Κρήτη ακούραστος, προκειμένου να παρέμβη όπου χρειαζόταν και να σώσει πατριώτες από την εκτέλεση…».
Από τις πράξεις όμως που τον έβαλαν στο ψηλότερο βάθρο της εθνικής συνείδησης ήταν αυτή όταν οι κατακτητές έβλεπαν το τέλος τους να έρχεται και προσπαθούσαν να καταστρέψουν ό,τι προλάβουν. Από την άλλη πλευρά ήταν διάχυτη η αίσθηση ότι κάποιες πλευρές έβλεπαν πολιτικές εξελίξεις με την απελευθέρωση που ενδεχομένως να έφερναν εθνικό διχασμό …Ομάδες επιφανών Κρητικών μεταξύ των οποίων ο Διονύσιος Ψαρουδάκης, ο Μανόλης Τσιριμονάκης, ο Γιάννης Μαθιουδάκης, ο Χρήστος Τζιφάκης, κ.ά. προσπαθούσαν να μεθοδεύσουν τις εξελίξεις έτσι που να μην περνούσε ο μαρτυρικός μας τόπος και άλλες περιπέτειες. Από τις δράσεις αυτές δεν θα μπορούσε να λείπει ο Αγαθάγγελος. Και μάλιστα οι ομάδες αποφάσισαν ο Δεσπότης να αναλάβει γενικός διοικητής. Με το μοναδικό του τρόπο κατάφερε να διασφαλίσει την τάξη. Κι έτσι έμεινε να λέγεται ο «Δεσπότης» κι έτσι τον τιμούσαν μέχρι που έφυγαν κι αυτοί από τη ζωή όσοι τον έζησαν και αγωνίστηκαν μαζί του.
Διονύσιος Ψαρουδάκης
Από τους ιερωμένους πάντως που σύνδεσαν άρρηκτα το όνομά τους με τη Μάχη της Κρήτης ήταν ο Διονύσιος Ψαρουδάκης ο «ντουφεκόπαπας».
Γεννήθηκε τον Ιούνιο του 1880, στο Κεφαλοχώρι της Πηγής κι ήταν το δεύτερο αγόρι της οικογένειας Νικολάου και Χρυσής Ψαρουδάκη. Το κοσμικό του όνομα ήταν Δημήτρης. Για την εποχή του ήταν ένα παιδί ιδιαίτερα ανήσυχο και ζωηρό. Έδειχνε εκτός από πείσμα και μια περίεργη για την ηλικία του λεβεντιά.
Με τα δεδομένα της εποχής είχε τελειώσει την Δ’ Δημοτικού αλλά η ευστροφία πνεύματος που διέθετε αναπλήρωνε χαρισματικά τις ελλιπείς γραμματικές του γνώσεις.
Ήταν μόλις 17 χρόνων όταν πήρε μέρος στην τελευταία μάχη που έγινε μεταξύ Τούρκων και Κρητικών στην περιοχή ανάμεσα στα χωριά Πηγή, Μέση, Λούτρα, το 1897 υπό τον οπλαρχηγό Μαραγκουδάκη από τη Λούτρα.
Σ’ αυτή τη μάχη έδειξε απαράμιλλο θάρρος, σπάνιο σε μια τόσο νεαρή ηλικία.
Ο θάνατος της μητέρας του ήταν ένα μεγάλο πλήγμα γι’ αυτόν. Στρέφεται στα θεία με πνευματικό τον Άνθιμο Βαρδάκη ηγούμενο της Μονής Αρσανίου, που τον πήρε μαζί του. Με τη μετατροπή της Μονής σε Γεωργική Σχολή, οι μοναχοί εντάσσονται στη δύναμη της Μονής Αρκαδίου. Κι η συγκυρία αυτή ήταν ευλογία Θεού για τον Διονύσιο που εκπλήρωσε έτσι μια παλιά του επιθυμία.
Στις 24 Αυγούστου του 1904 εκάρη μοναχός, παίρνοντας το όνομα που του έδωσε ο Μητροπολίτης Διονύσιος Καστρινογιαννάκης. Την επομένη ακριβώς χειροτονείται ιεροδιάκονος, δείγμα και αυτοεκτίμησης του επισκόπου.
Η επανάσταση του Θερίσου φέρνει το Αρκάδι στο επίκεντρο, καθώς ορίζεται από την επαναστατική επιτροπή ως επαναστατικό κέντρο όλης της Κρήτης. Ο Μητροπολίτης Διονύσιος Καστρινογιαννάκης έχει μυηθεί στο μεταξύ στην Επανάσταση από τον ίδιο το Βενιζέλο. Προβληματίζεται με ποιους να μοιραστεί το μεγάλο μυστικό. Μετά από σκέψη καταλήγει στον Δαμιανό Αποστολάκη, που ήταν αγράμματος και το νεαρό Διονύσιο Ψαρουδάκη που εκτελούσε και χρέη γραμματικού.
Εκτός από αποδέκτης των επαναστατικών μηνυμάτων, ο Διονύσιος γίνεται και υπέρμαχος της ιδέας της Ένωσης, ξεσηκώνοντας με τον πύρινο λόγο του τα χωριά του δήμου Αρκαδίου.
Στις 27 Ιανουαρίου του 1909 χειροτονείται ιερομόναχος και το 1910 γίνεται μέλος του ηγουμενοσυμβουλίου.
Με την έναρξη του Μακεδονικού Αγώνα ο Διονύσιος βρίσκεται στο κέντρο των επιχειρήσεων με αρχηγό τον Στυλιανό Κλειδή. Κι όταν αυτός πέφτει ηρωικά, εκτελεί τις εντολές του Χρίστου Μακρή και στη συνέχεια του Νίκου Ψαρρού.
Διακρίνεται για το θάρρος και την απίστευτη γρηγοράδα του. Σαν να είχαν τα πόδια του φτερά. Από όπου περνούσε το όνομά του γινόταν θρύλος Κι ήταν ακόμα τόσο νέος.
Αργότερα τον βλέπουμε να ανταποκρίνεται στο κάλεσμα της Βορείου Ηπείρου το 1914 και να ξαναζώνεται τ’ άρματα. Το σπουδαίο στην περίπτωση αυτή είναι ότι προφασίστηκε θέμα υγείας και έφυγε από το μοναστήρι με το πρόσχημα εγχείρισης που πρέπει να κάνει στην Αθήνα. «Ο σκοπός αγιάζει τα μέσα». Κι έτσι βρέθηκε να πολεμά για τα ιδανικά της φυλής. Κι όταν υψώθηκε στην Κορυτσά η γαλανόλευκη, ο Διονύσιος Ψαρουδάκης τιμής ένεκεν προέστη της δοξολογίας.
Η Μάχη της Κρήτης τον βρίσκει να ξεσηκώνει πάλι τα χωριά για ν’ αντισταθούν. Αυτό που επίσης χαρακτήριζε τον Διονύσιο ήταν η καθάρια σκέψη του, ανόθευτη από μικροπολιτικά συμφέροντα.
Είναι χαρακτηριστική η στάση που κράτησε με την υποχώρηση των Γερμανών όταν του ζητήθηκε από αντάρτικες ομάδες να «καθαρίσει τον τόπο από ενάντιους των λαϊκών απαιτήσεων».
«Δεν βάφω τα χέρια μου με αίμα αδελφικό» είπε απλά και κράτησε παρά τις πιέσεις μια στάση ακέραια. Ένας παπά-Γιάνναρος σε όλο του το μεγαλείο.
Ο Διονύσιος Ψαρουδάκης «κοιμήθηκε» γαλήνια στις 8 Δεκεμβρίου του 1972. Την ημέρα της κηδείας του μια βαριά καταθλιπτική ατμόσφαιρα και μια καταχνιά σημάδευε το γεγονός. Αμέτρητα τα δημοσιεύματα και τα τηλεγραφήματα που τόνιζαν το βάθος αυτής της απώλειας. Και το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα:
Λίγες μέρες αργότερα ο Παντελής Πρεβελάκης τονίζει στο συλλυπητήριο τηλεγράφημα που έστειλε και δεν θυμόμαστε να το έκανε για πολλούς παράγοντες του τόπου: «Τιμώ πράγματι τη μνήμη του Διονυσίου Ψαρουδάκη, που ενσάρκωνε με τρόπο υποδειγματικό τη Χριστιανική και ηρωική παράδοση της Κρήτης».
Με τα λόγια αυτά ο Παντελής Πρεβελάκης εκφράζει τον ίδιο τον τόπο που ξέρει να τιμά παραδόσεις. Για τους ήρωες τώρα είναι μια άλλη ιστορία αρκετά πονεμένη.
Αγαθάγγελος Λαγκουβάρδος
Και πώς να μην αναφέρουμε κλείνοντας δυο λόγια για τον θρυλικό ηγούμενο του Πρέβελη Αγαθάγγελο Λαγκουβάρδο που άνοιξε στο Μοναστήρι του Πύλες Ελευθερίας για τους αποκλεισμένους συμμάχους.
Ο Αγαθάγγελος γεννήθηκε στους Αποστόλους το 1887. Διετέλεσε ηγούμενος της μονής Ασωμάτων στο Αμάρι και συμμετείχε στον πόλεμο του 1912-13 ως οπλαρχηγός της Μακεδονίας και της Ηπείρου. Ο Αγαθάγγελος, υπήρξε τοποτηρητής της επισκοπής Λάμπης και Σφακίων (1928-33).
Και το 1941 ηγούμενος της Μονής Πρέβελη γίνεται η εμβληματική μορφή του αγώνα μεταβάλλοντας το μοναστήρι σε πύλη της ελευθερίας. Την περίοδο εκείνη περίθαλψε πολλούς Άγγλους στρατιωτικούς και τους βοήθησε να διαφύγουν στη Μέση Ανατολή, δραστηριότητα που προκάλεσε την επικήρυξή του από τους Γερμανούς. Τελικά, ο ηγούμενος κατάφερε να διαφύγει στη Μέση Ανατολή, όπου υπηρέτησε στον εκεί ελληνικό στρατό ως στρατιωτικός ιερέας με τον βαθμό του λοχαγού.
Σύμφωνα και με τον παπά-Αντώνη Ξυδάκη αποτελούσε έναν από τους σημαντικότερους συνδέσμους των αντιστασιακών ομάδων με τη Μέση Ανατολή. Η κλονισμένη υγεία του δεν τον άφησε να χαρεί τη λευτεριά για την οποία τόσο αγωνίστηκε. Πέρασε στο πάνθεον των ηρώων το 1944, μένοντας πάντα η εμβληματική μορφή που δεσπόζει σε κάθε αναφορά που γίνεται στη Μάχη της Κρήτης.
Μόλις άρχισε η μάχη της Κρήτης από τους Γερμανούς, ο Αγαθάγγελος Λαγουβάρδος ήρθε σε συνεννόηση με τον Γ. Τσαγρή, τότε νομάρχη Ρεθύμνης, και τον Άγγλο επιτετραμένο σχετικά με την αντιμετώπιση του κινδύνου. Επειδή υπήρχαν πληροφορίες ότι στην περιοχή της Μονής θα έριχναν αλεξιπτωτιστές ή θα έκαναν απόβαση δια θαλάσσης, ο Ηγούμενος ανέλαβε την επίβλεψη και εφοδιαστήκαμε με όπλα «Γκρα» και φυσίγγια από εκείνα που βρίσκονταν στη Μονή από το 1896 ως και τρόφιμα. Σχημάτισε μια εθνοφρουρά από εργαζόμενους στη Μονή ως και άλλους από τα γύρω χωριά και ολόκληρη την αδελφότητα της Μονής.
Ο Ηγούμενος είχε επίσης την πρόνοια και διαφύλαξε όλα τα μεγάλης αξίας παλαιά ιερά άμφια και εκκλησιαστικά σκεύη οιουδήποτε είδους, σε ασφαλές κρησφύγετο, και μόνον τον Τίμιο Σταυρό είχεν αφήσει επάνω στην Αγία Τράπεζα της εκκλησίας της Μονής Θεολόγου, διότι καθημερινά έφθαναν στη Μονή προσκυνητές ασθενείς και ζητούσαν να τους «σταυρώσουν» με τον «Τίμιο Σταυρό» για θεραπεία τους.
Αναφέραμε όμως στο χθεσινό μας αφιέρωμα πως ο Τίμιος Σταυρός θαυματούργησε όταν θέλησαν να τον πάρουν μαζί τους οι ναζί με άλλα λάφυρα.
Είναι κι άλλοι ιερωμένοι που μεγαλούργησαν στη Μάχη της Κρήτης. Κάποια άλλη φορά να αναφερθούμε και σ’ αυτούς.
